2018-01-21
1127Әрбір түр белгілі бір территорияда – ареалда тіршілік етеді. Көбіне ареалдың әр жерінде орналасқан особьтар топтары бір- бірімен байланыса да алмай, шағылыса да алмай бөлектеніп өмір сүреді. Бұл топтардың саны түрдің санына, тарихи (филогенетикалық) жасына, ареалдың аумағына және басқа да себептерге байланысты. Популяция - тіршілік циклдары, морфологиялық бедгілері ұқсас, генефондары ортақ особьтар жиынтығы.«Популяция» ұғымы лат. populus - халық деген мағынаны білдіреді. Бұл терминді алғаш рет дат генетигі В.Л.Иогансен қолданды.«Популяция» ұғымы биологияда негізгі ұғымдардың бірі, ал популяцияны генетикалық, эволюциялық және экологиялық тұрғыдан зерттеу жұмыстары ерекше бағытқа - популяциялық биологияға бірігеді. Популяциялық экология немесе демэкология осы бағыттың бір бөлігі болып табылады.
№11. Популяцияның статистикалық өсуі
Статикалық көрсеткіштер уақыттың осы кезеңіндегі популяцияның күйін, жағдайын сипаттайды. Популяцияның статикалық көрсеткіштеріне олардың саны, тығыздығы мен құрылымның көрсеткіштері жатады.
Популяция саны
Бұл берілген территориядағы немесе берілген көлемдегі особьтардың жалпы саны, яғни өсімдіктің немесе жануардың басының саны, мысалы кейбір кеңістіктік бірліктегі өзен жағалауындағы, теңіз акваториясындағы, судағы, аймақтағы және т.б. ареалдардағы ағаштар немесе жануарлар саны. Жануарлардың санын әртүрлі әдістермен анықтайды. Мысалы, ұшақпен немесе тікұшақпен. Гидробионттардың санын тормен аулауды (балықтар), микроскоптық организмдер (фитопланктон, зоопланктон) үшін арнаулы өлшегіш ыдыстарды қолданады. Адам популяциясының санын мемлекеттің бүкіл халқын санақ жүргізу жолымен анықтайды. Халықтың санын және құрылымын білудің экономикалық және экологиялық мәні зор.
Популяция тығыздығы
Популяция тығыздығы оны мекендейтін особьтардың аудан немесе көлем бірлігіндегі санымен анықталады. Популяция тығыздығы аудан немесе көлем бірлігіне келетін особьтер саны, мысалы, тұрғындар тығыздығы - бір шаршы километрге шаққандағы адам саны немесе гидробионттар үшін бір литр немесе кубометр көлем бірлігіндегі особьтар саны. Популяцияның тығыздығы аудандағы немесе көлемдегі особьтердің біркелкі емес таралуын есептемей анықтайды, яғни аудан бірлігіндегі халықтың, ағаштың, жануардың немесе көлем бірлігіндегі микроскоптық балдырлардың орташа тығыздығын табамыз.
Популяцияның тығыздығын реттейтін факторлар- тығыздыққа тәуелді және тәуелсіз болып бөлінеді. Тәуелділері тығыздықтың өзгеруіне байланысты өзгереді, ал тәуелсіздері оның өзгеруніне байланыссыз тұрақты болып қалады. Алғашқысы - бұл биотикалық, ал екіншілері - абиотикалық факторлар болып саналады. Тығыздығына тәуелсіз факторлардың әсері планктонды балдырлардың санының маусымдық өзгерістерінде жақсы байқалады.
Популяциядағы өлім тығыздыққа тәуелді болуы мүмкін. Бұл құбылыс өсімдіктердің тұқымдарымен болады, тығыздыққа тәуелділіктен туатын өлім-жітім өскіндер кезеңінде жүзеге асады.
Жоғарыда келтірілген реттеулермен қатар тағы да особьтердің сапасының өзгеруін тудыратын популяциялар сандарының мөлшеріне әсер ететін өзіндік реттелуде кездеседі.
№12. Популяцияның экспотенциялдық және логистикалық өсуі
Популяцияның маңызды қасиетінің біріне оның динамикасы жатады. Ол особьтар санының ауытқуы жағымсыз салдарды туғызады. Соған байланысты популяцияның адаптациялық механиздері пайда болады.
Әр-бір популяцияға биотикалық потенциял тән-ұрпақты көп қалдыру. Әдетте, неғұрлым биотикалық потенциал жоғары болса, соғұрлым ағзалардың ұйымдасу деңгейі төмен болады. Мысалы, ашытқы саңырау құлақ.
Популяция динамикасының екі түрі бар:
Особьтар санының тығыздығына байланысты биотикалық факторларға тәуелді. Бұл жағдайда особьтар санының өсуі түрі J-түрі тәрізді қисықпен жүреді: Мұндай өсу түрі экспоненциалдық деп аталады. Бұл адамдар популяциясына тән. Ол ең біріншіден, балалардың өлімінің төмендеуіне байланысты.
Популяциядағы особьтардың өсу санын биотикалық факторлар реттеп отырады. Оны популяцияның реттеуші факторы деп аталады.
Особьтар санының тығыздығына байланысты емес түрі - особьтар саны жоғарғы өлім-жітіммен сипатталады.
Бұл жағдайда особьтар санының өсуі S-тәрізді қисықпен сипатталады: мұндай қисықты логистикалық деп аталады. Логистикалық өсу қисығына абиотикалық факторлар әсер етеді(ауа-райы құбылыстары, тамақтың бар-жоқтығы әр-түрлі катастрофалар т. б.). Осындай фактор популяцияның уақытша шексіз өсуіне, сондай-ақ 0-ге дейін төмендеуіне қамтамасыз етіп отырады. Осындай факторларды модификалық фактор деп атайды.
№13. Популяция санының реттелуі
Популяция санының реттелуін популяция динамикалылығымен байланыстыруға болады. Динамикалық - белгілі бір уақыт аралығында популяцияда болатын өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштерді айтады. Оларға: өлім саны, туылу саны және популяцияның өсу жылдамдығы, реттелуі жатады. Популяция санының ауытқуының шартты себептерін атап көрсетуге болады:
1.азық мөлшерінің жеткілікті болуы популяция санының артуына әкеледі, бірақ өсудің максималды шамасында азық шектеуші фактор болады. Азық қорының жетіспеуі популяция санының кемуіне әкеледі.
2. популяция санының артуы мен кемуі мекен ету ортасы үшін бірнеше популяциялардың бәсекелесу процесінде байқалады.
3. жыртқыш пен жемтік, паразитпен иесі арасындағы күрделі өзара қатынастар
популяция санының ауытқуына себеп болады.
4. абиотикалық факторлар (температура, ылғалдылық, ортаның химиялық құрамы) популяциялар санына көп әсер етеді және олардың ауытқуларын туғызады.
Популяция ішілік реттеуші механизмге эмиграция жатады. Эмиграция– берілгенареалдыңқолайсыздаубөліктеріненпопуляцияныңбірбөлігініңорынауыстыруы.Тығыздықартыпкеткенжағдайдабірқатарсүтқоректілерменқұстардаэмиграциябайқалады. И.И.Шмальгаузенбарлықбиологиялықжүйелербелгілібірдәрежедеөздігіненреттелугеяғни, гомеостазғақабілетті (гректіліненаударғанда homoios – ұқсас, сол, stasis-қозғылыссыз, тұрақты) боладыдеді. Гомеостаз – тіріжүйелердің, соныңішіндепопуляциялардыңқоршағанортаныңөзгермеліжағдайындатұрақтыдинамикалықтепе-теңдіктіұстаптұруғақабілеті.
