Платон мен Аристотель

Б.з.д. қV ғ. Антикалық қоғамда бүкіл мәдениет, соның ішінде философия да өзінің ең биік сатысына көтеріледі.

Қоғамды әлеуметтік-экономикалық, саяси жағынан алып қарағанда бұл уақыт қала-полистердің мүмкіншіліктері таусылып, дағдарысқа ұшыраған кезі болғанымен, рухани өмір, керісінше, үлкен шабытта болып, ең ұлы туындылар пайда болды. Мұның өзі рухани және материалдық өмір дамуының бір-бірінен тәуелсіз екендігін дәлелдегендей, әрине, салыстырмалы түрде ғана.

Ал философияның өзінің ішкі даму заңдылықтарына келер болсақ, натурфилософиялық кезең және софистика ұлы жүйелерді жасауға жақсы мүмкіншіліктерді тудырды. Сол антикалық философияда үлкен төңкеріс жасаған ұлы ойшылдар – Платон мен Аристотель болды.

Платон (б.з.д. 427-347ж.(өзінің осы атын кең иықтылығының арқасында Сократтан алыпты-мыс деген аңыз бар. Оның шын аты Аристокл (platos – грек сөзі, -кең). Платонның әкесі атақты рудан шыққан, ол жас кезінде жақсы білім алады, өлең шығарумен әуестенеді. 20 жасында Сократпен танысып өзінің өмірінде үлкен бетбұрыс жасайды – ол өзінің өмірін толығынан философияға арнайды.

Платонның еңбектерінің ерекшелігі – ол оның бәрін сұхбат (диалог) ретінде жазады. Ол әдісті, шамасы, Платон 8 жыл бойы Сократпен бірге болған кезде игерген. Екінші ерекшелігі – сұхбаттың негізгі кейіпкері – Сократ. Сонымен, Платон өзінің ойларын осы Сократ кейіпі арқылы жеткізеді.

Платонның негізгі еңбектері “Сократты жақтау², “Критон², “Мемлекет², “Федон², “Парменид², “Софист², “Заңдар² т.с.с.

Платонның көзқарасының қалыптасуына зор әсер еткен Гераклит. Ол оның негізгі тұжырымын “Бәрі де ағым², “бітпейтін өзгеріс² толық қабылдайды, бірақ тек ол біз өмір сүріп жатқан Дүниеге тән.

Екнішіден, оған Элея мектебінің негізгі қағидалары да зор әсерін тигізді. Ол - қозғалмайтын, мәңгі, бір Болмыс идеясы.

үшіншіден, Сократтың моральдық философиясы, оның негізгі ұғымдары-құндылықтары – Ақиқат, қзгілік, Әсемдік.

Төртіншіден, Пифагордың сандық философиясынан шығатын өлшемдік ұғымы.

Платонның философия саласында жасаған төңкерісі – оның “Эйдос² (идея) әлемін ашқаны. Платонды сезімдік таным қанағаттандырмайды, өйткені Дүние - ағым, заттар өне бойы өзгерісте, тұрақсыз. Ал біз өзіміздің білімімізде тұрақтылыққа, жалпыға ортақ, өзгермейтін ұғымдар жасауға, яғни Дүниені түсінуге тырысамыз. Ал ондай білімді біз бұл сезімдік әлемнен таба алмаймыз. Олай болса, оның қайнар көзі “Шынайы болмыста²- Эйдос әлемінде, “қол астындағы болмыстан² біз оны таба алмаймыз.

Біз Платонның бұл жаңалығының негіздемелерін оның әртүрлі диалогтарындағы Әсемдік, қзгілік, Әділеттілік, Батылдылық т.с.с. ұғымдарды Сократтың атынан талдағанда көреміз.

“үлкен Гиппий² деген диалогында Сократ мынандай сұрақ қояды: “Расында да, ізгіліктен барлық ізгі істер, әділіттіліктен барлық әділеттік, әсемдіктен барлық әсем заттар тумай ма?

- Әрине, - деп жауап береді Гиппий. - әсемдік ол әсем қыз, мысалы.

Оған Сократ: “Неге әсем бие, ия әсем құмыра емес? ² – деген сұрақ қояды. Әрбір зат бір жағына әсем, екінші жағынан, басқа заттармен салыстысақ, - түрсіз болуы мүмкін. Ал бізге барлық заттарға ортақ жалпы әсемдік керек қой.

Гиппий оны алтыннан, басқа заттардан, неше түрлі моральдық құндылықтардан іздейді, бірақ таба алмайды.

