2020-04-07
412КІРІСПЕ
Агрохимия, агрономиялық химия – топырақ пен өсімдікте өтетін химиялық процестер, өсімдік қорегінің құрамы, сондай-ақ өсімдіктің қоректенуі үшін тыңайтқыш қолдану туралы ғылым, егіншілікті химияландырудың ғылыми негізі. Диханшылықтың өркендеуіне байланысты пайда болды. Агрохимияның негізін салушылардың бірі – француз ғалымы Жан Буссенго (1836). Ол өсімдіктерге тікелей тәжірибе жасау арқылы табиғатта азот айналымы болатынын болжап білді. Кейін неміс ғалымы Юстус Либих (1840) топыраққа тыңайтқыш шашудың маңыздылығын дәлелдеді, ал Англияда дүние жүзіндегі ең алғаш суперфосфат шығаратын зауыт (1843) салынды. Агрохимияның міндеті: өсімдіктің қоректенуін, өсімдік пен топырақта өтетін химиялық процестерді, тыңайтқыштар мен химиялық заттардың тиімділігін зерттеу арқылы ауыл шаруашылық дақылдарының шығымдылығын арттыру, олардың өнім сапасын жақсарту, топырақ құнарын сақтау және молайту екендігі анықталды. Агрохимия топырақтың, өсімдіктің, тыңайтқыштың, ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауруларына қарсы қолданылатын у-химикаттардың химиялық құрамына талдау жасайды. Өсімдік қоршаған ортадан алатын қоректік заттардың түрін, оны өсімдіктің сіңіруін анықтайды. Осының негізінде топырақтағы қоректік заттардың түрі мен мөлшерін көрсететін агрохимиялық картограммалар жасалады. Соның нәтижесінде тыңайтқыштар, гербицидтер, у-химикаттар қолданудың тиімді әдістері ұсынылады, мол өнім алудың жолдары іздестіріледі. Қазақстанда агрохимиялық зерттеулерді Қазақ мемлкеттік аграрлық университеті мен Егіншілік ғылыми-зерттеу институты үйлестіріп отыр.
|
|
|
Ауыл шаруашылығы — шаруашылық салаларының ішіндегі ең ежелгі және табиғат жағдайларына тікелей тәуелді саласы. Сонымен қатар ауыл шаруашылығы — неғұрлым көп тараған сала. Шындығында, дүниежүзінде халқы ауыл шаруашылығының түрлі салаларымен айналыспайтын бірде-бір ел жоқ. Ауыл шаруашылығының барлық жерге таралуы оның алуан түрлілігіне байланысты. Ғалымдар шамамен онын 50-ге жуық түрін бөліп көрсетеді. Еліміздің де маңызды басты салаларының бірі болып табылады. Қазіргі таңда ауылшаруашылық өндірісінің дамуына байланысты түрлі минералды тыңайтқыштарға сұраныс күн санап артуда. Сондықтан өнімдерді минералдық элементтермен қамтамасыз ету және топырақ құнарлығын қалпында сақтау мақсатында жасанды минералдық және органикалық тыңайтқыштар кеңінен қолданылуда.
|
|
|
Ауыл шаруашылығында минералды және органикалық тыңайтқыштарды тиімді пайдалану қазіргі уақытта егіншілік өндірісінде өнімді арттырудың негізі шаралары бірі болып есептеледі. Тыңайтқыш қолдану жүйесінің негізгі міндеті ауылшаруашылығы өнімін арттыру және оның сапасын жақсарту, топырақтың құнарлы қабатын бір қалпы ұстап тұру және оны көбейту, қолданылатың тыңайтқыш тиімділігін арттыру, тыңайтқыштың сыртқы ортаға тигізетін зиянды әсерін төмендету болып саналады. Тыңайтқыш қолдану жүйесі топырқ өндеу жүйесі, дақылдардың зиянкестерімен ластануы яғни егіншіліктің мәденилендірумен тікелей байланысты. Республиканың ғылыми мекемелері мен алдыңғы қатарлы шаруашылықтардың тәжірибелері Қазақстанның барлық аймағында тыңайтқыш қолдану тиімді екенін дәлелдеп отыр. Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының мәліметтері бойынша тыңайтқыштың бір кг әсерлі заты кәдімгі қара топырақта 14,8 кг, оңтүстік қара топырақта 8,5 кг, қара топырақта 8,8кг қосымша астық дәнін жинауды қамтамасыз етеді. Әрбір жергілікті аймақта егілетін дақылдардан мол және сапалы өнім алу үшін тыңайтқыш қолдану жүйесін жете игеріп, агротехникалық шараларды дұрыс жүргізудің орасан зор маңызы бар.