Туылусаны(туылужылдамдығы) – белгілібіруақытаралығындадүниегекелген
дараларсаны.
Өлімсаны(өлімжылдамдығы) - белгілібіруақытаралығындаөлгендараларсаны.
Туылуменөлімсандарыныңқатынасыпопуляцияныңөсужылдамдығынбереді.
Популяциялық гомеостаз – популяцияның санын реттеу. Популяциялық гомеостаз дегеніміз популяцияның сандық мәнін белгілі бір шегінде ұстап тұруы. Реттеуші фактор популяциялық гомеостазды туғызады. Реттеуші факторларға жыртқыш-жемтік типтегі ағзалардың қарым-қатынасы жатады. Жемтіктің көп саны жыртқыштардың көбею жағдайына себеп болады. Реттеуші факторлар түраралық фактор және түрішілік ағзалардың қарым-қатынас деңгейінде жүреді.
Гомоестаздың түраралық механизмдеріне жыртқыш-жемтік, паразит-иесі типтегі қарым-қатынастар жатады. Түрішілік гомоестаздың негізіне бәсекелестік жатады. Оның екі түрі бар: 1) қатал түрішілік гомосстаз-коннибализм; 2) Жайлы түрдегі түрішілік гомеостаз - әдетте особьтардың әлсіретуі арқылы көрініс береді. Бұл механизмде күшті особьтар сыртқы ортаға тежеуіш (әлсіреткіш) заттарды бөледі: стресстік құбылысты, территорияны шектеу, популяция арасындағы миграция.
Белгілі бір жағдайда организмдер сандарының қалыпты ұстауын популяция гомеостазы деп атайды. Әртүрлі түрлерде популяцияның гомеостатикалық мүмкіншілігі түрліше. Олар да особьтардың қарым-қатынасы арқылы іске асады.
№14. Биоценоз, биогеоценоз, экожүйе туралы түсінік
Әр түрдің популяцияларының макрожүйелерге бірігуінен – бірлестіктер немесе биоценоздар түзіледі. Биоценоз (грек тілінен bios – өмір, koinos – жалпы ортақ) – қоршаған ортаның бірдей жағдайында бірге тіршілік ететін өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер популяциялары-ның жиынтығы. «Биоценоз» ұғымын 1877 жылы неміс зоологы К.Мебиус (1825-1908) ұсынды. Ешқандай биоценоз қоршаған ортадан тәуелсіз, не одан тыс өздігінен дами алмайды. Белгілі бір дәрежеде біртекті жағ-дайлармен сипатталатын, ағзалардың белгілі бір бірлестігімен қоныстандырылған кеңістік – биотоп деп аталады. Егер био-топты биоценоз өмір сүретін орын ретінде сипаттасақ, онда био-ценозды белгілі бір нақты биотопқа тән, тарихи қалыптасқан ағзалар комплексі деп қарастыруға болады. Кез келген биоценоз биотоппен бірігіп, одан да жоғары деңгейдегі биологиялық жүйе 70 – биогеоценозды түзеді. «Биогеоценоз» ұғымын 1940 жылы В.Н.Сукачев ұсынған. В.Н.Сукачев биогеоценозға мынадай анықтама берген: «Жер бетінің белгілі бір бөлігінде табиғи жағдайлары біртекті (атмосфера, тау жыныстары, өсімдіктер, жануарлар әлемі, микроорганизмдер дүниесі, топырақ және гидроологиялық жағдайлар) бірлестік, ол өзін құрайтын компо-ненттердің өзара әсерлесу ерекшеліктерімен, белгілі бір зат және энергия алмасуымен, басқа да табиғат құбылыстарымен, ішкі қарама-қайшылықты біртұтастықпен сипатталатын, үнемі қозғалыста, дамуда болатын жиынтық».
Экожүйе – ағзалар мен абиотикалық ортадан, олардың әр-қайсысы бір-біріне әсер ететін тірі табиғаттың функционалдық бірлігі. Экожүйенің тіршілік етуі тірі ағзалар жиынтығы мен ортаның арасында зат, энергия және ақпарат алмасуымен байланысты.
Экожүйелердің жіктелінуі. Экологиялық жүйелер функ-ционалдық және құрылымдық белгілері бойынша ерекшеленеді.
Функционалдық жіктелу экожүйеге келіп түсетін энергия көзі, мөлшері және санасына негізделген.
Экожүйелердің құрылымдық жіктелуі өсімдіктер типіне және ландшафтының негізгі белгілеріне негізделген элементтер мен олардың қосылыстарының таралуының ерекшеліктері ту-ралы ақпарат алады. Бейорганикалық орта тірі ағзалардан олар-дың метоболизімінің өнімі.
Құрлық экожүйелері өсімдіктердің табиғи белгілері, ал су экожүйелері – геологиялық және физикалық белгілері бойынша ерекшеленеді.
Кең қолданылып жүрген құрылымдық жіктелу бойынша ғаламшарды төмендегі экожүйелерге бөледі:
1. құрлық экожүйелері – тундра, тайга, орманды дала, шөл, тропиктер, тау;
2. тұщы су – ағынсыз су және ағынды су, батпақтар мен бат-пақты ормандар экожүйелері,
·теңіз экожүйелері – теңіздер мен ашық мұхит
№15.Экожүйедегі түраралық байланыстардың негізгі формалары
Экожүйеде популяциялар мен әр түрлі түрлердің тіршілік етуі араларында баланыстардың түзілуіне жағдай жасайды, олардың негізінде қорек және мекен ету ортасы жатыр. Ал оларды өз кезегінде трофикалық және топикалық деп атайды. Олар ішкітүрлер мен түраралықболып бөлінеді. Түраралық факторлар: демографиялық, этологиялық (мінез-құлық факторлары). Конкуренция және т.б. Барлық биотикалық байланыстар алты тоқа бөлінеді:
1) Нейтрализм- олардыңешқайсысыбір-бірінеәсеретпейді.Бұлжағдайдатүрлербір-біріменбайланыспайдыжәнебір-біріменконтактқатүспейді. Мысалы, тиындарменбұғылар, маймылдарменпілдер. Бұндайнейтрализмтүрлергебайқауымдастыққатән.
2) Аменсализм- біртүршектеледі, алекіншісіоданпайдакөрмейді. Біргетіршілікететінтүрлердіңбіреуіекіншісінекеріәсеретеді, алөзінепайда, незардапкөрмейді. Мысалы, шыршаастындаөсетінжәнекөлеңкедензардапкөретінжарықсүйгішөсімдіктер.
3) Комменсализм- біртүрпайдатүсіреді, басқасыештенкесезбейді. Формақаарым-қатынасы, қандайдабіртүрқандайдабірпайдаболады, ешкімгепайдадазияндатигізбейді..Мысалы: іріжануарлар (иттер, маралдар) өсімдіктіңтұқыморныналмастырады.Оданзиянкөрмейдіжәнеешпайдакөрмейді. Коменсализмніңпайдаболуыәртүрлісондықтандаонывариантқатарынабөледі:
а) “арамтамақтық”- есіненқалғантамақтыпайдалану.Сондай-ақмысал: Гиенменарыстанныңқарым-қатынасы, желінбейқалғантамақтыңқалдығынтаңдапалунемесеакуламенбалықтыңбіргежүрісі.