Платонның көзқарасы бойынша, заттардың әсемдігі - әсемдік идеясында жатыр. Оның қайнар көзі – “Эйдос әлемінде². Сонымен, сезімдік әлемнен басқа тұрақты, мәңгілік қозғалмайтын, кемеліне келген басқа әлем – идеялар әлемі бар екен. Егер бұл әлемдегі заттар сезім арқылы танылса, онда ақыл-оймен танылатын ұғымдарға идея әлемі сәйкес келуі керек. Олай болса, идеялар – ой емес, ойдың зерттейтін пәні, ол – шынайы болмыс. Идея заттардың терең мәнін құрайды, оның бітімін қалыптастырады, сол себептен оны Дүниеге әкеледі, оның “парадигмасын² құрайды (paradeіgma – грек сөзі, -үлгі).

Өзінің идеялар әлемі түсінікті болуы үшін Платон “Үңгір жөніндегі аңызды² пайдаланады. Соңында бұл аңыз метафизика, гносеология және диалектиканың символына айналды.

Көзімізге үңгірде, я болмаса зынданда, аяқ-қолы байланған адамдарды елестетейік. үңгірдің аузы күншығысқа қараған, сондықтан оның сәулелері сондағы адамдар қарап отырған жаққа түсіп тұр. Жер бетінде керуен кетіп бара жатыр, адамдар әртүрлі заттарды көтеріп бір-бірімен сөйлесіп келеді.

Үңгірде қамалған адамдарға солардың қозғалып бара жатқан көлеңкелері көрінеді, түсініксіз күнгірт дыбыстар естіледі. Олар бірақ жер бетінде шын өмір барын білмейді, сол көлеңкенің өзін шын өмір екен ғой деп есептейді. Бірақ, сол қамалған адамдардың біреуі ойланып-толғанып, ақырында өзінің көлеңке әлемінде тұрып жатқанын түсінуі мүмкін. Ал екіншісі аяқ-қолын қалайда шешіп, үңгірдің сыртына шығып, күн көзінің сәулесіне көздері үйренгеннен кейін шынайы өмірдегі адамдарды, заттарды, соңында жарқырап тұрған күннің өзін көреді.

Үңгір аңызынан қандай философиялық тұжырымдар жасауға болады?

Біріншіден, болмыстың әртүрлі деңгейлігі жөнінде – сезімдік болмыс пен құдіретті болмыстың бар екендігі; үңгірдің ішіндегі көлеңкелер – сезімдік әлем, ал жер бетіндегі адамдар мен заттар – нағыз болмысты құдіретті әлемді көрсетеді, ал күн – ол ізгілікті көрсететін идея.

Екіншіден, танымның деңгейлерін байқауға болады – ол сезімдік таным, ақыл-оймен тану, интуитивтік жолмен соңғы себептерге жету (іntuіtіo – латын сөзі, -ақиқатты еш дәлелдемесіз-ақ оймен көру).

Үшіншіден, бұл аңыздың моральдық, аксиологиялық жағын да байқауға болады. Өмірде тек қана сезім толқынының шеңберінде болу – ол үңгірдегі өмір. Рухани өмір сатысына көтерілу – ол нағыз болмыс әлеміне көтерілумен тең. Ал күннің өзін көріп тамашалау – ол құдіретті күшті көрумен тең.

Ал идеялар әлемі бар болса, ол қай жерде екен деген сұрақ заңды түрде пайда болады. Оның орнын Платон “Гиперуранияда – ол аспаннан да жоғары орналасқан², - дейді. Олай болса, ол материалдық әлемнен басқа, оны тек ақыл-оймен ғана түсінуге болады.

Платон идеялар әлемін белгілі бір жүйе ретінде қарайды. Олай болса, оның төменгі және жоғары дәрежеде орналасқан құрамдас бөліктері бар. Жүйенің ең шыңында ізгілік идеясы орналасқан. Ол Бірліктің көрінісі. Оған қарсы тұрған екінші бастау – ол Диада – шексіз көптіктің бастауы, - үлкен мен кішкентайдың, шексіз үлкен мен шексіз азды қамтиды.

Осы екі бастаудың қосылысы идея әлемін құрайды. әрбір идея – бір жағынан шексіз, екінші жағынан шектелген.

Бірақ, әңгіменің ең қиындығы – идея әлемі материалдық Дүниені қалай тудырады? Материалдық емес нәрсе - материалдық сезімдік өзгеріп жатқан әлемді қалайша дүниеге әкеледі?

Платонның ойынша, материя – мәңгілік өзімен-өзі өмір сүріп жатқан енжар нәрсе. Оны хаостық жағдайдан (chaos – түнғиық, белгісіз, бітімсіз, еш тәртіпсіз деген мағна береді) космосқа, тәртіпке келтірілген Дүниеге әкелген Демиург. Ол идеалды әлемді үлгі ретінде алып, материяға бітім беріп, бұл Дүниені тудырды.