Сонымен қатар органикалық және минералдық тыңайтқыштардың топырақ пен өсімдікке әсеріне келетін болсақ, тыңайтқыштардың топырақ пен өсімдікке әсері әртүрлі. Өсімдік минералды тыңайтқыш құрамындағы қоректік заттарды алғашқы мерзімде, бірінші жылы көп қабылдайтын болса, ал органикалық тыңайтқыштан қоректік затты өсімдіктің пайдалануы бірқалыпты жүреді. Бұл оның құрамындағы органикалық заттардың ыдырау қарқынына байланысты екенін көрсетеді. Егер минералдық тыңайтқыш негізінен топырақтың қоректік режимін жақсартса, органикалық тыңайтқыш сонымен бірге топырақты органикалық заттармен байытады, микроорганизмдердің белсенділігін арттырады. Ауыспалы егісте органикалық және минералды тыңайтқыштарды бірге қолдану міндетті емес, бірақ оларды үйлестіріп пайдалану дұрыс. Минералды және органикалық тыңайтқыштарды бірге қолдану топырақ типіне де байланысты. Мысалы, азотқа бай қара топырақтарға органикалық және фосфор тыңайтқыштарын бірге қолданған тиімді. Сонымен органикалық минералды тыңайтқыштарды дұрыс үйлестіріп қолдану ауыспалы егістің жалпы өнімділігін арттырады, сапасын жақсартады.
ШАРУАШЫЛЫҚ ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТТЕР
1.1Шаруашылық туралы жалпы мәліметтер
Республика, облыс, ауданы: Ақмола облысы, Есіл ауданы
Шаруашылық (атауы):" ҰлытауАгро" шаруашылығы
Шаруашылықтағы негізгі өндірістік бағыт: егіншілік
Пайдаланылатын же-рлер сипаттамасы
Барлық жерлер 10806 га, оның ішінде:
жыртылған жерлер 10806 га, суармалы жерлер 6 га, бақтар 6 га, шабындықтар және жайылымдар га, басқа жерлер га.
|
|
|
1.3Климат жағдайларының сипаттамасы
Ақмола метостанциясының мәліметі (метостанцияның атауы) бойынша атмосфералық жауын-шашынның бір жылғы орташа алғандағы жиынтығы 323 мм.
1 – кесте. Жылдық айлары бойынша атмосфералық жауын-шашынның бөлінуі (мм)
| Жыл Айлары | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | Жиынтығы |
| 18 | 10 | 15 | 20 | 34 | 43 | 61 | 32 | 18 | 33 | 20 | 19 | 323 |
Ауаның орташа жылдық температурасы: қаңтарда – 17- 18ºС, шілдеде - 20 -21ºС
Белсенді температуралар жиынтығы: 1800-2100
Өсінді кезеңінің ұзақтығы, күн: 90-140
Климат жағдайлары бойынша қорытынды: Ауданның солтүстігінде түрлі шөп, қызғылт селеу, қылқан селеу, оңтүстігінде бетеге, қылқан селеу, қараған, сұлыбас өседі. Есіл өзен аңғарларында түрлі астық тұқымдасты шалғын, тал, бұта тараған. Аудан тұрғындары, негізінен, егін шаруашылығымен айналысады. Дәнді дақылдар мен жемшөп, картоп, көкөніс, техникалық дақылдар өсіріледі. Мал шаруашылығынан сиыр, шошқа, жылқы өсіріледі.Климат тез өзгергіш, жылы жазы бар және қары мол (-45°С) суық. Ең ыстық шілде айы, орташа температурасы +19,6°С. Ең суық қаңтар айы, абсолюттік төменгі температурасы -45°С
2. ТЫҢАЙТҚЫШ ЖҮЙЕСІН ҚҰРАСТЫРУҒА АРНАЛҒАН БАСТАПҚЫ МӘЛІМЕТТЕР
2.1 Шаруашылықта қабылданған ауыспалы егістер
Ауыспалы егіс дегеніміз - ғылымға негіздеп дақылдар мен сүрі жерді орналасу орнына және белгілі бір мерзімге қарай кезектестіріп орналастыру.Жүйелі түрде дақылдарды және сүрі жерді кезектестіріп орналастыруын ауыспалы егістің тәсімі деп атайды. Мысалы, Солтүстік Қазақстандағы ең кең тараған дәнді-сүрі жер ауыспалы егістің тәсім: 1-сүрі жер, 2-жаздық бидай, 3-жаздық бидай, 4-жаздық бидай, 5-сұлы.Дақылдардың уақыт бойынша алмасуы, олардың белгілі бір танапта жыл сайын ауыспалы егістің тәсіміне байланысты алмасып тұруын көрсетеді. Ауыспалы егістің бүкіл танаптарынан дақылдардың және сүрі жердің өтуі олардың территория бойынша алмасуын бейнелейді. Ауыспалы егістерде кейде бір дақылды бірнеше жылдар бойы егіп, содан соң оны басқа дақылға ауыстырады. Ондай егістерді қайталама егістік деп атайды. Мысалы, жаздық бидайды, арпаны және басқа дақылдарды қатарынан 2-3 жыл бойы себеді де, содан кейін басқа дақылға ауыстырады. Қайталанатын егістердің қажеттілігі бірнеше себептерге байланысты; біріншіден, аса құнды дақыл үшін жақсы алғы дақылдың соңғы әсерін барынша толық пайдалану қажеттілігі; екіншіден халық шаруашылығындағы маңызына байланысты егістік аудандардың құрылымында негізгі дақылдардың үлес көлемін көбейту үшін.
|
|
|
Алғы дақыл деп өткен жылы осы танапта өсірілген дақылды немес сүрі жерді атайды. Ауыспалы егісте әрбір дақыл немесе сүрі жер соңғы дақылға алғы егіс бола алады. Дақылдардың және сүрі жердің кезектестіру принциптерін бұзбай, олардың ауысу жүйелігіне түзетулер енгізуге мүмкіншілік беретін аусыспалы егістің қасиетіне ие болу оның икемділігі деп аталады. Ауыспалы егістің тәсімін жасау және танаптарда дақылдардың кезектесуін дұрыс ұйымдастыру үшін алғы дақылдардың сапалық қасиеттерін білудуң маңызы өте зор. Көптеген ғылыми зерттеу нәтижелері бойынша А.Ф.Неклюдов орман дала аймағында алғы егістерді таңдау картограммасын құрастырған. Автор оны дала аймағында да қолдануға болатынын ескертеді.