б) “тағамдастық”- әртүрлітағамдықолданғанбірғанатамақтықолдану. Мысал: топырақтағыбактериялар, сапрофиттерәртүрменқарым- қатынасы, шірігенөсімдікқалдығыжәнежоғарғыөсімдікқандайдабірминералдытұздардыөзөздерінеқабылдаупроцесі: құстар, аңдар, хайуанаттарданқалғантамақтыжейтіндер.
в) “пәтерлестік”- бірортаныекітүрлізатқолданадыөзініңпәтерітүрінде. Сондайтопөсімдіктериқатарындажиікездеседі – мысалы: шырмауық, саңырауқұлақ, мүксияқтыөсімдіктерарасында, талбұтағында, шырмауықжаулапшығадыталбойыеажетіп.
4) Симбиоз- екітүргежататынорганизмдердіңкеңістіктебір-бірінеешбірзиянынтигізбейкерісіншеселбесіппайдалытіршілікетуі. Мысалы, құмырсқаменөсімдікбиті, отшельникшаяныменактинияарасындағыселбесіптіршілікетуосықарым-қатынасқажатады. Өсімдіктерарасындағықыналарбалдырменсаңырауқұлақтыңселбесіптіршілікетудіңкөрінісіболыптабылады.
№16.Гаузеніңбәсекелестікарқылыжоюпринципі
Гаузепринципібойыншаэкологиялыққажеттіліктерібірдейекітүрбіртерриториядаұзақуақытбәсекелеспейтураалмайды, яғниоларбірэкологиялыққуыстыиемденеді.
Түраралықбәсекелестіккеңістік, қорек, биогендікзаттаржәнет.бүшінболуымүмкін. Түраралықбәсекелестікнәтижесіндебірпопуляцияекіншіпопуляцияныығыстырыпорнынбасады. Егертүрлерәртүрліжердетіршілікетсеолардыңэкологиялыққуыстарыәртүрлі, арбіржердетіршілікетіп, қорегіәртүрліболатынболсаолардыңэкологиялыққуыстарындабіршамаайырмашылықболады. Табиғаттабәсекегетүсетінтүрлердіңбірлесіптіршілікетуі (экологиялыққажеттіліктеріндеайырмашылықболса) мүмкін. Популяциялардыңкеңістікпенресурстардыбөлісупроцесіэкологиялыққуыстардыңдифференциясыдепаталады. Экологиялыққуыстардифференциясыныңбастынәтижесі – бәсекелестіктіңазаюы. Көптегенжағдайларгабайланыстыантагонистіктүрлербірлесіптіршілікетеді, алайдабұлкеріәсерінтигізеді, себебітүрлердіңбір - бірінеәсеріқалып, оларғаөзқасиеттеріменмүмкіншіліктерінтолықашуғамүмкіндікбермейді.
№17 Қоректіктізбектержәнетропикалықдеңгейлер, қоректікқорлар
№18 Экожүйеөнімділігі
Бірлестіктіңмаңыздықасиеті-олардыңжаңабиомассанықұрауғақабілеттілігі. Бұлқасиетжүйеніңөнімділігітүсінігініңнегізіндежатыр.Экожүйелердеорганикалықзаттардыңқұралужылдамдығы- биологиялықөнімділік, алтіріорганизмдердіңденемассасы- биомассадепаталады. Сонымен, биологиялықөнімділіколардыңбиомассасынқұружылдамдығы. Өніммөлшерікөбінеэнергетикалықэквиваленттермен (мысалы, біртәулікте 1 м2 –гекелетінкалориянемеседжоуль) немесеқұрғақорганикалықзаттыңмассасыныңмөлшерімен (мысалы, 1 жылдағы 1 гектардағыкилограмм) сипатталады.
Экожүйеніңбиотикалыққұрамынаэнергияпродуценттерарқылыкеледі.
Бастапқынемесеалғашқыөнімділік (БӨ). Олпродуценттердіңбиомассасынтүзужылдамдығы. Күнэнергиясының 100 %-тінің 1-5 %-іғанахлорофилменсіңіріліп, органикалықмолекуланыңсинтезіүшінжұмсалады (сәуленіңқалған 95-99%-ішағылысыпжылуғаайналуынабайланыстысіңіріледіжәнесудыңбулануынажұмсалады).
Химиялықбайланыстардыңэнергиясытүріндеөсімдіктердіңэнергияжинақтайтынжылдамдығыжалпыбастапқыөнімділікдепаталады (ЖБӨ). Бұлэнергияныңшамамен 20%-іөсімдіктердіңтынысалуынажәнетіршілігініңбасқадапроцестерінежұмсалады. ОлардыРпроцестерінежұмсалатынбөлігінесептепалыптастағаннанкейінгі, органикалықзаттардыңжинақталужылдамдығытазабастапқыөнімділікдепаталады (ТБӨ).
ТБӨ = ЖБӨ - Р
Бірорганизмніңқоректенуіүшінқорек (затпенэнерия) бірқоректікдеңгейденекіншісінекөшеді. Қоректіңқорытылмағанбөлігіжануарлардыңэкскременттеріменсыртқашығарылады (олардыңқұрамындаэнергияныңбелгілібірмөлшеріболады). Жануарларда, өсімдіктерсияқты, өзініңтынысалуындажәнебасқадатіршілікпроцестеріндеэнергияныңбірбөлігінжоғалтады. Тынысалу, асқорытужәнеэкскрецияменбайланыстыжоғалғаннанкейінгіэнергияөсуге, ісәрекетінқолдауғажәнекөбеюгепайдаланылады.
Гетеротрофтыорганизмдердеорганикалықзаттардыңжиналужылдамдығыекіншіреттікөнімділік (ЕӨ) депаталады. Екіншіреттікөнімділікбарлыққоректікдеңгейдекездеседі. Өсімдіктерөнімділігіалғашқы, алжануарлардыңнемесебасқаконсументтерөнімділігіекіншіреттікөнімділікдепаталады. Екіншіреттікөнімділікбіріншіденкөпболуымүмкін.
Консументтердіңэнергетикалықтепетеңдігібылайжинақталады: пайдаланылғанқорек = өсу + тынысалу + экскрементнемесеР=П+ R +H, мұнда
Р- консументрационы, яғнибелгілібіруақытаралығындағыолардыңжегентағамдарыныңсаны.
П- организмніңөсуінежұмсалғанэнергия
R-тынысалуғажәнебасқадапроцестергежұмсалғанэнергия.
Н -экскременттүріндебөліпшығарылғанқоректіңэнергиясы.
Қорытаайтқанда, нақтыбірқоректіктізбектердеөсімдіктерқорегіндежинақталғанэнергияныңмөлшерінжәнеберілуінесептеугеболады. Өсімдікфотосинтезкезіндешамамен 1% күнэнергиясынбайланыстырады. Осыөсімдікпенқоректенгенжануарлар, ондажинақталғанэнергиянытолығыменпайдаланаалмайды. Қоректіңбірбөлігіқорытылмайдыжәнеэкскременттертүріндебөлінеді. Әдеттеөсімдіктержемінің 20-60%-кедейінгімөлшерімеңгеріледі. Меңгерілгенэнергияжануарлардыңөсу, көбеют.б. тіршіліктерінежұмсалады. Мүшелерменклеткалардыңжұмысыкезіндежылубөлінеді, өйткеніқоректіңэнергиясыныңбіразықоршағанортағатаралады. Қорытылғанқоректіңтекшамалысығанажаңаұлпаныңтүілуіне, майдыңқорғажинақталуынажұмсалады. Жасорганизмдергебұлүлесересектеріменсалыстырғандабірнешеесекөп. Сондықтаналғашқыкезеңненбастапқоректіктізбектенэнергияныңкөпжоғалуыбайқалады.
