Ішкі Монолог пен диалог 14 страница

 

“Әлемді түгел көрсе де,

Алтын үйге кірсе де,

Аспанда жұлдыз аралап,

Ай нұрын ұстап мінсе де,

— Қызыққа тоймас адамзат!”

 

Ұлы ойшыл-философ сөзін де, пікірін де ойнатып, жайнатып, етек-жеңі жинақы, ықшам, жүзіктің көзінен өткендей сырлы да сұлу мінсіз түйдек әкелген. “Әлемді түгел көру”, “Аспанда жұлдыз аралап, ай нұрын ұстап міну” деген данышпандық толғамдары есіңді аларлықтай есті сөздер. Бұқар Жырау толғауларының сыртқы сымбаты мен ішкі қасиет-қуатында, көркем ойлау процесінде шиыршық атқан жалынды шешендіктің буы, асқақ қаїармандық рухтың лебі білінеді. Негізінде, толғаудың құрылысы күрделі ой ағымына, пікір еркіндігіне, ауызекі сөйлеу стиліне бағынады. Тармақтар 7 — 8 буынды, ұйқастары еркін. Тегінде, толғау муз. аспаптардың (қобыз яки домбыра) сүйемелдеуімен орандалады. Бұқар Жырау толғауларының поэзиялық сәулеті, ерекше қасиеті және оның сөз қолдану ерекшелігі де өзгеше. Қара суды теріс ағызған Абылай ханды “Ай, Абылай, сен бір он бір жасыңда”, “Күпшек санды күреңді” дейтін толғауларында: “Қара судың бетінде, Шайқалып аққан сең едің… Алтын тонның жеңі едің”, “Алтын тұғыр үстінде, Ақсұңқар құстай түледің…. Бақ үйіне түнедің”, деп “Айбалтасын алтынменен булатқан”, “Періштесін жұрт үстінен дулатқан”, “Жасыл көлге мәслихатқа келтіріп, Зәмзәм суын мыс табаққа толтырған. Қазығын қалайыдан қақтырып, тоқпағын сом алтыннан соқтырып, Нақыра күміш шаптырып…”, “Орындығын оймыштан, Ою нақыш салдырған, Сануылғын сары алтынға малдырған” деген поэзиялық сипаттаулары; ердің ері Бөгембай батырды “Қазақтың қамал қорғанына”, “Бұтақты мүйіз бұғысына” ұқсатуы, жыраулардың пірі өзін “Мен — Арғын деген арыспын, Аузы кере қарыспын. Сен — бұзау терісі шөншіксің, Мен — өгіз терісі талыспын” деген метафоралық салыстырулары яки өзінің образдық көркемдік бейнесін сомдауы келісті кесек, немесе: “Бірі етек, бірі жең болған”, “Найзасының ұшы алтын” тәрізді кестелі, келісті, көркем суретті сөйлемдер жырау поэзиясының муз. архитектоникасын, образдық-бейнелілік табиғатын анықтайды. Осылардың баршасы Бұқар Жыраудың жаратылысы, дүниені, ғаламды жан-жақты ұғып-түсінуден, танып-білуден, “тұрмыс қазанында қайнап піскен”, сөз-ұғымдарды, сөз-образдарды жаңғырта, көркейте түсер шығарымпаздық қабілетінен, филос. көзқарасынан туған деуге болады. Б. ж. поэзиясында ақындық даналықтан, тапқырлықтан нәр алған әсерлі, көркем теңеулер де кездеседі. Мыс., “Ұрғашының жақсысы, Абжыландай есіліп… Бозжорғадай бұлғаңы”; “Ормандай көп Орта жүз”; “Қорғасындай балқыған”; “Киігін қойдай қайырған”; “Құланы құлындай тулаған, түлкісі иттей шулаған”; “Буыршындай тіздесті”; “Ағып жатқан бұлақтай Жарға ойнаған лақтай”; “Ерттеп қойған құр аттай”; “От орындай тұяқтым… Саптыаяқтай еріндім, Сарымсақтай азулым… Кекілін қыздай тараған” және т.с.с. Бұлар ұлттық поэзия тілінің құлпыра түсуіне, сырты сұлу, іші ну оюлы, өрнекті сөздердің молая беруіне жойқын ықпал жасайтындығы даусыз. Бұқар Жырау толғауларының танымдық-эстетикалық мәні, сұлулық әлемі даралық-авторлық айқындаулардан да байқалады. Айталық: “сегіз қиыр шартарап”, “Төсі аршынды сұлу”, “құрсағы жуан боз бие” “алпыс басты ақ орда”, “еңсесі биік кең сарай”, “құбылып тұрған бәйшешек”, “ардақталған сұлулық”, “ойнай басқан аяқтым”, “қиғаш қамыс құлақтым” “Шұбар көсем сары аяқ”, “Қоспақ өркеш сары атан”, “Тостаған көзді торыны” және т.б. Сөз кестесі мен бунақталу тәртібінің әуенін, орайын, шырайын түрлендіріп келтіруде меруерттей мөлтілдеген фразеологиялық оралымдардың бір-бірімен әсем қиысып, табиғи құйылып отыруы — жырау поэзиясының басты ерекшелігі. Мыс., “өкпеңменен қабынба, өтіңменен жарылма”, “омыртқасы үзілген”, “Өлетұғын тай үшін, “Қалатұғын сай үшін”, “Тар құрсағын кеңіткен, Тас емшегін жібіткен”, “Назыменен күйдірген, Құлқыменен сүйдірген” “Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, Қайырусыз жалқы бақтырған, Қалыңсыз қатын құштырған”, “екі қара көзді алар”, “Ауыздағы сөзі алар, Бойыңдағы әлді алар, Бетіндегі нұрды алар, Бойыңдағы шарды алар, Аузыңдағы тісті алар, Қолыңдағы істі алар”, “Еңкейіп орақ орарға, Тоңқайып масақ терерге”, т.б. Бұқар Жырау ой-пікірін, лебізін құйқылжыта, тамылжыта жеткізуде бірінен бірінің артықшылығын, айырмашылығын көрсетуде қарама-қарсы құбылыстарды шендестіре суреттейді:

 

“Айналасын жер тұтқан,

Айды батпас демеңіз.

Айнала ішсе таусылмас,

Көл суалмас демеңіз”.

 

Я болмаса:

 

“Құландар ойнар қу тақыр,

Қурай бітпес демеңіз.

Қурай бітпес құба жон,

Құлан жортпас демеңіз”.

 

Бұқар Жырау шығармаларында замандар бойы мысқалдап жиналып, ақыл-ой таразысынан өткізілген өмір тәжірибесінің, ұлттық тарихи санасының даналық қорытындысы, адамгершіліктің ереже-қағидасы іспетті нақыл-ғибрат сөздер мол. Әсіресе, белгілі бір құбылыстарды, заттар мен нәрселерді тізбелеп, салыстырып айтатын “Қара құлаш жүйрік деп”, “Ежелгі дос жау болмас”, “Бағаналы орда, басты орда”, “Жар басына қонбаңыз”, “Көкте бұлт сөгілсе”, “Алыстан қызыл көрінсе”, “Биік тауға жарасар”, “Қорғанды шаїар қаласын”, “Жал, құйрығы қаба деп”, “Асқар таудың өлгені”, “Ақсаңнан биік тау болмас” секілді термелерінде неше алуан мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді келтіруге болады. Мыс.,

 

“Тар пейілді кеңімес,

Кең пейілді кемімес”,

 

“Ер жігітке жарасар,

Қолына алған найзасы.

Би жігітке жарасар,

Халқына тиген пайдасы”.