2- кесте. Шаруашылықта қабылданған ауыспалы егістер сұлбасы
| 1. Танаптық (танаптың орташа көлемі) 400га Танап №,р\р 257-296 | 2. Танаптық (танаптың орташа көлемі) 4800га Танап №,р\р 297-308 |
| 1. Сүрі танап 2. Жаздық бидай 3. Жаздық бидай 4. Жаздық бидай 5. Сұлы | 1. Сүрі танап 2. Жаздық бидай 3. Жаздық бидай 4. Жүгері 5. Жаздық бидай 6. Еркекшөп (шықпатанап) |
| 3. Танаптық (танаптың орташа көлемі) 2000га Танап №,р\р 309-313 | 4. Танаптық (танаптың орташа көлемі) 1200га Танап №,р\р 314-316 |
| 1. Сүрі танап 2. Күздік қара бидай 3. Арпа 4. Арпа 5. Бір жылдық шөптер (судан шөбі) | 1. Қырыққабат 2. Қызанақ 3. Қияр |
Осы танапта 4 танап көрсетілген: 1-танаптық дәнді сүрі ауыспалы егіс, 2-танаптық дәнді сүрі отамалы ауыспалы егіс, 3-танаптық дәнді сүрі шөпті ауыспалы егіс, 4-танаптық көкөністік ауыспалы егіс. Менің танаптарымның ішінде ең мол өсірілетін дақыл жаздық бидай болып табылады. Бидай – астық тұқымдасына жататын аса маңызды дәнді дақыл. Қазақстанда 6 түрі (Еділ бидайы, Польша бидайы, көже бидай, жұмсақ бидай, қатты бидай, көбен бидай) өседі, жабайы түрлері сирек кездеседі. Ақмола облысының топырағында, яғни қара-қоңыр топырақтар барынша қолайлы болып есептеледі. Ал тұзды топырақты нашар көтеретін, қуаңшылық жылдары өнімі күрт төмендейтін дақыл. Жақсы өнім қалыптастыру үшін рН – 6,0-7,5 болу керек. Ылғалға жоғары талап қояды, ТЫС 70-75%-нда оңтайлы өсіп-дамиды. Салқынға төзімді дақыл. Егін көгі -8-9°С көтереді. Белсенді температура жиынтығы 1700-1900°С. Жаздық бидай дәнді астық дақылдары, отамалы және шөпті дақылдар үшін жақсы алғы дақыл.
2.2 Шаруашылықта өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі
Шаруашылықта өсірілетін ауыл шаруашылығы дақылдарынынң 3 жылдық өнімі жөніндегі мәліметтер осы кесте бойынша беріледі.
3- кесте. Ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігі
| Дақыл | Жер көлемі | Соңғы 3-5 жылдағы өнімділік, ц\га | Орташа өнімділігі, ц\га | ||
| 2012ж | 2013ж | 2014ж | |||
| Жаздық бидай Сұлы Жүгері Еркекшөп Күздік қара бидай Арпа Қырыққабат Қызанақ Қияр | 2400 1600 2 2 2 | 8,4 13,1 122,5 7,0 18,5 683,5 400,9 320,1 | 13,3 13,5 118,8 10,0 21,9 690,4 411,1 328,8 | 12,7 12,9 125,0 10,9 20 691,9 415,7 330,7 | 34,4 13,2 122,1 9,3 20,1 688,6 409,2 326,5 |
Ауыл шаруашылығының өнеркәсіп өндірісінен айтарлықтай айырмашылығы бар: басты айырмашылығы – өнім мөлшері мен сапасының топырақ-климат жағдайларына тәуелділігі; өсімдік тіршілігіне қолайлы жағдайлар жасауда далалық жұмыстардың дер кезінде іске асырылуы (тыңайтқыштарды дурыс пайдалану). Қазақстанда соңғы жылдардағы ауыл шаруашылық дақылдарының егістік аумағы дәнді дақылдардың үлесінде. Жылсайын 16377,5мың\га аумақты алып жатр. Елімізде өсірілеті ең негізгі дақыл бидай Ақмола облысында 4млн.га, Қостанайда 4-4,5млн.га жерді және арпа 1,7-2 млн.га жерді, күздік астық дақылдары 450-600мың.га, тары 48-60мың.га жерді алып жатр.