Заттарменэнергиятасымалдануыныңәрбіркезеңіндешамамен 90 %- іжоғаладыжәнеолардың 1/10 бөлігіғанакелесітұтынушығакөшеді. Организмдердіңқоректіктізбегіндегіэнергияныңберілузаңы «10 % ереже» депаталады. Бұлзаңды 1942 жылыР.Линдеманашқандықтан, кейдеоны «Линдеманзаңы» дептеатайды.
Егерөсімдіктердіңорганикалықалғашқыөнімділігі 1000 Джболса, оныменқоректенетіншөпқоректіжануарлардыңденесіндебұлмөлшерден 100 Джқалады. Алосышөпқоректіжануарларменқоректенгенжыртқышденесінебарлығы 10 Джөтеді, кейінбұлжыртқышпенбасқасықоректенсе, оныңүлесінетекғана 1 Джтиеді. Соныменжасылөсімдіктенжинақталғанэнергияқорықоректіктізбектердетезтаусылады. Сондықтанқоректіктізбекәдетте, барлығы 4-5 звеноданаспайды.
№19. Экожүйелердіңтабиғидамуыбастапқыжәнеқайталанғансукцессиялар
Бірлестікқұрылымыбелгілібіруақытбойындабіртіндепқұрылады. Ағаштарменбұталароларғақажеттітопырақболмағандықтан, жалаңтаужыныстарындаөсеалмайды. Бірақ, осыжерлергетүскенбалдырларөсіп-өніп, «балдырларбірлестігін» құрайды.
Экологиялықсукцессиямысалы
Өлген, ыдырағанорганизмдердіңбіртіндепжинақталуыжәнетаужыныстарыныңэрозиясыжелденунәтижесіндепапоротниктерменмүктерсияқтыіріөсімдіктерөсеалатынқажеттімөлшердегітопыраққабатынқалыптастыруғаәкеледі. Бұлөсімдіктерденкейініріжәнеқоректікзаттардыкөпталапететіншөптесінбұталарменағаштарыболатынтұқымдыөсімдіктерөсебастайды. Мұндайуақыткезеңдеріндежербетініңбелгілібіручастогіндебірбиоценоздыңбасқаларменаусуын- сукцессиядепатайды (succesio- ауысу, бірізді). Сукцессиятерминін 1898 жылыГ.Каулсонұсынды.
Топырақтарыжоқ, жалаңтаужыныстарынаннемесетіршілігіжоқжерлерден (мысалы, топырақтыңшағылнемесебұрынғымұздықболғанжер) басталатынсукцессияныңтипін- алғашқысукцессиядепатайды.
БастапқынемесеалғашқысукцессияныңмысалыретіндеМичиганкөлініңтөңірегіндегідюналарды (құмшағылдарды) шөпбасуыналуғаболады. Дюналардыңалғашқықоныстанушыларқауымдастығыастықтұқымдастардан, талдардан, шиеден, мақтаағашынанжәнежүйрікқоңыздар, інқазғышөрмекшілерменсекіртпелертәріздіжануарлардантұрады.
Алғашқықоныстанушыларқауымдастығыныңсоңынанорманқауымдастығыкеледі, бұлардыңәрқайсысыныңөзінетәнжануарларәлемібар. Дамудыңқұрғақ, құнарсызжердебасталғанынақарамастан, ақырсоңындабұлжердежалаңашқұмшағылдарғақарағандаылғалдыжәнесалқынбукты-шағандыорманөсіпшықты. Орманныңқалың, гумусқабай, жауынқұрттарыменмоллюскаларыбартопырақтағыөзідамығанқұрғаққұмғамүлдеұқсамайды.
Алғашқыэкологиялықсукцессия
Алекіншінемесеқайталанғансукцессия- бұрынтіріорганизмдердіңәсеріңдеболғанжәнеорганикалықзаттарыбартолығынаннемесебелгілібірдәрежедеөсімдіктерденайрылғанбеткейденбасталады. Мысалы, өртенгенжерлернемесекесілгенормандар. Топырақтабұлжерлердесукцессияғаәсерететінтүқымдар, спораларжәневегатативтікөбеюдіңмүшелерісақталуымүмкін.
Қайталанғансукцессияныңмысалыретіндешыршалыорманныңқайтақалпынакелуіналайық. Ағашдайындаудансоңнемесеөртенгенненкейіншыршалыорманөскенжердегіжағдайлардыңөзгеретіндігісоншалық, босағаналаңғашыршақайтақоныстанаалмайды. Өніпшыққанжасшыршаөскіндеріашықжерлердекөктемгіүсіктердензақымдалып, жазғыыстықтарданзардапшегеді, сөйтіпжарықсүйгішөсімдіктерменбәсекелесеалмайды. Алғашқыекіжылбойыағашышабылғанжерлерменөртеңдердешөптегенөсімдіктер-айрауық, күреңотжәнет.б. қаулапөседі. Көпкешікпейтұқымдарыжелментаралатынқайыңның, көктеректің, кейдеқарағайдыңтолыпжатқанжасөскіндеріпайдаболады. Ағаштаршөптесінөсімдіктердіығыстырып, бірте - біртеұсақжапырақтынемесеқарағайлыормантүзеді. Сондағанашыршаныңқайтаөсебастауыүшінқолайлыжағдайлартуады. Көлеңкелеугетөзімдішыршаөскіндеріжарықсүйгішжапырақтыағаштүрлерініңжасшыбықтарыментайталасаөседі. Шыршаныңбойыжоғарғықабатқажеткенде, олжапырақтыағаштардытолықығыстырыпшығарады. Негізіндемайқарағайлы, самырсынды, Солтүстікқылқандыорманныңсукцессиясыдаосылайшажүреді.
Алғашқысукцессия, солсияқтықайталанғансукцессиядадақоршағанортаныңфлорасыменфаунасы- кездейсоқтаралужәнемиграциянәтижесіндесукцессияғаенетінөсімдіктерменжануарлардыңтипінанықтайтыннегізгіфакторболыпсаналады.
Қоршағанортаментепе-теңдіктеболатын, өздігіненқалпынакелетінтұрақты, шегінежеткенбірлестік-климакстыдепаталады. Климакс (грекше - саты) – осыортажағдайларындаэкожүйедамуыныңсоңғытұрақтыжағдайы. «Климакс» терминінғылымға 1916 жылыФ.Клементсенгізген.
Тіршілікорнындатүрлердіңәртүрліпопуляцияларыныңпайдаболуыменжойылуыныңбелгілібірреттілікпенжүретінмаусымдықемесжәнезаңдыпроцесі- экологиялықсукцессиядепаталады.
Сукцессиялықөзгерістер
Сукцессиябарысындабірлестіктіңпішініүнеміауысыпотырады. Соныменқатарэкожүйеніңқызметідеөзгеріпотырады. Сукцессияөзгерісініңнегізгітөрттүріболады:
1. Сукцессиябарысындаөсімдіктерменжануарлартүрлеріүздіксізауысады. Мұндаймысалдаравтотрофтыларда, гетеротрофтыорганизмдерде, құстарменшөпқоректіаңдардакездеседі.