 

Бұқар Жырау шығармаларының тақырыптық аясы, шеңбері — Жақсылық пен Жамандық, Елдік пен Ерлік, Ізгілік пен Зұлымдық, Әділдік пен Әдептілік, Жастық пен Кәрілік, Татулық пен Араздық, Достық пен Дұшпандық, Адалдық пен Арамдық, Тектілік пен Азғындық, Тұтастық пен Бірлік. “Бұхарекең сөйлеген уақытында сөзі мұндай жүз есе, мың есе шығар. Бізге келіп жеткен тамыры ғана, — деп жазады жыраудың тұңғыш библиографы Мәшїүр Жүсіп Көпеев — бұл кісінің сөзін түгел жазамын деушіге Нұқтың өмірі, Айыптың сабыры, Аплатонның ақылы керек”. Бұқар Жырау шығармаларының текстологиясы әлі күнге ретке келтірілмеген. Ең қажетті таңдамалы сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер іріктеліп, сұрыпталып алынбаған, дұрыс, түзу, мұқият салыстырулар жүргізілмеген. Бұл — болашақтың ісі. Бұқар Жырау мұрасын жинауда, жариялауда және зерттеуде Мәшїүр Жүсіп Көпеев, Қ. Халид, Г.Н. Потанин, Ш.Уәлиханов, Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Қ.Мұқаметқанов, М.Мағауин, Р.Сыздықова секілді ұлт зиялылары еңбек сіңірді. Әдебиеттанушылар Бұқар Жырау толғауларының жазба әдебиетке тән сипат белгілерін атап айтқанда, әлеуметшілдік сарынын, азаматтық нысанасын, сондай-ақ, жыраудың даралық өзгешеліктерін талдаса (Әуезов), екіншілері өмірі мен шығарм-на үңіледі (Мұқанов, Жұмағалиев, Мұқаметқанов, Мағауин), соңғылары жыраудың тілі мен стилін қарастырады (Сыздықова). Сөз жоқ, Бұқартану ілімінің қалыптасуы мен дамуы тарихы бар. Болашақта ұлы жырау мұралары жаңаша көзқарас, дүниетаным тұрғысынан (ислам құндылықтарымен сабақтастығы, мораль философиясы, мемлекет мүддесі, поэтикасы) тексерілуге тиіс

 

60. Əдебиетті оқыту əдіс-тəсілдері жөніндегі еңбектер.

Педагогикалық əдебиеттерде «оқыту əдісі», «оқыту тəсілі», «оқыту амалы» деген тіркесті термин сөздер қолданылады. Бұл сөз тіркестері бірінің орнын бірі басатындай көрінгенімен мағыналық жəне қолданыс жағынан бөлекше. «Оқыту əдісінің» «оқыту тəсіліне» жақын болатын себебі, педагогика еңбектерінде оқыту əдісі оқыту тəсілі деп түсіндіріледі. Мəселен, «[...] оқыту əдістері бұл мұғалім мен оқушылардың оқу-тəрбие жұмысының міндеттерін ойдағыдай шешуге бағытталған өзара байланысты іс-əрекетінің тəсілдері» [1; 263]. Тəсіл — оқу міндеттерін шешуге бағытталған амалдардың жиынтығы. «Оқытушы сабақ барысында нақты тақырыпты түсіндіру үшін көрнекі құралдарды, аудиоматериалдарды, түрлі ойын үлгілерін жүйелі түрде қолданса, бұны оқытушының өзіндік əдістемелік тəсілдері деп атауға болады» [2; 10].

Оқыту процесінде əдіс кейде тəсілге, ал тəсіл оқыту əдісіне айналады. Мысалы, баяндау əдісін қолданған мұғалім сабақта суреттер көрсететін болса, ол суреттерді көрсету тəсілге жатады. Егер сабақта оқушылар суреттер негізінде білім алатын болса, онда суреттерді көрсету əдіске, ал баяндау тəсілге айналады. Оқушылар өз беттерімен лабораториялық жұмыс орындайтын болса, лабораториялық əдіс қолданылады. Мұғалім лабораториялық əдіске əңгіме элементтерін кіріктіретін болса, əңгіме тəсіл ретінде пайдаланылады. Демек, оқыту тəсілі оқыту əдісінің элементі болып табылады. Тəсіл əдістің жүзеге асуына көмектеседі.