2.3 Шаруашылықта органикалық тыңайтқыштардың жиналуы
Органикалық тыңайтқышқа көң, көң садырасы, құс саңғырығы, қордалар, шаруашылық қалдықтары, шымтезек, сидераттар, сапропель т.б. жатады. Органикалық тыңайтқыштардың маңызына тоқтала келіп академик Д.Н.Прянишников былай деп жазған: "Химия өнеркәсібінің дамуына және минералдық тыңайтқыштардың кеңінен таралуына байланысты, көңнің маңызы кейінгі екінші кезектегі жоспарға қалдырылады деп ойлау мүмкін емес, керісінше, минералдық тыңайтқыштарды қолданудың артуына байланысты көңнің мөлшері де арта түседі." Мұны химияландырудың жоғар дәрежесіне жеткен елдің тәжірибесі де көрсетіп отыр. Бұл жағдай, көңді ауыл шаруашылығы дақылдарына ең басты тыңайтқыштар ретінде қолданудың бірі деп санауға мәжбүр етеді. Көң құрамдас бөлігіне байланысты төсенішті және төсенішсіз деп ажыратылады. Төсенішті көң қатты, сұйық бөліктен және төсеніштен тұрады. Малдың жеген азығының құрамындағы органикалық заттың, азоттың 50, фосфордың 80, калийдің 95%-ы көңге ауысады. Қолданылатын төсеніш мөлшері оның түріне, сапасына, малдың түрі мен жасына, азықтың мөлшері мен сапасына байланысты. Ауыл шаруашылығында негізінен аралас төсенішті көң пайдаланылады. Оның құрамында шамамен 0,5% жалпы азот, 0,25% фосфор және 0,6% калий болады. Төсенішті көңді сақтау үшін мал фермасына жақын жерден апан қазады немесе жер бетінен көң сақтайтын қойма жасайды. Қазақстанның оңтүстік және оңтүстік-шығыс аудандары үшін көңді апанда сақтау маңызы зор. Өйткені жер бетіне үйілген көң бұл аймақтарда тез кеуіп кетеді. Малдың қатты және сұйық экскременттерінің сумен әртүрлі дәрежеде араласқан қоспасын төсенішсіз көң деп атайды. Бұл тыңайтқышты жерді жыртар алдында, дақылды үстеп қоректендіру үшін және қорда дайындағанда қолдануға болады. Төсенішсіз көңді көкөніс дақылдарына қолдануға болмайды. Бұл тыңайтқыш мал денесінен бөлінетін сұйық заттардан тұрады. Көктемде және жазда көң садырасын ауыл шаруашылығы дақылдарын үстеп қоректендіру үшін пайдаланады.
4- кесте. Көң және көң садырасының жиналуы
| Малдың түрлері | Қолда ұстау мерзімі, күн | Мал басының саны | Тәулігіне 1 бас малға жұмсалатын төсеніш мөлшері,кг | Көңнің шығуы, т | Көң сыдырасының шығуы, т | ||
| Жылына 1 бас малдан | Барлық малдан | Жылына 1 бас малдан | Барлық малдан | ||||
| Ірі қара мал: а) ересек в) жас Жылқы а) ересек в) жас Ересек қой Ересек шошқа Құс сырттан алынады | 200 200 150 150 200 | 10 5 7 2 22 | 25 22 17 14 2 | 5 4,4 2,5 2,1 0,4 | 50 22 17 4 9 | ||
| Барлығы | 102 | ||||||
Көңнің әсерін күшейту үшін және қолданылатын органикалық тыңайтқыш мөлшерін арттыру үшін, шаруашылықта қордаларды пайдаланамыз. Оны дайындау үшін сабан қалдықтарын, көң садырасын, өнеркәсіптегі қалдықтарды, тамақ қалдықтарын, өсімдік қалдықтарын, нәжіс және минералды тыңайтқыштарды пайдаланамыз. Көң-топырақ қордасын жылдың кез келген уақытында дайындайды. Қорданы негізгі тыңайтқыш ретінде, гектарына 15-20 тонна есебінде астық дақылдарына пайдаланады. Отамалы және көкөніс дақылдарына 30-50 тоннаға дейін қолданады.
5- кесте. Қорда және органика- минералдық қоспаларын даярлау
| Қорда түрлері | Қорда даярлауға алынатын заттардың арақатынасы | Қорда даярлау үшін қажет, т | Даярлаған қорда мөлшері, т | |
| Көң | басқа заттар | |||
| Жартылай шіріген көң | N=0.60 P=0.43 K=0.72 | 102 | Су-74,0 Орг. зат-18,0 Ақуызды зат-0,54 | 77 |
2.4 Шаруашылық топырағының агрохимиялық сипаттамасы
Өсіріп жатқан дақылдарымызға тыңайтқыштарды тиімді пайдалану үшін әрбір аймақ топырақтарының ерекшеліктерін білуіміз керек. Ол бізге мол өнім алу үшін, жеткіліксіз қоректік заттарды енгізу үшін және дақылдарды дұрыс орналастыру үшін маңызды. Топырақтың агрохимиялық қасиеттеріне топырақ түрі, қарашірінді мөлшері, топырақтағы элементтер мөлшері, олардың жылжымалылығы, сіңіру сыйымдылығы, түйіртпектілігі, негізбен қанығу дәрежесі және гранулометиялық құрамы жатады. Мен алып отырған Есіл ауданының солтүстігінде, негізінен, карбонатты қара топырақ, оңтүстік бөлігінде карбонатты күңгірт қызыл қоңыр топырақ тараған. Тың және тыңайған жерлерді игерген жылдары аудан жерінің 75%-і жыртылған.