2. Түрлікқұрамыныңөзгеруі- көбінебәсекелестікпенанықталады. Сукцессиябарысындаэкожүйедеөтетінөзгерістержаңатүрлерініңбірлестіктеорнықталуынақолайлыжағдайжасайды. Осысебептесукцессиялықөзгерістерәрдайыморганизмдердіңтүрлікалуантүрлілігініңжоғарылауынаәкеледі.
3. Сужәнежерүстітіршілікортасындаорганикалықзаттарбиомассасыныңұлғаюы. Детритжәнемикроорганизмдерқалдықтарынантұратыныдырайтынгумуснемесеорганикалықзаттарсукцессиябарысындажинақталады.
4. Өзгерісбірлестіктіңтазаөнімділігініңтөмендеуіненжәнежалпытынысалудыңжоғарылауынанболады. Экологиядаэнергияшығыныныңжиынтығы –«жалпытынысалу» депаталады. Бұлсукцессияныңмаңыздықұбылысы. Бастапқысукцессияныңертекезеңдеріндежалпыбастапқыөніміжоғары, бірақкелесікезеңдердеавтотрофтылардыңөлімітөменболады.
Сукцессияныңұзақтығы- көбінебірлестікқұрылымыменанықталады. Құмшағылдағыбастапқысукцессиянызерттеуосындайжағдайдатөзімдібірлестіктіңдамуыүшінкөптегенжүздегенжылдаркететінінкөрсетеді. Қайталанғансукцессиялар, мысалы, орманкесудеолартезөтеді. Ылғалдыклиматжағдайларындаормандықайтақалпынакелтіруүшін 200 жылданаземесуақыткерек. Егерклимаксқатаңболса (мысалы, шөл, дала) сукцессияұзақтығықысқаболады, өйткенібірлестікқоршағанортаныңқолайсызжағдайларынайтарлықтайөзгертеалмайды. Мысалы, даладаалғашқысукцессия 50 жылғасозылады.
1 кезең- шөптесінөсімдіктеркезеңі (10 жылғасозылады)
2 кезеңбұталаркезеңі (10-25 жыл)
3 кезең- жапырақтыағаштаркезеңі (25-100 жыл)
4 кезең- қылқанжапырақтыағаштаркезеңі (100 жыл)
Сукцессияныңкешкезеңіертекезеңіменсалыстырғаңда, неғұрлымтөзімдірек. Сукцессияныңертекезеңінеқуаңшылықөтекүштіәсеретуімүмкін. Егербидайменқарабидайегістігінеқуаңшылықжылсайынқайталанбаса, дамудыңжоғарыкезеңдеріңдегіжағдайдағыорманғақуаңшылықтыңәсеріайтарлықтайболмайды.
Бірлестіктіңтепе-теңдікжағдайдағытөзімділігіабсолюттіемес. Организмдердегісияқтыбірлестіктіңдамуыныңбұлкезеңін «қартаюдыңбасы» депатауғаболады. Ауруларменапаттаржаснемесетіптібасқабірлестіктіңауысуынасоқтыратынбірлестіктіңқартаюынтездетуімүмкін.
Сукцессияныңқарапайыммоделі
суреттелабораториядакөрсетугеболатынқарапайымэкологиялықсукцессиянызерттейтінтәжірибекөрсетілген. Мұндажүретінөзгерістержалпыалғанда, табиғисукцессиядакездесетінөзгерістерменсәйкескеледі.
№20. Экожүйелердіңбіртұтастығы, тұрақтылығы, экожүйеніңтұрақтылықмеханизмі.
Табиғиэкожүйелердеорганизмпопуляцияныңжағдайларытұрақтытүрдеөзгеріпотырады. Оғантүрлісебепбар. Қысқамерзімдесебепкеауарайыныңжағдайларымаусымдытемператураныңжылбойынаөзгеруі, жылданжылғаабиотикалықжәнебиотикалықфактордыңәртүрлікездейсоққосылуыжатады. Осыбарлықтұрақсыздануыдағдайыдағыдай,азды-көптіжүйелікжәнеэкожүйеліңтұрақтылықшегінен, яғнижердіңгеографиялықжәнеауа- райыныңжағдайларынасәйкес,оныңәдеттегікөлеміне, түрқұрамына, биомассанынан, өсімділігіненауытқымайды.Экожүйеніңосындайжағдайынклимаксдепатайды. Климакс (ғылымғабұлтерминдіФ.Клемантс 1916 жылыенгізді) экожүйенніңтұрақты, соңғысатысы.
№21.Вернадскийдіңбиосферажәненоосфературалыілімі
БиосфературалыВ.И.Вернадскийдіңілімі – бұлЖердегіөмірдіңдамуыжәнеонысақтаудыңмаңыздыпроблемаларыменбайланыстыілгеріілімі. В.И.Вернадскийдіңтүсінігібойынша, биосфераөзінетірізаттарды, биогендік, костық, биокостық, сондай-ақрадиоактивтізаттаржәнебытыраңқыатомдардыенгізеді.
В.И.ВернадскийілімініңмаңызыЖершарыныңкелбетінөзгертетін «тірізаттардың» айрықшаролінтанудантұрады. В.И.Вернадскийбойынша, «жердіңүстінгіқабатынданеғұрлымтұрақтыәрекетететінхимиялықкүшіжоқ, сондықтандатұтастайалғандатіріорганизмдергеқарағандаөзініңтүпкізардаптарыбойыншаасазор». Дәлосытіріорганизмдеркүнніңсәулеліэнергиясынұстайдыжәнеоныбасқатүргеайналдырадыжәнежербетіндегіәлемніңшексізалуантүрлілігінжасайды.
Тіріжәнеөліорганизмдердіңкелісімдіөзараәрекеті, организмменортаныңөзарабейімделушілігіненкөрінетінбиосфераныңұйымдасқандығытуралыолнегіздепжасағантүсінікВ.И.Вернадскийілімініңекіншіеңбастыаспектісіболыпсаналады. В.И.Вернадскийсондай-ақзаттарғаайналуформалары, атомдардыңбиогендімиграцияжолдары, яғнитірізаттардыңқатысуыкезіндегіхимиялықэлементтердіңмиграциясы, химиялықэлементтердіңжинақталу, биосферадамуыныңқозғалушыфакторларытуралыасамаңыздытүсініктінегіздеді.
ОныңпайдаболуымендамуытуралытүсінікВ.И.Вернадскийдіңбиосфературалыілімініңасамаңыздыбөліміболыпсаналады. Қазіргібиосферабірденемес, биотикалықжәнеабиотикалықфакторлардыңтұрақтыөзараәрекетіпроцесіндеұзақэволюциянәтижесіндепайдаболды.
БиосфераэволюциясытуралыВ.И.Вернадскийидеясынтұжырымдытүрдебылайшаберугеболады:
1. Қоршағанортаныңалғашқыжаршысы – литосфера, алсодансоңқұрғақтағыөмірдіңпайдаболуыменбиосферақалыптасты.
2. Жердіңбүкілгеологиялықтарихында, өмірдіжойғангеологиялықдәуірлербайқалғанжоқ. Қазіргітірізаттаргенетикалықжағынанөткенгеологиялықдәуірлердіңтірізаттарменбайланыстыболады.