Оқыту амалы дегеніміз не? Оқыту амалы да — əдістемедегі негізгі саты. Амал оқыту əдісінің жекелеген элементтерін құрайды. Оқыту амалына сабақ жоспарын хабарлау, оқушылардың зейінін сабаққа аудару, оқу материалын түсіндіру, талдау, мұғалімнің оқушыға тапсырма беруі, оның білімін тексеруі жатады. «Əр оқытушының сабақты түсіндірудегі, яғни, суреттеп, салыстырып, баяндап, қорытып берудегі, əрбір үйренушінің білімін тексерудегі амалы əр түрлі болуы мүмкін. Айталық, белгілі бір тақырыпты түсіндіру үшін оқытушы портреттерді пайдалана отырып, рөлдік ойынның бірін ұйымдастырса, бұны амал деп санауға болады» [2; 10]. Сондай-ақ оқушыларға ой салуға, қиялын ұштауға, зейінін тəрбиелеуге, сезімдеріне əсер етуге, сабақ үстінде оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқаруға жəне сабақ тақырыбына қатысты проблемалық жағдаят туғызуға көмектесетін амал түрлері бар. Сонымен, амал оқыту əдісінің жүзеге асуына көмектеседі.

Əдіс «методос» — зерттеу, немесе таным жолы, деген грек сөзінен шыққан. Осыған орай «əдіс» ұғымының мағынасы да кең. Əдіснамалық мағынада əдіс — таным құралы. Жалпы дидактикалық жəне əдістемелік мағынада оқыту əдісі дегенді білдіреді.

«Оқыту процесінде мынандай екі түрлі қызмет жүзеге асады. Бірінші мəселе — мұғалім оқытуы, екінші мəселе — оқушының оқуы. Мұғалім мен оқушының осы арақатынасы, əр түрлі оқу қызметтері оқыту əдістеріне жатады. Мысалы, мұғалімнің əңгімелесуі — əңгіме əдісі немесе кітаппен жүргізетін жұмыс түрлері — кітаппен жұмыс əдісі, оқушының жауап беруі оқушы білімін тексеру əдісі деп аталады» [3; 11]. Демек, оқыту əдістерінің басты қызметі — оқыту жəне оқу, ынталандыру жəне ынталану, дамыту жəне даму, тəрбиелеу жəне тəрбиеге көну, ұйымдастыру жəне ұйымдасу. Оқытатын, ынталандыратын, дамытатын, тəрбиелейтін, ұйымдастыратын — оқытушы. Ал, оқитын, ынталанатын, дамитын, тəрбиеге көнетін, ұйымдасатын — оқушы. Екі жақтың, яғни мұғалім мен оқушының, ынтасы болған жағдайда ғана оқыту əдістері нəтижелі болмақ. «Оқыту əдістерін» біз кейде «оқу əдістері» дейміз. Оның себебін оқу процесіндегі осы екі жақтық қызметтің болуымен жəне оқушылардың танымдық іс-əрекетімен түсіндіреміз.

Оқушылардың танымдық іс-əрекетіне байланысты оқыту əдістері əр түрлі болып келеді. «[...] өйткені оқытуда ең бастысы — оқушылардың танымдық іс-əрекеті» [1; 264]. Психология еңбектерінде адамның танымдық іс-əрекетінің репродуктивті, продуктивті жəне шығармашылық деп аталатын үш түрі аталады. Репродуктивті іс-əрекет бойынша пəн мұғалімі оқу материалын түсіндіреді жəне тапсырманы орындаудың жолдарын көрсетеді. «Дидактикалық көзқараста бұл əрекет бұрынғы өтілген материалдың бірнеше қайталануы, əр түрлі жаттығулар мен тапсырмалар орындау арқылы іске асады» [4].

Продуктивті іс-əрекет кезінде оқушылар жаңа білімді өз бетімен алуға тырысады. Шығармашылық іс-əрекеттің мақсаты — істің кенеттен шешілу жолдарын табу.