Идея әлемі – парадигма – ол мәңгі, алғашқы, Демиург та Құдай ретінде мәңгі, бірақ сезімдік әлем, түп-нұсқа емес, жасалған, көшірмелі болғаннан кейін - өтпелі, жалған, көлеңке.

Әрине, бүгінгі таңдағы білім тұрғысынан біз Платонның идея әлемін қатты сынға ала аламыз. Әрбір Дүниедегі жеке заттың тек өзіне ғана тән жақтары мен бірге басқа заттарға оны жақындататын жалпы жақтары бар. Адам таным процессінде заттардың жалпы қасиеттерін зерттеп, оны белгілейтін ұғымдарды туғызады. Оны адам тіл арқылы береді. Олай болса, әрбір сөз Дүниені жалпылайды, әсіресе, ғылыми ұғымдар. Мысалы, адам ұғымы жер-бетінде өмір сүріп жатқан 6,3 млрд адамзатын қамтиды. Нақтылы жеке адам Дүниеге келіп, кетуі мүмкін, ал адам ұғымы қала береді. Бірақ, осы нақтылы тірі өмір сүріп жатқан адамдар болмаса, онда адам ұғымы да болмас еді.

Мәселе Платонның идеалдық әлемінде емес, әңгіме сол идеялар әлемін тудыратын ұғымдарда. Платоннан кейін ұғымдарды зерттеу, олардың табиғатын ашу, бір-бірімен байланысын көрсету – философияның негізгі мәселелерінің біріне айналды.

Енді Платонға қайта оралып, оның таным теориясына (гносеология(келетін болсақ, онда оның негізінде анамнез (anamnesіs – грек сөзі, - еске түсіру) жатыр. Адамның жан-дүниесі мәңгілік, оның шыққан тегі – идеялар әлемі. Сондықтан дүниетану жолында біздің жанымыз өзінің идеалды әлемінде болған шағын еске түсіре отырып қана ұғымдарды тудырады.

Ал сезімдік танымға келетін болсақ, ондағы білім көбінесе жалған, өйткені, бұл өмірдің өзі өтпелі, тұрақсыз. Сондықтан сезімдік жолмен танылған пікірді Платон докса (doxa – грек сөзі, -пікір(дейді. Егер пікірді біз соған сәйкес ұғыммен негіздесек, онда ол ғылымға (epіsteme – грек сөзі, хат, ғылым) айналады.

Платонның ойынша, бұл өмірде бізді идеялар әлемін жалғастыратын жалғыз ғылым, жан-дүние ғана емес, сонымен бірге Эрос және сүйіспеншілік. Олар бізді құдіретті әлеммен байланыстыратын көпірге ұқсайды. Эрос бізге қанат-күш беріп әсемдіктің әртүрлі сатыларынан өткізіп, соған ақырында жеткізеді.

Ал сүйіспеншілікке келетін болсақ, ол сұлулық пен ізгілікке құмарту. Олай болса, ол – философия – даналықты сүю - өйткені даналықтың өзі сұлулық пен ізгілікті сүюмен тең.

Сүюдің бірінші баспалдағы – ол жыныстық сүю, әсем денеге деген құмарту және соның ішінде басқа өмірді келтіру; онда да өлместікке деген құштарлық бар - ұрықтандыру жолында жаңа өмір Дүниеге келеді – ол өлместіктің кепілі.

Екінші сатыда сүюдің басқа бітімі Дүниеге келеді: біз денеге емес, басқа адамның жан-дүниесімен тіл табысып оны сүйеміз – онда шашылатын тұқым – рухты жандандырып, байытады - өнерге, білімге, әділеттілікке, ізгілікке деген құштарлық пайда болады.

Үшінші сатыда Сүйіспеншілік бізді идея әлеміндегі әсемдіктің өзімен ұштастырады.

Платон метафизикалық, гносеологиялық, этикалық мәселелерді әлеуметтік саяси мәселелермен байланыстыра білген. Ол оның “Саясаткер², “Мемлекет², “Заңдар² деген еңбектерінде көрсетілген.

Ойшыл қоғамның пайда болуын терең қараған. Егер жануарлар өзіне керектігінің бәрін тағы табиғатта дайын күйінде тауып алса, адамдар жеке-жеке өзіне керек қажеттіктерді өтей алмайды, екіншіден, ол қажеттіктердің көбі еңбек процессінде жасалады, даяр түрінде табиғатта жоқ. Сондықтан, адамдар қоғам болып бірігіп өмір сүреді. Біреуі жер жыртады, екіншісі – бала оқытады, үшіншісі үй салады, т.с.с.