3. Тіріорганизмдер – жерқабатындағыхимиялықэлементтермиграциясыныңбастыфакторы 90% салмағыбойыншаоныңзаттарыныңмассаларыөздерініңбелгілерібойыншаөмірменбайланысты.
4. Организмдерқызметініңгеологиялықәсері, олардыңсаныныңшексіззорекендігіменжәнеолардыңісжүзіндеасаүлкенуақытаралығындаәрекетететіндігіменбайланысты.
5. Тірізаттарэнергиясыбиосферадағыпроцестердмауыныңнегізгіқозғаушыфакторларыболыпсаналады.
ТұтастайалғандаВ.И.Вернадскийдіңбиосфературалыілімітіріжәнеөлітабиғаттыңөзарабайланысыжәнеөзараәрекетітуралықазіргітүсініктердіңнегізінқалады. Биосфературалыілімніңтәжірибелікмаңызыасазор.
Табиғаттағызаттардыңнегізгіүздіксізайналымыныңбірі – биогеохимиялықайналым. Мұндамакрожәнемикроэлементтердің, сондай-аққарапайыморганикалықемесзаттардыңатмосфера, гидросферажәнелитосферазаттарыменалмасуынбілдіретінбиогеохимиялықүздіксізайналымәрекететеді. ЖекелегензаттардыңайналымынВ.И.Вернадскийбиогеохимиялықциклдердепатады. Циклдіңмаңызыкелесілердентұрады: организмжұмқанхимиялықэлементтерабиотикалықортағакетеотырып, сонанкейін, белгіліуақыттансоң, қайтадантіріорганизмгетүседі. Мұндайэлементтербиофильдіэлементтердепаталады. БиосферадағытірізаттардыңасамаңыздыфункцияларытұтастайтүрдеосыциклдерменжәнеайналымдарменқамтамасызететінбесфункцияныВ.И.Вернадскийбөліпкөрсетті:
- біріншіфункция – газ – Жератмосферасыныңнегізгігаздары, азотжәнеоттек, биогендік, барлықжерастыгаздарыөлгенорганиканыңыдыраған;
- екіншіфункция – концентрациялық – организмдерөзденелеріндекөптегенхимиялықэлементтердіжинақтайды;
- үшіншіфункция – тотықтырғыш – қалпынакелтіруші;
- төртіншіфункция – биохимиялық – тірізаттаркеңістігіндекөбею, өсужәнеорналасу;
- бесіншіфункция – адамныңбиохимиялыққызметі.
Ноосфера – биосфера дамуының жоғары сатысы. Бұл соның шегінде ақылды адам қызметі дамудың басты, айқындаушы факторына айналатын табиғат мен қоғамның өзара әрекет ету аясы. Ноосфера туралы В.И.Вернадскийдің ілімі, биосфераның және ондағы тірі организмдердің бүкіл алуан түрлілігін жасау мен дамытудағы жер шары процестеріндегі өмірдің, тірі заттардың геологиялық ролін анықтаудан тұрады. Осы тіршілік иелерінің ішінен ол аса қуатты геологиялық күш ретінде адамды бөліп көрсетті. Бұл күш жердегі оның әрекет етуімен қамтылған, биогеохимиялық және өзге де процестер барысында әсерін тигізуге қабілетті. Бүкіл орта адамның еңбегі арқасында өзгереді. Ол оны өзінің түсініктері және қажеттіліктері бойынша қайта құруға, жердің бүкіл геологиялық тарихында қалыптасқан нақты биосфераны өзгертуге қабілетті.
В.И.Вернадский бойынша ноосфераның қалыптасуы «біздің жершарындағы кездейсоқ құбылыс емес», «еркін парасатты ақылға ие болу», «адамды қоршаған ортада өздерінің салдарынан күрт материалдық тұрғыда байқалатын табиғат құбылысы».
Адам, В.И.Вернадскийдің пікірі бойынша биосфераның, оның «белгілі бір функциясының» бөлігі болып саналады. Адамдар қауымдастығының біртұтас ретінде табиғатқа әсер етуі, өзінің сипаты бойынша тірі заттардың өзге формаларының әсер етуінен қатаң түрде өзгешеленеді.
Ноосфера – адам күшінің табиғи және қажетті салдарлары. Бұл оның құрылысы мен дамуының танылған және іс жүзінде игерілген заңдарына сәйкес адамның іс-әрекетімен қайта жаңарған биосфера.
Басқаша айтқанда, ноосфера – заттар мен энергия алмасуының табиғи процесін қоғам бақылайтын адамды қоршаған орта.
№22.Вернадскийдің тірі зат тұжырымдамасы
№23.Адамның экожүйедегі орны
№24.Биосферадағы заттар айналы.
Биосферадағы зат айналыс- үлкен (геологиялық және кіші (биотикалық) айналыс деп екіге бөлінеді.Үлкен хат айналысы мың- миллиондағын жылдар бойы жүреді. Бұл аралықта, тау жыныстары үтіліліп, ондағы сумен араласады. Оның еритін бөлігі ерітінді түзіп, әр түрлі өзгерістер ұшырайды.Кіші айналым кезінде, зат айналысы биоценоз деңгейінде жүреді. Мысалы, топырақ құрамындағы қоректік заттар, су, көмертігі қосылыстары- өсімдіктер дүниесін құрайды. Ал, өсімдікттер, өзге тіршілік иелерінің денесін құрауға қажет. Жан- жануарлар тіршілігі таусылған соң, құрт- құмырсқа бактериялар нәтижесінде ыдырап, қайтадан минералды заттар айналады. Минералдық заттарды өсімдіктер дүниесі қайта пайдаланып, тіршілік сөйтіп жалғасы береді.Күн сәулесімен энергиясын пайдалану нәтижесінде, бейорганикалық заттардың- өсімдіктер, жан- жануарлар дүниесіне айналып, қайтадан бейорганикалық заттарға өту барысындағы химиялық реакциялар тізбегімен жүретін өзгерістер- биогеохимиялық цикл деп аталады.Көміртегі айналымы. Көміртегінің табиғаттағы айналымы үлкен және кіші циклдар бойынша жүзеге асады. Көміртегінің геологиялық үлкен цикл бойынша айналымы төменде келтірілгеКөміртегінің кіші цикл бойынша түрленуі, үлкен циклдің бір көрінісі болып табылады да, оны мынадай өзгеріс схемасы арқылы өрнектеуге болады:Кіші айналымнан шығатын көмір қышқыл газындағы көміртегі- көміртегінің минералдық қосылыстарына айналуына бағытталған. Адамзат баласы тіршілік ету барысында- табиғи газды, көмірді, жанар майларды, органикалық заттарды жандыру барысында, атмосферада көмір қышқыл газының артуына себепші болады. Былайша айтқанла, адам-зат іс- қарекеті табиғи цикл арасында өзара қарама- қарсылық пайда болады. Табиғи цикл Адамзат іс- қарекетінің нәтижесіндегі өзгеріс бағыты.
№25.Әлемдегі биохимиялық циклдар*Биогеохимиялық цикл
(Биогеохимический цикл)химиялық элементтердің айналымы:бейорганикалық табиғаттан, өсімдіктер мен жануарларорганизмдері арқылы қайтадан бейорганикалыққа оралу. Күн энергиясы және химиялық реакцияларэнергиялары арқылы жүзеге асады.