«...оқушылардың əр түрлі шығармашылық оқыту іс-əрекетінде мұғалім проблемалық ситуация туғызады, жаңа білімді игеруде оқушылардың ойлау, ізденіс іс-əрекетіне, олардың оқыту проблемасын өз бетімен немесе ұжымдасып шешуіне басшылық етеді» [1; 231].

Оқыту əдістерін жүйелеуде ғалымдар арасында бірыңғай көзқарас жоқ. «Біздің байқауымызша, оқыту əдістерін жіктеуді əрбір автор өзінше дəлелдейді. Мысалы, кейбіреулер оқыту əдістері жіктеудің негізгі етіп білім көзін, екінші біреулер дидактикалық міндеттерді, ал, қайсыбіреулер оқушылардың танымдық іс-əрекетін негізге алады т.б. Екіншіден, оқыту əдістері мен тəсілдерінің шекарасы жылжымалы болады деп жоғарыда айтылған. Сондықтан оқыту процесінде кейде əдіс тəсілге, ал тəсіл əдіске ауысып отырады. Үшіншіден, бір əдіс əр түрлі дидактикалық мақсаттарға қызмет етеді. Мысалы, əңгіме əдісі жаңа білімді меңгеру, білімді, іскерлікті дағдыны тексеру, дидактикалық міндеттерін шешуде қолданылады» [1; 274].

Орыс əдістемешілері Е.Я.Голант, С.Г.Шаповаленко, Н.М.Верзилин білім көзін негізге ала отырып, оқыту əдістерін сөздік əдіс, көрнекілік əдіс жəне практикалық əдіс деп үшке бөліп қарастыруды ұсынады. Сөздік əдіске əңгімелеу, əңгіме, түсіну, лекция, кітаппен жұмыс, көрнекілік əдіске демонстрация, иллюстрация, бақылау əдістері, практикалық əдіске лабораториялық жұмыс, практикалық жұмыс, графикалық жұмыс, графикалық жұмыс жəне əр түрлі жаттығулар жатқызылады. «Сөздік, көрнекілік жəне практикалық əдістер оқыту процесін ұйымдастыруда зор роль атқарады. Бірақ оқыту əдістерін жіктеудің мұндай жүйесі оқушылардың танымдық іс-əрекетін толық бейнелемейді»[1; 270].

Дидактикалық мақсат-міндеттерге орай И.А.Данилов, Б.П.Есипов əдіс түрлерін жаңа білімді меңгеру, іскерлік пен дағдыны қалыптастыру, білімді қолдану, білімді бекіту, шығармашылық іс- əрекетті дамыту, білімді тексеру жəне бағалау əдістері деп қарастырады.

М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер оқушылардың танымдық немесе логикалық ойлау іс-əрекетін негіз ете отырып, оқыту əдістерін түсіндірмелі-иллюстративті, репродуктивті, проблемалық баяндау, эвристикалық жəне зерттеу əдістері деп бөледі.

Ю.К.Бабанский оқыту əдістерін Е.Я.Голант, С.Г.Шаповаленко, Н.М.Верзилин, И.А.Данилов, Б.П.Есипов, М.Н.Скаткин, И.Я.Лернер, тағы басқа əдістемешілердің классификацияларына сүйене отырып, кешенді түрде төмендегідей үш топқа бөледі:

оқу-танымдық іс-əрекетті ұйымдастыру жəне іске асыру əдістері;

оқу-танымдық іс-əрекеттің ынталандыру əдістері;

оқу-танымдық іс-əрекеттің тиімділігін бақылау жəне өзін-өзі бақылау əдістері.