Жалпы алғанда, Платон қоғамдағы адамдарды бірнеше әлеуметтік топтарға бөледі. Төменгі топ шаруалар, қолөнершілер, саудагерлер т.с.с. тұрады. Олар қоғамның материалдық қажеттіктерін қамтамасыз етеді.

Адамды ішкі және сыртқы жаулардан қорғау керек – ол үшін полиске жауынгерлер керек.

Мемлекетті басқару өнері өте қиын. Оны әділіттіліктің, ізгіліктің негізінде жүргізу керек. Ал оған даналық керек. Оны жүргізе алатын философтар. Біз философтар осы уақытқа дейін Платонға өзіміздің алғысымызды айтамыз. Бірақ, философтар елді басқара алмайды – ол үшін олар көп моральдық адамгершілік қасиеттерінен арылуы керек, өйткені, саясатта ашық шындықтың талаптары оқтын-оқтын моральдық нормалардың талаптар кеңістігінен шығып кетуіне әкеледі.

Бұл үш әлеуметтік топтың қажеттігін Платон психологиялық тұрғыдан да толықтырады. Адамның жан-дүниесінде ақыл-ой, ерік, іңкәр қалай бір-бірімен үйлесімді болса, қоғамда да әлеуметтік топтар соған байланысты өмір сүруі керек.

Өкіметті басқаратын адамның жан-дүниесінде ақыл-ой, даналық басымырақ болуы керек; жауынгерлердің жүрегінде қызбалық, құштарлық басым болуы керек. Ал көпшілік халықтың жан-дүниесінде - өмірге, байлыққа деген іңкәр басым болуы керек.

Жеке меншік өлшемді түрде, негізінен алғанда, халықтың қолында болуы қажет, ал жеке меншік бар жерде жан-ұя, бала-шаға, мұрагерлік деген бар.

Ал жоғарыдағы екі топта жеке меншік болмауы қажет. Мемлекет басқарып отырған адамдарда байлыққа деген ынта болса, онда олар заңдарды өздерінің мүдделеріне сай етіп бұрмалауы мүмкін, ол халықты әрі қарай кедейлетіп, байларды әрі қарай байытады. Ол үшін олардың жанұялары болмауы керек, сонда ғана ол байлыққа қызықпай, елді әділ жолмен басқарады.

Жауынгерлерге келер болсақ, жеке меншік олардың негізгі қызметіне – елді қорғауға, тәртіпті қадағалауға үстірт қарауларына, қолындағы қару-жарақты өз жеке мүддесіне пайдалануы мүмкін.

Мемлекет жоғарғы топтардағы еркектер мен әйелдердің қарым-қатынасын арнаулы ұйымдар арқылы ретке келтіріп отырады; олардан туған балаларды арнаулы мекемелерге жіберіп мемлекет тәрбиелейді: олар өздерінің әке-шешелерінің кім екенін, ал әке–шешелері балаларын танымау керек.

Аристотель және оның философиялық жүйесі.

Аристотель (384-322 б.з.д.) - көне заманның ең ұлы философы, заманының ең дарынды, жан жақты білімі бар тұлға болған. Аристотель сонымен бірге өз заманының ұлы қолбасшысы, үлкен Империя жасаушы Александр Македонскийдің оқытушысы ретінде де тарихта аты қалған.

Аристотельдің тағы да жасаған бір үлкен жұмысы – ол Афина қаласында даңқы бүкіл Дүниеге әйгілі мектеп – Ликейді ашады (қазіргі лицейлердің аты содан шыққан). Мектептің жанында үлкен бақ болған, онда адамдар серуендейтін үсті жабық жолдар болған, оларды грекше “перипатос² дейді. Тарихта Аристотельдің философиясын қолдай әрі қарай жалғастырған мектепті перипатетиктер дейді.

Аристотель жан-жақты терең білімді тұлға болғаннан кейін оның мұрасын ғалымдар бірнеше топқа бөледі.

Логикалық еңбектері (негізгі кітап “Органон², “Категориялар² т.с.с.

Табиғат философиясына арналған еңбектері “Физика² 8 кітап, “Аспан жайлы² 4 кітап, “Аспандағы құбылыстар жайлы² т.с.с.

Жан-дүние философиясына арналған: “Жан-дүние жөнінде², “Өмір мен өлім туралы², “Тыныс алу туралы² т.с.с.

Тіршілік философиясына арналған: “Жануарлардың дене мүшелері жайлы², “Жануарлардың дүниеге келуі жайлы²

Бірінші физика 14 кітаптан тұратын. Соңынан “Метафизика² деген атаққа ие болды.