6- кесте. Топырақтың агрохимиялық сипаттамасы
| Ауыспалы егіс № Және атауы | Танап № | Жер көлемі, га | Топырақтың типі, типшесі, түрі | Механикалық құрамы | Қарашірік мөлшері | 1кг топырақтағы жылжымалы заттардың мөлшері | |||
| N жеңіл гидролизді | N-NO3-ке айналдырғанда | P2O5 | K2O | ||||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 |
| 17 5 танаптық дәнді-сүрі жерлі ауыспалы егіс | 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 | 400 400 400 400 400 400 400 400 400 400 | Оңтүстік қара топырақ | Орташа құмбалшықты | 3-4 | 47,3 56,2 48,7 39,8 40,7 35,8 34,5 27,4 23,9 59,5 | 12,3 14,6 12,6 10,3 10,6 9,3 8,9 7,1 6,2 15,4 | 35,0 34,4 28,1 22,2 20,1 18,3 14,4 27,0 28,9 31,0 | 400 500 500 450 410 380 390 400 400 400 |
| 52 6 танаптық дәнді-сүрі жерлі және дәнді шөпті ауыспалы егіс | 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306307 308 | 400 400 400 400 400 400 400 400 400 400 400 400 | Оңтүстік қара топырақ | Жеңіл балшықты | 4-6 | 21,2 30,9 41,1 48,6 51,3 48,9 30,1 48,3 54,4 65,1 58,2 49,3 | 5,5 8,0 10,6 12,6 13,3 12,7 7,8 12,5 14,1 16,9 15,1 12,8 | 30,1 36,0 24,3 25,0 24,1 28,7 29,3 31,0 36,6 36,1 28,3 22,1 | 450 400 350 350400 400 400 400 450 400 450 390 |
| 82 5 танаптық дәнді-сүрі жерлі және дәнді-шөпті ауыспалы егіс | 309 310 311 312 313 | 400 400 400 400 400 | Оңтүстік қара топырақ | Орташа құмбалшықты | 4-6 | 40,1 68,2 44,0 38,3 35,6 | 10,4 17,7 11,4 9,9 9,2 | 14,1 19,9 15,0 10,3 34,4 | 300 400 450 400 400 |
| 103 3танаптық көкөністі ауыспалы егіс | 314 315 316 | 2 2 2 | Шалғынды қара топырақ | Орташа құмбалшықты | 4-5 | 50,3 65,0 50,3 | 13,0 16,9 13,0 | 37,1 27,3 28,1 | 500 500 500 |
3 ТЫҢАЙТУ ЖҮЙЕСІ
3.1 Тыңайтқыштарды тиімді қолданудың теориялық негіздері
Ауыл шаруашылығы одан әрі дамытудың қазіргі кезеңінде тыңайтқыштардың барлық түрлерін тиімді, әрі дұрыс пайдаланып және жалпы егіншілік мәдениетін көтеру арқылы дақылдардың шығымдылығын арттырудың маңызы зор. Жалпы тыңайтқыш қолдануда дақылдардың өсу, даму, қоректену ерекшеліктерін білу жеткіліксіз. Сонымен қатар қолданылатын тыңайтқыштың физикалық, химиялық қасиеттерін, құрамындағы қоректік заттардың өсімдікке сіңімділігін, топыраққа енгізгенде қандай қосылыстар түзілетінін және топырақ құрамындағы қоректік заттардың түрлері мен мөлшерін білу керек.
Тыңайту жүйесі дегеніміз- дақылдардың өнімі мен оның сапасын, топырақ құнарлылығын арттыру мақсатында тыңайтқыштарды тиімді, әрі жоспарлы түрде қолдану үшін дайындалған ұйымдастырушылық, шаруашылық және агрономиялық шаралардың жиынтығы. Тыңайту жүйесі шаруашылықта, ауыспалы егісте, ауыспалы егістің жеке дақылдарына тыңайтқыш қолдану жүйесі болып ажыратылады. Тыңайтқыш қолданудың осы үш түрі бір-бірімен тығыз байланысты.
Шаруашылықта тыңайтқыш қолдану жүйесі дегеніміз- ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімін жоғарылатуға, оның сапасын жақсартуға және топырақ құнарлылығын ұдайы арттыруға бағытталған органикалық, минералдық тыңайтқыштарды тиімді пайдаланудың агрономиялық, ұйымдастырушылық-экономикалық шаралардың жиынтығы. Шаруашылықта тыңайтқыш қолдану жүйесі екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімге тыңайтқыш өндіру, дайындау, тасымалдау, сақтау жұмыстарын жүзеге асыру үшін дайындалған шаруашылық, ұйымдастырушылық, экономикалық шаралар кіреді. Екінші бөлімде ауыспалы егістерге тыңайтқыштарды бөлу жатады. Мұнда ауыспалы егіс дақылдарының биологиялық ерекшеліктері мен топырақ-климат жағдайларын ескеру керек.
Ауыспалы егісте тыңайтқыш қолдану жүйесі дегеніміз топырақ құнарлылығын, дақылдардың биологиялық ерекшеліктерін және пайдаланылатын тыңайтқыштардың құрамы мен қасиеттерін ескере отырып ауыспалы егістің жеке танаптарына тыңайтқыштарды бөлу.