Оқу-танымдық іс-əрекетті ұйымдастыру жəне іске асыру əдістеріне сөздік əдістерін (əңгіме, əңгімелеу, лекция), көрнекілік əдістерін (иллюстрация, демонстрация, оқу теледидары), практикалық əдістерді (жазба жаттығулары, лабораториялық, практикалық жұмыстар, тəжірибе жəне бақылау т.б.), индуктивті жəне дедуктивті əдістер, репродуктивті, проблемалы ішінара іздену əдістері, өз бетінше жұмыс істеу əдістері жатады. Əдіскер Қ.Бітібаева оқу-танымдық іс-əрекетті ұйымдастыру жəне іске асыру əдістерін «Қазақ əдебиеті» пəні ерекшелігіне орай жүйелейді. «Əр топ бірнеше оқыту əдістерінен тұрады. Мысалы, 1-топтағы оқыту əдістеріне: сөздік (əңгіме, дəріс, пікірлесу), көрнекілік (иллюстрация, портрет, суреттеу, мүсіндеу), практикалық (поэтикалық талдау, көркем мəтінмен жұмыстар) əдістер жатады. Сондай-ақ репродуктивтік, эвристикалық əдістерді де осы топқа жатқызуға болады» [3; 12].

Ə.Қоңыратбаев өзінің «4–7 кластарда əдебиетті оқыту методикасы» əдістемелік құралында оқытудың түсіндірмелі оқу əдісі, баяндау əдісі, əңгіме əдісі, эксперимент əдісі, көрнекілік əдісі деген түрлерін баяндай отырып, сабақ жүйесіндегі кейбір жаңашыл ізденістерге тоқталады. Байқап отырсақ, Ю.К.Бабанский ұсынған əдістерден əңгіме, əңгімелеу (түсіндірмелі оқу əдісі), көрнекілік, тəжірибе жəне бақылау (эксперимент əдісі) əдістері аталған. Бірақ əдіскерлердің əдіс мазмұнына қатысты ұғым-түсініктері кейде əрқилы болады. Кейде бірдей, ал олардың атауына байланысты байламдары жеке-жеке болуы мүмкін.

Мəселен, Ə.Қоңыратбаев Қ.Бітібаева атаған «көркем мəтінмен жұмыс əдісін» əңгіме əдісіне, «дəріс əдісін» «баяндау əдісіне» жатқызады. «Əңгіме əдісі бойынша оқушылар көркем сөздің мазмұны (айту, оқу, жазу), тақырыбы, идеясы, образдары, тілі, композициясы жөнінде де өз түсініктерін айта білерліктей бағытта жұмыс істеуі тиіс» десе [5; 13], баяндау əдісі жөнінде «Бұл əдіс ІV–VІІ кластарда мұғалім сөзі (кіріспе сабақ), VІІІ–Х кластарда лекция түрінде қолданылады. Лекцияның өзара бөлінген жоспары болады. Мұғалім оқушыларды əуелі лекцияның мақсатымен таныстырып алып, соның бөлімдерін ретімен айтады, тақтаға фактілер мен даталарды жазады. Оны оқушылар көшіріп алған соң, екінші, үшінші, бесінші буындарға көшеді. Көп жағдайда лекция жоспары көрнекі құралға негізделеді. Лекцияның жалқы жəне жалпы қорытындылары болмақ. Кіріспе сөз бен лекция (өмірбаян, творчестволық жолы т.б.) сабақтың негізгі буыны емес, соған кірер есік қана. Алайда шығарманы оқып-талдауда лекцияның көмегі бар» [5; 12].

Ə.Қоңыратбаев түсіндірмелі оқу əдісін бастауыш мектеп оқуымен түсіндірсе, эксперимент əдісін бірнеше сағатқа құрылған көлемді мəтіндерді оқытуда тіркескен сабақ үлгілерін өткізумен байланыстырады. Бірақ түсіндірмелі оқуды бір ғана бастауыш мектеп методикасы деп түсінуге болмайтындығын, оның барлық пəнге қолданылуы мүмкін екендігін ескертеді. «Өйткені пəнді түсіндірмей үйрету мүмкін емес», — деп есептейді. «Алайда алғашқы текст түсінік тасасында қалар болса, ол баланы көркем текстен алыстатады», — деп тағы да пəн мұғалімін сақтандырады. Сондықтан əр сабақта, тіркескен сабақ тұсында да түрлі əдісті, атап айтсақ, түсіндірмелі əдісті, баяндау əдісін, əңгіме əдісін, көрнекілік əдісін ұштастыру қажеттігін алға тартады.