Моральдық философияға арналған “Никомахтың этикасы², “үлкен этика².

Саясат пен экономикаға арналған “Саясат², “Экономика², “Афинаның саяси өмірі².

Көркем сөйлеу мен көркем сөзге арналған: “Риторика өнері², “Өлең сөз жөнінде².

Логика мәселелері.

Логика ғылымының іргетасын қалаушы – Аристотель. XVқққғ. немістің ұлы философы Канттің: “ Аристотельден кейін осы уақытқа дейін логикаға еш жаңалық енгізілген жоқ² деген сөзінің өзі көп нәрсені көрсеткендей.

“Категориялар² деген еңбегінде Аристотель алғаш рет егжей-тегжей талдау арқылы он негізгі ұғымдарды ұсынады. (kategorіa - грек сөзі, -анықтаймын, белгілеймін). Олар: мән, сапа, сан, қатынас, орын, уақыт, орналасу, иелену, әрекеттену, зардаптану. Олар мынандай сұрақтарға жауап береді: “Не бар², “қандай², “қанша².

Аристотельдің категориялары бір жағынан алып қарағанда болмыстың мінездемелері, екінші жағынан ойдың бітімдері ретінде қаралады.

Бұл категориялардың ішіндегі негізгісі – мән. Аристотель бірінші мән ретінде нақтылы өмір сүріп жатқан жеке заттарды жатқызады. Ал оларға тән жалпылықты ол – “тек², “түр² ретінде екінші мән дейді. Сонымен, бұл арада Аристотель Платонның көзқарасымен қайшы келеді – жеке заттардан бөлек жалпылық өмір сүре алмайды. Жүре келе ойшыл “тек², “түрді² – морфе (morphe), яғни бітім деген ұғымға ауыстырып, заттың терең мәні сонда деген пікір айтады.

Аристотельдің “Органон² деген еңбегінде жеке категориялар емес, әртүрлі тұжырымдар талданады, олардың құрылысының негізінде жатқан ойлау заңдылықтары көрсетілді. Олар:

Тепе-теңдік заңы (А =А), яғни белгілі бір ұғым әрқашанда бір мағынада ғана қолданылуы керек.

Қайшылықты жоққа шығару заңы (А@ А).

Үшіншіні жоққа шығару заңы (А=А, ия болмаса А@ А, яғни екеуінің біреуі дұрыс (үшіншіге жол жоқ).

Бұл логиканың үш заңы ұғымдарды тек бір мағнада пайдаланып, олардан шығатын тұжырымдардың бір-біріне қайшы келмеуін талап етеді. Осы талаптың негізінде силлогизмдер құрылады.

Мысалы: Барлық адамдар өлмек

Сократ – адам;

Олай болса, Сократ - өлмек.

Аристотельдің логикасында адамдардың ой-тұжырымдырында кездесетін қателіктер талданады. Олар көбінесе сөздердің көп мағыналығынан шығуы мүмкін (омономия). Мысалы, шаш – бір жағынан шашу, лақтыру, екінші жағынан адамның басындағы шашы ретінде қолданылады.

Қателіктер белгілі ойларды бір-бірімен дұрыс қоспай, ия болмаса дұрыс бөлмеуден шығуы мүмкін, ия болмаса мәннің орнына кездейсоқтық қасиет қолданылуы мүмкін, т.с.с.

Аристотельдің бірінші физикасы.

Аристотель “бірінші физика² деп табиғат заңдылықтарын, нақтылы жаратылыстану заңдылықтарын зерттейтін физика ғылымының ар-жағында жатқан Дүние жөніндегі ең шегіне жеткен жалпы сұрақтарды түсінеді. Антика заманының ойшысы Андроник Родосский сондықтан оған “метафизика² деген атақ қойған болатын. Бұл ұғымның “бақытты тағдыры² болып, осы уақытқа шейін жетіп, философияда кеңінен қолданылады.

Аристотель Дүниенің алғашқы негізін екі себептен шығарады, олар – материя және бітім, форма. Материя бітімсіз, бітім материясыз өмір сүре алмайды. Егер Платон материя оны қалыптастыратын идеясыз өмір сүре алмайды десе, онда Аристотель форманың өзі де материясыз болмыста жоқ деген пікірге келеді. Тек бір-біріне қосылып қана олар заттың шынайы болмысына, субстанцияға әкеледі. Олай болса, Дүниенің алғашқы негізін құрайтын материя және форма арқылы өмір сүретін жеке заттар ғана.