Жеке дақылдарды тыңайту жүйесіне оларға қажетті тыңайтқыш мөлшерін, беру мерзімін, әдісін белгіліеу шаралары жатады. Ол үшін жоспарланған өнім деңгейін, өсімдіктердің қоректенуінің биологиялық ерекшеліктерін, топырақ-климат жағдайларын, қолданылатын тыңайтқыш қасиетін, шаруашылықтың экономикалық жағдайын ескеру қажет. Республиканың ғылыми мекмелері мен алдыңғы қатарлы шаруашылықтардың тәжірибелері Қазақстанның барлық аймағында тыңайтқыш қолдану тиімді екенін дәлелдеп отыр. Қазақ астық шаруашылығ ғылыми-зерттеу институтының мәліметтері бойынша тыңайтқыштың бір кг әсерлі заты кәдімгі қара топырақта 14,8 кг, оңтістік қара топырақта 8,5 кг, қара топырақта 8,8 кг қосымша астық дәнін жинауды қамтамасыз етеді.
Әр дақылды тыңайтудың себепшарттарына келетін болсақ, жаздық бидай өсуі мен дамуының алғашқы кезеңінде жылу ережесіне қажетсінуі жоғары емес, ылғалға жоғары талап қояды. Ең жақсы алғы дақылдар: сүрі жері, сүріден кейін екінші дақыл, дәнді бұршақ дақылдары, сүрлемдік жүгері. Жаздық бидай астығының бір тоннасын қалыптастыруға орта есеппен 35-45 кг азот (N), 8-12 кг фосфор (P2О5) және 17-7 кг калий К2О қажет. Сүрі танабы фосфор тыңайтқышын енгізген ең жақсы орын болып есептеледі. Сүрі танабына дайындалғанда әртүрлі себептермен фосфор тыңайтқышы енгізілмегенде жаздық бидайды себерде қатарлап енгіземіз. Ал арпа кез келген топырақтарда өседі, құнарлы күңгірт-қоңыр, тұздалған топырақтарда нашар өседі,сортаң топырақты жеңіл көтереді. Жылуға көп талап қоймайды, ылғалды тиімді пайдаланады. Алғы дақылдарға дәнді бұршақ, күздік және жаздық дәнді дақылдар, біржылдық шөптер, көпжылдық шөптер қыртысы, картоп, қант қызылшасы жатады. Арпа тыңайтқыштардың соңғы әсерін жақсы пайдаланады, сондықтан фосфор тыңайтқыштарын сүрі танабына бүкіл ауыспалы егіс айналымына есептеп енгізген дұрыс. Егер тыңайтқыштар сүрі жерге енгізілмес немес толық мөлшері берілмесе, онда көктемде себумен бірге 20 кг/га ә.е.з. мөлшерін енгізген жөн. Сүріден кейін- дақыл ретінде өсірілетін арпаға себу алдында 30-40 кг/га ә.е.з. мөлшерінде азот тыңайтқышын қолдану қажет. Сұлының топыраққа талғамы аз, ылғалға талабы жоғары. Танаптарда алғы дақыл ретінде отамалы және бұршақ дақылдарын аламыз. Ол көп мөлшерде азотты (N) қажетсінеді, рсыған байланысты оған дәнді бұршақ дақылдары, әсіресе асбұршақ жақсы алғы дақыл болып табылады. Органикалық және минералды тыңайтқыштардың соңғы әсерін жақсы пайдаланады. Алайда олар алғы дақылдарда жетімсіз болса, онда себумен бірге P2О5 берген жөн. (15-20 кг/га ә.е.з. мөлшерінде). Тыңайтқыштардың жетімсіздігінен Солтүстік Қазақстан аймағында сұлы үшін тыңайтқыш енгізілмейді, ол әдетте сүрі танабына бидайға енгізілген тыңайтқыштардың соңғы әсерін пайдаланады. Жүгері – жылу сүйгіш өсімдігі, құрғақшылыққа төзімді, ылғалды тиімді пайдаланады. Жарық сүйгіш, қысқа күндік дақыл. Топырақ құнарлылығына жоғары талап қояды және тыңайтқыштар бергенді жақсы көретін дақыл.