№26. В.И.Вернадскийдің негізгі биогеохимиялық заңдары
Академик В.И.Вернадский биосферадағы тіршілік процестерін зерттей келе химиялык элементтердің бір тобын "тірі заттар" - деп атады. Олар биофильді заттар деп аталатын сутегі, көміртегі, оттегі, азот, фосфор және күкірт элементтері еді. Биофильді элементтердің атомы тірі организмдердін денесінде күрделі органикалық қосылыстар түзе отырып, көмірсулары, липидтер, белоктар және нуклеин қышқылдарын құрайды. Ал, бұл органикалық заттар тіршілік тірегі екені мәлім.
В.И.Вернадский биосфералық қалыптасу және даму эволюциясындағы "тірі заттардың" ролін өте жоғары бағалады. Әсіресе, тірі организмдер оған қоса адам баласының іс-әрекеттерінің биосфера шегіндегі биогеохимиялық фактор ретіндегі ролін бағалай келіп биосфера өзін-өзі реттеп отыратын табиғи жүйе екендігін дәлелдеді. Яғни, планетадағы ең жоғарғы сатыдағы дамыған тіршіліктің ұйытқысы түрлі организммен байланысты екенін баса айтты. Шын мәнінде тірі организмдер ғарыштық энергияны жердегі химиялық энергияға айналдыра отырып планетадағы тіршіліктің көп түрлігіне әкеледі. Осының бәрі биосферадағы химиялық элементтердің миграциясы болып табылады. Бұл процестер табиғаттағы зат және энергия айналымдарымен шектеліп, биосфера шегіндегі ғаламдық зат алмасулардың үздіксіз қозғаушы күшіне айналады.
№27. Тұрақты дамудың стратегиясы мен принципі.
Тұрақты дамудың деңгейлері –локальды, аймақтық, ұлттық, мемлекетаралық, ғаламдық. Тұрақты дамудың әр деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін экономикалық, экологиялық, әлеуметтік және саяси факторлар өмір сүру сапасын арттыруға бағытталған біртұтас процесс ретінде қарастырылады. Экологиялық факторлар -өркениет дамуының шекаралық ауқымын анықтайды. Экономикалық факторлар нарықтық жүйенің қалыптасуын қарастырады. Әлеуметтік факторлар -ауыл-шаруашылығы, адам құқығы, демография мәселелерін қарастырады. Елде қалыптасқан саяси ахуал тұрақтылықтың, конфессияаралық келісімнің, демократия мен қоғамдық институттарды дамытудың үлгісін көрсетуге мүмкіндік береді.
Тұрақты дамуды қамтамасыз ететін халықаралық ұйымдар.
Әлемдік экологиялық проблемалардың негізі – процестер мен құбылыстардың халықаралық деңгейге шығуында жатыр, бұнда адамзат цивилизациясының тіршілігінің негізгі әрететін қозғап өтіп, өзінің шешімін шешуге бүкіләлемдік қауымдастық қатысуын қажет етеді. Осы жерде атап көрсету қажет, кейбір табиғи ресурстардың халықаралық ерекше статуста екенін әлемдік мұхит ресурстары, ауа атмосферасы, антарктида, ғарыш. Бұл жерде барлық күшті біріктіре отырып, оларды, ұтымды, тиімді, жоспарлы, табиғаттың тепе – теңдігіне экологиялық зиян әкелмейтіндей, қоршаған ортаны қорғау шараларын жүзеге асыру жолдары мен әдістерін шешуге жұмылдыру керегіне баса көңіл аударуға проблемасы қойылып отыр.
Адамзат баласының экологиялық проблемаларды шешуге күш салу қажеттілігін ХХ ғасыр басында В.Н. Вернадский айтқан болатын. Әлемдік даму моделінің нәтижесі дәлелдегендей, мемлекеттер, ұлттар экологиялық проблемаларды шешуге міндетті түрде өте жауапкершілікпен келукеректігі, яғни халықаралық қарым – қатынастың бірнеше негізгі бағыттарын бөліп көрсетуге болады:
1. Шаруашылық қызметті жүзеге асыру барысында адамзат баласының қолы тимеген және экологиялық тепе – теңдікті ұстап тұруға себебін тигізетін табиғи жүйелерді сақтау;
2. Табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану, оның ішінде табиғи ортаның ассимиляциялық потенциалын қорғау;
3. Халықаралық экологиялық жауапкершіліктің тиімді жүйелерін жасау (соның ішінде, әскери қимылдар кезінде қоршаған ортаны бүлдіргендегі жауапкершілік).
Аталған бағыттарды іс жүзінде асыру, біршама шамаларды қарастырады, олардың ішінде атап көрсетсек, экономикасы дамыған елдердің артта қалған мемлекеттерге қаржылай және техникалық көмегі, ресурстарды үнемдеу проблемасы жөніндегі технологиялық шешімдер, қоғамның қажеттілігін экологиялық таза өнімдерге бұру мақсатында экономиканың салаларына құрылымдық өзгерістер жасау, экологиялық бағыттағы халықаралық форумдар ұйымдастыру, қоршаған ортаны қорғауда халықаралық жауапкершілік механизмдерін құру, экологиялық салық салымдарын енгізу, біріккен стратегиялар мен концепцияларды жасау, жекеленген табиғи ресурстарды пайдалануды шешу.
1. Парламентаралық ынтымақтастық,мемлекет арасындағы экологиялық проблемаларды шешуді қамтамасыз жасауға бағытталған, бұнда заңдылық қызметін үйлестіреді. Осында экологиялық заңдар модельдерін жасау қарастырылған, бірақ ұсыныс ретінде.
2. Жекеленген мемлекеттердің атқарушы құрылымдарын, өзара қарым – қатынасын ұйымдастыру, БҰҰ қамқорлығымен жүзеге асатын экологиялық бағдарламалар бағытын реттеп отырады.
3. Конвенциялық (арнаулы мәселе жөніндегі халықаралық шарт) жекеленген территориялармен обьектілердің нақты экологиялық проблемасын шешуге біркелкі тәсілдер.
4. Ғылыми – техникалық ынтымақтастық ғылыми сипатта өзара мәліметтер алмасуға бағытталған. Бұнда бірігіп орындау қажет: табиғат қорғау зерттеулерін, кешенді түрде жабдықтар мен қондырғыларды пайдалану, ғылыми жобалар мен сараптама жүргізуді.
Жоғарыдағы келтірілген негізгі халықаралық ынтымақтастықтар қоғамдық ұйымдардың, іскер адамдардың, мемлекетаралық әртүрлі форумдар өткізулермен іске асып жалғасып отырады. Бұндай кездесулерде әр елдегі экологиялық жағдайын талқыға түсіп, оны шешудің экономикалық проблемасы көтеріледі, содан кейін ғана оны қаржыландыру жөнінде шешім қабылданады. Мысалы, Қазақстандағ Арал теңізі немесе Семей атом полигонының зардабын жоюға АҚШ, Англия, Германия, Жапония мемлекеттерінің қаржылай, техникалық, әлеуметтік, гуманитарлық көмегін атап айтуға болады.
Екі жақты және көп жақты келісімдер мен халықаралық конвенциялар әртүрлі елдердің табиғат қорғау күштерін қадағалайды. Бұндай келісім – шарттардағы серіктес болып көбінесе көрші елдер мен мемлдекеттер аймағтағы табиғи ортаны сақтаудың жалпы мүдделері және кейбір ресурстарды бірігіп пайдалану жөнінде болып тұрады. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан мемлекеттерімен оңтүстіктегі сырдария өзеніне жазғы күндері су жіберу мәселелері жөнінде келісім – шартқа отырған.