Сонымен, Дүниенің алғашқы негіздері материя мен форма болатын болса, олар қалайша бір-бірімен қосылып нақтылы заттарды тудырады? Бұл сұрақты шешу жолында Аристотель ғылымға екі жаңа ұғым әкеледі. Олар “мүмкіндік² (грекше – dynamіs, латынша - potentіa(және шындық (грекше – energeіa, латынша – actus). Бұл ұғымдарды ол материя және формамен тығыз ұштастырады. Материя тек белгілі бір заттарға айналатын мүмкіндік қана. Ал формаға келетін болсақ - ол шынайылық. Сондықтан форма материяны мүмкіндіктен нақтылы шындыққа әкеледі. Мысалы, кірпіш – саздың формасы, сонымен қатар болашақ үйдің мүмкіндігі, ал саз – кірпіштің мүмкіндігі. Сәби – болашақ ересек адамның мүмкіндігі. Сонымен, қайсыбір Дүниеге келу – мүмкіндіктің шындыққа айналуында. Жоқтан ешнәрсе пайда болмайды. қайсыбір қозғалыстың қайнар көзі – Дүниенің сыртында емес, заттардың ішкі мүмкіндіктерінде.

Материалдық және формалдық себептерден басқа Аристотель әрекеттік және мақсатқа лайықтылық себептерді көрсетеді. Расында, белгілі бір нәрсенің Дүниеге келуі басқа нәрсенің әрекеті арқылы іске асады. Ал Дүниеге келген зат не үшін келді деген сұрақ заттың мақсатқа лайықтылық себебін көрсетеді. Оны Аристотель энтелехия (entelechіa – бітімге келген, кемеліне келген, - грек сөзі) деген ұғым арқылы көрсетеді.

Енді соңғы үлкен мәселе, оны қазақ дүниетанымы тұрғысынан қойсақ, бұл жалған Дүниенің неге барлық жағы тең емес, оймен сәйкес келмейді? Аристотель бұл мәселені материя категориясы арқылы шешеді. Материя – енжар, кертартпа зат, сондықтан формамен қосылған кезде табиғаттың қажеттілігі, кездейсоқтық пайда болады. Сондықтан, бұл Дүниеде ешнәрсе мақсатқа лайықты дамығанымен өзінің ішкі энтелехиясына толығынан сәйкес келмейді.

Дүние, өмір және адам мәселелері.

Енді Аристотельдің метафизикалық көзқарастарын нақтылай “ай астындағы Дүниеге², яғни оның натурфилософиялық көзқарастарына келер болсақ, онда бұл Дүниенің бұрынғы философтар айтқан төрт стихиясына қайтадан ораламыз.

Аристотель алғашқы материя қанша енжар, сапасыз, сансыз т.с.с. болғанымен дегенмен оның жылылық, суықтық, құрғақтық пен дымқылдығы бар. Ал олардың бір-бірімен жұп-жұп болып қосылуы Дүниенің негізінде жатқан төрт стихияны тудырады: жылы мен құрғақ - отты, жылы мен дымқыл – ауаны, суық пен дымқыл – суды, суық пен құрғақ - жерді.

Ал аспанды алар болсақ - ол құдіретті Эфирден – квинтэссенциядан (бесінші мән) тұрады.

От пен ауа жеңілірек болғаннан кейін Дүниенің шекарасына, ал жер мен су ортасына қарай жылжиды. Сондықтан оттың жалыны, жылы ауа жоғарыға көтеріліп кетеді, ал су төменге қарай ағады, ауаға лақтырылған жер қайтадан төменге түседі.

“Ай астындағы Дүние² осы төрт стихиядан құралады. Егер Демокрит, я болмаса Анаксагор заттарды ұсақ бөлшектердің бір-бірімен араласуының негізінде пайда болады десе, Аристотель олар бір-бірімен сіңісіп кетеді,- деген пікір айтады, яғни затты біртұтас нәрсе ретінде оның құрамдас бөлшектеріне теңеуге болмайтынын көрсетеді.

Сонымен дүниеге келген заттардың формасы болғаннан кейін олар өзінің ішкі мақсатына лайықты өзгеріске, қозғалысқа түседі. Аристотель қозғалыстың төрт түрін көрсетеді.

Пайда болу мен құру.

Сапалық өзгерістер, яғни заттардың қасиеттерінің өзгеруі.

Сандық өзгерістер, яғни заттың үлкеюі мен кішірейуі.

Орын ауыстыру.

Бірінші қозғалыс түріне келер болсақ, бірдеңе дүниеге белгілі бір мүмкіндіктің іске асуы арқылы келеді. Олай болса, пайда болу дегеніміз бір нәрсенің құруына, құру – басқа бір нәрсенің Дүниеге келуіне әкеледі.