Топырақ ерітіндісінің оңтайлы реакциясы – бейтарап және әлсіз сілтілі (рН -5,5-7,0). Қышқыл, өте тұзды және батпақтануға бейім топырақтарда жүгері өсіруге болмайды. Тыңайтқыштар қолдану жүйесі- негізгі, тұқым себу кезіндегі және үстеп қоректендірулерден тұрады. Негізгі тыңайтқыштарды сүдігер жыртқанда гектарына: қара топырақ пен қара-қоңыр топырақтарда 10-15т көң, 20-30кг-нан фосфор мен калий. Азотты көктемгі қопсытудан гектарына 20-30кг, ал тұқым сепкенде қатарға гектарына 15кг дейін фосфор береді. Үстеп қоректендіруде 20-30кг-нан азот пен фосфор, 15-20кг калий қолданады. Бұл тыңайтқыш мөлшерлерін топырақ сапасына, алғы дақылдарға, бұрын берілген тыңайтқыштарға, климат жағдайлары мен топырақтың химиялық сараптама нәтижелеріне байланысты нақтыланады. Еркекшөп-топырақ талғамайды, механикалық құрамы әртүрлі топырақтарда өсе береді, сортаңдау топырақта өсе алады. Суыққа төзімді дақыл. Фосфор тыңайтқышын негізгі тыңайтқыш ретінде, ал азот тыңайтқышымен жыл сайынүстеп қоректендіреміз. Судан шөбі- жылуды, жарықты сүйетін өсімдік. Республиканың қара және қоңыр топырақты аймақтарында жақсы өсіп жоғары өнім түзеді, құмды және ашық –қоңыр топырақтарда нашар өседі, бейтарап топырақта жақсы өседі, ал сортаңды топырақтард өспейді. Қырыққабат – суыққа төзімді, жарық сүйгіш өсімдік, ылғалға және топырақ құнарлылығына талап қойғыш өсімдік. Топырақ ерітіндісінің реакциясы сәл қышөылдау рН-6 болғаны дұрыс. Сүдігер жыртқанда әр гектарға 40-50т орташа шіріген қарашірінді және 4-5ц суперфосфат енгізеді. Топырақта калий жетіспегенде суперфосфатпен бірге 1,2-1,5 ц хлорлы калий енгізеді. Көктемде культивацияның алдынан гектарына 3,0-3,5 ц аммиак селитрасын енгізеді. Қызанақ – жылу сүйгіш өсімдік, жарыққа қоятын талабы өте жоғары. Өсімдікті екі рет үстеп қоректендіреді: бірінші рет- отырғызғаннан 12-16 тәулік өткен соң 1га 1-1,5ц суперфосфат және 1ц аммиак селитрасы немесе 0,5ц аммофос және екінші рет- бірінші үстеп қоректендіруден 18-20 тәулік өткен соң, 2-3 шашақ гүлінде түйнек пайда болғанда 1,2-2,0 ц суперфосфат және 0,5 хлорлы калий енгіземіз. Қияр топырақ пен ауаның температурасы мен ылғалдылығына жоғары талап қояды, жылу сүйгіш өсімдік, жылылық 14º төмен болса, өсуін тоқтатады. Сүдігер көтерген кезде гектарына 100-120т көң шашады және 3-3,5 ц суперфосфат енгізеді. Өсу даму кезеңінде қиярды ең кем дегенде 2 рет үстеп: гектарына 1ц суперфосфат, 1ц аммиак селитрасы және 0,5 ц хлорлы калий және 18-20 тәуліктен кейін екінші рет гектарына 1,5-2,0 ц амииак селитрасын, 1,5 ц суперфосфат және 0,5 ц хлорлы калий енгіземіз.
3.2 Топырақтың қоректік элементтермен қамтамсыз етілуі және ауыспалы егіс бойынша танаптарды топтастыру
Тыңайтқыштар жүйесі әр танаптың немесе қамтамасыз етілуі жақын тұрған танаптар тобының құнарлылығы деңгейін есепке ала отырып есептейміз. Сол үшін танаптарды топтастыру жүргіземіз. Бір топшаға біртүрлі ауыспалы егіске енетін, бір топыраққа жайғасқан және, егер қамтамасыз етілу класы белгілі болса, класс шегінде агрохимиялық сипаттамасы жақын тұрған танаптар біріктіріледі. Мұндай топтастыру жүйесін әзірлеу кезінде жұмыс көлемін едәуір қысқартады. Шаруашылықтағы танаптарды топтастыру 6-кестеде көрсетілген.
7-кесте. Ауыспалы егіс түрі және қоректік заттардың мөлшеріне қарай танаптарды топтастыру
| Топ, топшалар№ | Ауыспалы егіс түрі | Ауыспалы егіс және танаптар № | Жалпы жер көлемі, га | Топырақтың атауы, механикалық құрамы | Қарашірік мөлшері,% | 1кг топырақтағы жылжымалы зат мөлшері. мг | ||
| N-NO3 | P2O5 | K2O | ||||||
| 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 |
| 1а | 5 танаптық дәнді-сүрі жерлі ауыспалы егіс | 287 288 296 | 400 400 400 1200 | Оңтүстік қара топырақ, орташа құмбалшықты | 3-4 | 12,3 14,6 15,4 14,1 | 35,0 34,4 31,0 33,4 | 400 500 400 433 |
| 1ә | 289 | 400 400 | - | 12,6 12,6 | 28,1 28,1 | 500 500 | ||