№28. Тұрақты дамуды қамтамасыз ету жолындағы халықаралық ынтымақтастық.
Халықаралық ынтымақтастықтың үкіметтік және үкіметтік емес көптеген бағдарламаларын ЮНЕСКО атқарады. 1972ж. ЮНЕСКО Стокгольмде қоршаған ортаны қорғау мәселелері бойынша алғашқы ірі халықаралық конференция үйымдастырды. Нәтижесінде БҰҰның қоршаған орта жөніндегі үкімет аралық бағдарламасы ЮНЕП құрылды. Стокгольм конференциясынан кейін қазіргі уақытқа дейін қоршаған ортаны қорғау жөнінде жалпы 170-тен астам әртүрлі шарттар мен келісімдерге қол қойылды. Олардың ішіндегі ең маңыздысы Вашингтон конвенциясы «құрып кету қаупі төнген жабайы флора мен фауна түрлерінің халыаралық саудасы туралы конвенция» (1973).
1980ж. 5 наурызда қабылданған «Табиғат қорғаудың бүкіл дүниежүзілік стратегиясы» жасалынуына, жүзеге асырылуына жетекшілік жасаушылар халықаралық табиғатты және табиғи қорларды қорғау одағы (КТҚО) және ЮНЕСКОның қамқорлығымен жұмыс істейтін басқа да халықаралық үкіметтік емес ұйымдар. 1982ж. БҰҰ биосферанын жағдайы үшін БҰҰ құрамына кіретін барлық мемлекеттерге жауапкершілік жүктейтін халықаралық табиғат қорғау құжаты – «Бүкілдүниежүзілік табиғат хартиясын» қабылдады. 1992ж. маусымда Рио Де Жанейрода өткен конференцияда Дүниежүзілік қауымдастықтың тұрақты даму жолына түсу қажеттілігі туралы ереже тұжырымдалып, адамзаттың тұрақты даму қоғамына жеткізетін жолмен дамудың стратегиясы мен тактикасы туралы құжат – «Жер хартиясына» қол қоюы жарияланғанымен, хартияның мәні қабылданбады. Хартия «Ниеттер туралы хаттамамен» - Қоршаған ортамен даму жөніндегі декларациямен алмастырылды.
№29. Тұрақты дамудың ғылыми теориясын жасау жолындағы халықаралық ұйымдардың қызметі.
1992 жылы БҰҰ Қоршаған орта және даму комиссия эгидасымен өткен Әлемдік жер Саммитінде Планетаның орнықты даму проблемалары талқыланды. Әлемнің 179 елдерінің басшыларымен XXI ғасыр күн тәртібі қабылданды, ол теңдесі жоқ Тұрақты даму мүддесін қолдаудың ғаламдықжоспары болып табылады және біркелкі стратегия негізінде экологиялық, экономикалық және әлеуметтік проблемаларды кешенді қарау тұрғысынан алғанда ірі жетістік болып табылады. XXI ғасыр күн тәртібі 2500 астам ұсынымдардан тұрады, оның ішінде тиімсіз тұтыну құрылымдарды өту әдістеріне, кедейшілікпен күрес, атмосфераны, мұхиттарды және билогиялық әркелкілікті қорғау және орнықты ауыл шаруашылығын қолдау. XXI ғасыр күн тәртібі баяндалған ұсыныстар БҰҰ халықты орналастыру, әлеуметтік даму, қалалар және азық-түлік қауіпсіздігі бойынша бірнеше ірі конференцияларында, атап айтқанда 2002 жылы Йоханесбургте өткен Әлемдік орнықты даму бойынша саммитте толықтырылды және жетілдірілді. Тұрақты даму планетаның барлық тұрғындарының өмір сапасын арттыруды, табиғи ресурстарды пайдалану көлемін Жердің экологиялық жүйе ретіндегі мүмкіншіліктерінен аспайтын шектен арттырмауды болжайды. Тұрақты даму өмір салтын қалыптастыру бойынша күш салу үш басты саладағы қызметке кещенді әдісті қоладануды болжайды: Экономикалық өсім және әділеттілік – ұзақ мерзімді экономиклық өсімді ынталандыруда кешенді әдістерді қолдану. Табиғи ресурстарды сақтау және қоршаған ортаны қорғау – ресурстарды тұтынудың азайту проблемаларын экономикалық тұрғыда қабылданатын шешімдерін іздеу, қоршаған ортаны ластауды тоқтату және өмір сүру ортасын сақтау.
№30. Қоршаған ортаны оңтайландыру – табиғатты ұтымды пайдаланудың теориялық негізі.
Қоршаған ортаны оңтайландыру – табиғатты ұтымды пайдаланудың теориялық негізі
Қоршаған ортаның табиғи қалпын сақтау, өнеркәсіп орындары шығаратын қоқыс қалдықтарды қайта өңдеу, зиянкес заттарды залалсыздандыру бәрі де, белгілі бір дәрежеде қаржы бөлуді, еңбек күшін жұмсауды қажет етеді.
Қаржыландыру 2 бағытта жүреді:
1.Қоршаған ортаға зиянды заттар мен қалдық қоқыстарды азайтуға бөлінетін қаржы.
2.Зиянды заттарды залалсыздандыруға және оларды жоюға жұмсалатын қаржы.
Табиғатты қорғаудың келесі аспектілерін бөлуге болады:
Экономикалық аспектісі – адамдар экономикасындағы табиғи ресурстардың үлкен роль атқаратындығымен анықталады.
Сауықтыру-гигиеналық аспектісі – ірі индустриалды аудан аймақтарындағы табиғаттық жедел өзгеруі, судың, ауаның және топырақтың өнеркәсіптік қалдықтармен және шығарылымдармен ластануы, жер шарының кейбір аудандарында ядерлік және сутектік қарулардың сынақтары нәтижесінде адам денсаулығына, тіпті халықтың біршама бөлігінің тұқым қуалаушылығына қауіп төнеді.
Тәрбиелік аспектісі – табиғатқа деген сүйіспеншілік, оған ұқыпты қатынас дағдылары, тірі тіршілік иелеріне қамқорлық, патриотизм, мінез-құлықтың жағымды жақтарын қалыптастырады.
Эстетикалық аспектісі – адамның эстетикалық қажеттілігін қанағаттандыра алатын табиғи кешендерді күту және сақтау.
Ғылыми-танымдық аспектісі – Табиғаттың дамуын танып білу үшін, болашақта оны бөлшекті түрде зерттеу үшін организмдердің барлық түрлерін, табиғатқа тән учаскелерді және оның жеке туындыларын сақтау.
№31. Жердің табиғи ресурстарының сипаттамалары: литосфера,гидросфера,атмосфера ресурстары
Атмосфера (гр: atmos – бу және sphaira – шар) – Жер шарының өзімен бірге айналатын және оның тәуліктік, жылдық айналымына қатысы бар газ қоспаларынан тұратын ауа қабаты. Атмосфераның массасы 5,157*10.
Гидросфераға түсетін және бір күйден екінші күйге өте алатын барлық су түрлері жатады. Мұхиттағы су гидросфераның барлық массасының 97% құрайды және Жер планетасы бетінің ауданының 75% бөлігін алады.
Литосфера (гр: Litos – тас; spharia – шар)- жердің қабығы,құрамы силикатты,қалы