Қозғалыс белгілі бір кеңістікті талап етеді және уақыттың шеңберінде болады. Аристотель кеңістікті заттың алатын орны ретінде түсінеді, ол Демокриттің көзқарасына бұл мәселе бойынша қарсы келеді.

Уақыт - қозғалыстың саны. Санды есептейтін адамның жан-дүниесі ғана. Олай болса, ол жан-дүниенің қасиеті ғана. Шын дүниеде тек қозғалыс қана бар.

Енді тіршілік әлеміне келер болсақ, Аристотель оған материя және форма тұрғысынан қарайды. Тірінің денесі материядан тұрса, жаны – формадан тұрады. Тіршіліктің жаны оның ішкі энтелехиясынан құрайды да, белгілі бір мақсатқа лайықты етіп қозғалтып дамытады.

Дүниедегі тіршілік негізінен үшке бөлінгеннен кейін, Аристотель жанды да үшке бөледі.

Өсіп-өнетін жан (өсімдіктер әлеміне тән).

Сезінетін жан (жануарлар әлеміне тән)

Ойлайтын жан (адамдарға тән).

Адамның орны тіршілік әлемінде – ерекше. Ол – ақыл-ойдың иесі. Сондықтан, оның жан-дүниесі, дене құрылымы да өзгеше. Ол тік жүреді, еңбек етіп, сөйлей алады т.с.с. Адам түйсіктері арқылы заттардың формасын қабылдай алады, барлық түйсіктер бір-бірімен байланысқа түсіп затты біртұтас құбылыс ретінде қабылдауға мүмкіндік береді.

Адам ақыл-ой арқылы сезімдік кейіптерді қабылдап, шығармашылық жолмен игереді. Олай болса, ол қабылдайтын ақыл-ойға және шығармашылық ақыл-ойға бөлінеді. Соңғыны Аристотель “әрекетті ақыл-ой² дейді. Оның қайнар көзі “форманың формасы² - Құдайда.

Көп адамдар өмірдің мәнін ләззат алумен теңестіреді. Ол – шынына келгенде, - құлдың арманы;

Екіншілер сый-сиапатқа бөленіп, даңқты армандайды, олардың бәрі де басқа біреулердің ықпалымен байланысты, бүгін бар, ертең жоқ;

үшіншілер байлық қуып шаршайды, бұл соңғы ең мәнсіз, өйткені ол табиғатқа қайшы келетін нәрсе, өйткені байлық басқа мақсаттарға жетудің құралы ретінде пайдаланылуы мүмкін, мақсат ретінде оның ешқандай мағнасы жоқ, - дейді Аристотель.

Адамның барлық іс-әрекетінің мақсаты – рахатқа жету. Адам ақыл-ойдың иесі болғаннан кейін, әрине, рахаттың ең биік түрі – Дүниені ақыл-оймен шолу (theorіa). Бірақ адам тірі пенде болғаннан кейін ең алдымен өмір сүру керек – ол үшін басқа адамдармен қарым-қатынасқа түсуі қажет.

Әрине, кедейлік, үне бойы керекті нәрселердің жетіспеушілігі, ауру, бақытсыздық т.с.с. адамды рахаттан алыстатады. Егер бай болсаң, қалағаныңның бәрі қол астында болса, денсаулығың, күш-қуатың мол болса, онда өзіңді бақытты сезінесің. Бірақ ол рахатқа жақындатқанымен оның өзі емес.

Рахатқа жетудің негізгі жолы ол – арете (arete – грек сөзі, -ізгілік, ішкі салмақтылық). Сонымен рахат дегеніміз ізгілікті іс-әрекеттің нәтижесі, яғни ақыл-оймен шектелген ләззат. Олай болса, ол туа бітпеген, оған үйрену керек.

Әңгіме, біржақтылықтан аулақ болып, әр нәрсе, іс-әрекет, жүріс-тұрыстың ортаңғы жолын табуда. Оған ақыл-оймен тоқу арқылы жетуге болады. Мысалы, кеңпейілдік – даңқойлық пен жансақтаулықтың екі ортасында; ерлік – ессіз батылдық пен қорқақтықтың ортасында; мырзалық - шашып-төгу мен сараңдықтың ортасында т.с.с. Сонымен, еш нәрсе “өте² болмауы керек.

Аристотель ізгіліктің екі түрін көрсетеді – біріншісі – дианоэтикалық, екіншісі – этикалық. Біріншіге жету үшін адам жақсы білім алып, оны өмірдегі тәжірибемен ұштастыруы керек. Этикалық құндылықтар әдет-ғұрып арқылы беріледі (ethos - әдет). Дианоэтикалық құндылықтарға ақыл-оймен жетсек, этикалық құндылықтарға – іс-әрекет, жүріс-тұрыс арқылы жетеміз. Батыл болу үшін батыл іс-әрекеттер жасау керек, әділетті болу үшін - әділеттілік жолымен жүру керек т.с.с.