Көрнекілік əдісі болса, сабақтың оқыту, түсіндіру, жаттықтыру, үйрету, оқушылардың өздік жұмысы тұстарында қолданылатын көмекші тəсіл болып табылады. Мəселен, мұғалім сөзі, көрнекілік тəсіл ретінде сурет, хронологиялық кесте, схема, стенд, карта көрсету, қазіргі уақытта интерактивті тақта мүмкіндіктерін пайдалану түрінде көрінеді. Көрнекілік тəсілінің көрнекілік əдісі ретінде де қызметі болатындығын біз жоғарыда айтып өттік. Көрнекіліктің бір ғана лекция əдісіне ғана емес, барлық əдіс түрлеріне қатысы бар. Бұндай жағдайда көмекші тəсіл ретінде пайдаланылады. Көрнекілік, сондай-ақ дидактиканың басты шарттарының бірі болып табылады. Оны бүтіннің бөлшекке, бөлшектен бүтінге, жеңілден күрделіге, белгіліден белгісізге қарай оқытудың тəсілі деуге болады. «Көрнекілік əдісі материалды жүйелеп өтуге, білімді дағдыға айналдыруға көмектеседі. Оның негізінде бүтін-бөлшек-бүтін ғана емес, мұғалім-текст-бала дейтін біртұтас үш тезис тұрады.

Көрнекілік əдісінің негізі — көркем текст. Көрнекілік əдісінің түпкі мақсаты — қысқа да оңай жолмен, тиянақты білім беру» [5; 18].

Ə.Қоңыратбаев сабақты белсендіру, бағдарламалы оқыту, дамыта оқыту, əдістерінің оқыту процесінде орын алып отырғандығын айтып өтеді де, бұл ізденістер жайында əдістемешілердің методологиялық жақтан толық дəлелденбеген деген пікірлерін көлденең тартады.

Қ.Бітібаева өзінің «Əдебиетті оқыту əдістемесі мен технологиясы» атты оқулығында білім көзі негізінде жүйеленген сөздік, көрнекілік жəне практикалық əдіс түрлерімен бірге зерттеу əдісін де кесте ішінде көрсетеді [3; 12] де, олардың пайдаланылу тиімділігін саралайды. Дегенмен, Бітібаева Бабанскийдің оқу-танымдық іс-əрекетті ұйымдастыру жəне іске асыру əдістері жүйесінен көрнекілік əдісіне, репродуктивті əдіске, проблемалы ішінара іздену əдісіне, өз бетінше жұмыс істеу əдісіне ден қояды. Бұл ретте репродуктивті əдісті түсіндірмелі-репродуктивті əдіс терминімен ауыстырады. Сондай-ақ əдіскер əдебиетті оқытудағы көркемдеп оқу əдісі мен зерттеу əдісінің роліне баса назар аударады.

Көркемдеп оқу əдісі жөнінде: «Ол оқушының көркем шығарманы қабылдау белсенділігін, əсерлі сезімін дамытуда өте тиімді. Əдебиетті өнер деп танытуда, көркем туындыны өнер туындысы деп қабылдатуда, сөз қасиеті мен құдіретіне, оның эстетикалық нəзік нəріне тұшындыруда бұл əдіс алғашқы баспалдақ, яғни, көркем шығарманы оқушы жүрегіне бастайтын алғашқы сезім көпірі ретінде ежелден-ақ тиімді əдіс болып, мұғалімдер тəжірибесінен кең орын алуда» [3; 13], — дейді. Автор көркемдеп оқу əдісінің негізгі тəсілдерін төмендегіше атайды:

мұғалімнің мəнерлеп, түсінік бере оқуы;

көркем сөз шеберлерінің оқуы;

күйтабақты, үнтаспаны тыңдау;