Соңғы құндылық Аристотельді, әсіресе, қызықтырады. Оған бізде тоқтаңқырайық, өйткені, бүгінгі өтпелі заманда әділеттік деген сөзді біз тіпті ұмытып кеткен сияқтымыз, ал өткен кеңес заманында әділеттілікті саясатта адамдарды кедейліктің негізінде теңеуге әкеліп тіреген болатын.

Аристотельдің айтуынша, әділеттілік бір жағынан адамдарды теңеу арқылы, ал екінші жағынан игіліктерді әр адамның, қоғамдағы алатын орны арқылы бөлу керектігінен шығарады.

Әділеттік мәселесі бізді мемлекетке тікелей жеткізеді. Аристотель адамды “zoon polіtіcon² – саяси жануар ретінде анықтайды, өйткені, адам жануарлар сияқты жалғыздан жалғыз өмір сүре алмайды. Мемлекет, сондықтан, адамдардың бірігіп өмір сүруінің жолында пайда болған қажетті құбылыс.

Аристотель мемлекет мәселесін жеке меншікпен және еріктілікпен ұштастырады, құлдар – мемлекеттің азаматы бола алмайды.

Егер Платон жеке меншік жойылу керек,- деген болса, Аристотель, керісінше, оның қажеттігін көрсетеді. Жеке меншіктің көп пайдалығын айтпағанның өзінде-ақ, дейді ойшыл, бір нәрсенің иесі болу адамға түсінбейтін ләззат сезімін әкеледі. Сонымен қатар, байлықтың иесі мырза болып қарапайым халыққа, кем-тарларға көмектесіп, оларды қолдап отыруы қажет, басқа жағдайда қоғам тұрақтылығынан айырылып қалып, мемлекетке қауып төнуі мүмкін. Соңғы мәселеге көп көңіл бөліп, ойшыл ел тұрақты болуы үшін оның негізгі халқы орта дәрежеде өмір сүруі керектігін айтады. ХХ ғасырда әлеуметтік философияда бұл “орта таптың теориясына² айналды. Аристотельше ойласақ, бүгінгі таңдағы біздің қоғамның құрылымындағы орта топтың әлсіздігі, кедейлер мен байлардың айырмашылығының шеттен шығуы қоғамның тұрақтылығына теріс әсерін тигізіп жатыр.

Аристотель өз заманының саяси тарихын зерттеп, мемлекеттің басқару формаларының заңды түрде алмасып отыратынын байқайды. Мемлекетте де, сонымен, ол форманың белсенділігін, өзінің философиясына сәйкес, көрсеткісі келеді.

Мемлекеттің басқару формалары билікті ұстап отырған адамдардың санына қарай бөлінеді, ал оның өзі байлықтың көлемімен тығыз байланысты. Екінші жағынан – билік басындағы отырған адамдардың мақсаты қандай – халықтың мүддесін, я болмаса өздерінікін қорғаумен байланыстырады.

Осы екі тұрғыдан Аристотель басқарудың үш дұрыс түрін, үш бұрыс формаларын ашады.

Дұрыс тұрлері – монархия (monos – бір, arche – билік), бір адамның билігі, аристократия (arіston – ең жақсы, асыл), аз ақсүйектердің бірігіп басқарған билігі, полития (polіs – қала), ерікті адамдардың байлығына қарай байланысты құрылатын үкімет билігі.

Бұрыс биліктерге келер болсақ, монархия, қандай жақсы билеу түрі болса да бірте-бірте тиранияға – бір адамның зорлығына, заңсыз басқаруына әкелуі мүмкін.

Аристократия да жүре келе бір-бірімен сыбайлас болып қыз-алысып – берісіп, халыққа қызмет етпей олигархияға ауысуы ғажап емес.

Полития да бірте-бірте демократияға ауысып (Аристотель демократия ұғымын қазіргі мағнасынан көрі басқаша қарайды) кез келген надан адамның кеудесін қағып “мен басқарамын² деген пиғылын туғызып мемлекеттің билігіне олардың келуін тудырады (қазіргі өтпелі қоғамдағы кейбір сайлаулар кезіндегі үрдістерге ұқсас).

Сонымен, Аристотельдің біршама әлеуметтік-саяси көзқарастары бүгінгі таңға дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Оның көтерген көп мәселелері болашақ дәуірлердегі ғалымдарға рухани азық болып, олардың шығармашылық шабытын оятты.