| 1б | 290 291 292 | 400 400 400 1200 | 10,3 10,6 9,3 10,0 | 22,2 20,1 18,3 20,2 | 450 410 380 413 | |||
| 1в | 293 | 400 400 | 8,9 8,9 | 14,4 14,4 | 390 390 | |||
| 1г | 294 295 | 400 400 800 | 7,1 6,2 6,65 | 27,0 28,9 27,9 | 400 400 400 | |||
| 2а | 6 танаптық сүрі жерлі және дәнді шөпті ауыспалы егіс | 297 303 | 400 400 800 | Оңтүстік қара топырақ, жеңіл балшықты | 4-6 | 5,5 7,8 6,65 | 30,1 29,3 29,7 | 450 400 425 |
| 2ә | 298 | 400 400 | 8,0 8,0 | 36,0 36,0 | 400 400 | |||
| 2б | 299 300 301 303 | 400 400 400 400 1600 | 10,6 12,6 13,3 12,8 12,3 | 24,3 25,0 24,1 22,1 23,8 | 350 300 400 400 362 | |||
| 2в | 302 304 307 | 400 400 400 1200 | 12,7 12,5 15,1 13,4 | 28,7 31,0 28,3 29,3 | 400 400 450 416 | |||
| 2г | 305 306 | 400 400 800 | 14,1 16,9 15,5 | 36,6 36,1 36,3 | 450 400 425 | |||
| 3а | 5 танаптық дәнді сүрі жерлі және дәнді шөпті ауыспалы егіс | 309 311 312 | 400 400 400 1200 | Оңтүстік қара топырақ, орташа құмбалшықты | 4-6 | 10,4 11,4 9,9 10,5 | 14,1 15,0 10,3 13,1 | 300 450 400 383 |
| 3ә | 310 | 400 400 | 17,7 17,7 | 19,9 19,9 | 400 400 | |||
| 3б | 313 | 400 400 | 9,2 9,2 | 34,4 34,4 | 400 400 | |||
| 4а | 3 танаптық көкөністі | 314 | 2 2 | Шалғынды қара топырақ, орташа құмбалшықты | 4-5 | 13,0 13,0 | 37,1 37,1 | 500 500 |
| 4ә | 315 316 | 2 2 4 | 16,9 13,0 14,9 | 27,3 28,1 27,7 | 500 500 500 | |||
Кестеде 1- топқа дәнді-сүрі жерлі ауыспалы егіс танаптары топтастырылады, 5 топшаға біріктірілді, 2-топ дәнді-сүрі жерлі және дәнді шөпті ауыспалы егіс танаптары топтастырылды, 5 топшаға топтастырылды, 3- топ дәнді-сүрі жерлі және дәнді шөпті ауыспалы егіс танаптары топтастырылды, 3 топшаға біріктірілді, 4-топ көкөністі ауыспалы егіс танаптары ең аз танаптар біріктірілген, 2 топшадан тұрады. 1-2 топ фосформен жақсы қамтамасыз етілген, ал 3-4 топ азотпен жақсы қамтамасыз етілген.
3.3 Ауыспалы егістегі дақылдардың тыңайту жүйесі
Азот DN=(Nоңт-Nнақт)*7.5*1.2
ТК=323\275=1.2
1а DNж.б=(12-14.1)= -
14.1*0.7=9.87
DNж.б=(12-9.87)*7.5*1.2=19.17 = 9.5кг/га
9.87*0.7=6.9
DNс=(10-6.9)*7.5*1.2=27.9-9.5=18.4 =9.2кг/га
1ә DNж.б=(12-12.6)= -
12.6*0.7=8.82
DNж.б=(12-8.82)*7.5*1.2=28.6 = 14.3кг/га
8.82*0.7=6.1
DNс=(10-6.1)*7.5*1.2=35.1-14.3=20.8 =10.4 кг/га
1б DNж.б=(12-10)*7.5*1.2=18 = 9кг/га
10*0.7=7
DNж.б=(12-7)*7.5*1.2=45-9=36=18кг/га
7*0.7=4.9
DNс=(10-4.9)*7.5*1.2=45.9-18=27.9=13.9кг/га
1в DNж.б=(12-8.9)*7.5**1.2=27.9=13.9кг/га
8.9*0.7=6.23
DNж.б=(12-6.23)*7.5*1.2=51.93-13.9=38.03=19.01кг/га
6.23*0.7=4.3
DN=(10-4.3)*7.5*1.2=51.3-19.01=32.3=16.1кг/га
1г DNж.б=(12-6.2)*7.5*1.2=52.2=26.1кг/га
6.2*0.7=4.34
DNж.б=(12-4.34)*7.5*1.2=68.9-26.1=42.8=21.4кг/га
4.34*0.7=3.03
DNс=(10-3.03)*7.5*1.2=62.7-21.4=41.3=20.6кг/га
2а DNж.б=(12-6.65)*7.5*1.2=48.1=24.05кг/га
6.65*0.7=4.7
DNж=(10-4.7)*7.5*1.2=47.7-24.05=23.65=11.8кг/га
4.7*0.7=3.3
DNж.б=(12-3.3)*7.5*1.2=78.3-11.8=66.5=33.2кг/га
3.3*0.7=2.31
DNе=(12-2.31)*7.5*1.2=87.2-33.2=54=27кг/га
2ә DNж.б=(12-8)*7.5*1.2=36=18кг/га
8*0.7=5.6
DNж=(10-5.6)*7.5*1.2=39.6-18=21.6=10.8кг/га
5.6*0.7=3.92
DNж.б=(12-3.92)*7.5*1.2=72.7-10.8=61.9=30.9кг/га
3.92*0.7=2.7
DNе=(12-2.7)*7.5*1.2=83.7-30.9=52.8=26.4кг/га
2ә DNж.б=(12-12.3)= -
12.3*0.7=8.61
DNж=(10-8.61)*7.5*1.2=12.51=6.2кг/га
8.61*0.7=6.027
DNж.б=(12-6.027)*7.5*1.2=53.7-6.2=47.5=23.7кг/га
6.027*0.7=4.2
DNе=(12-4.2)*7.5*1.2=70.2-23.7=46.5=23.25кг/га
2в DNж.б=(12-13.4)= -
13.4*0.7=9.38
DNж=(10-9.38)*7.5*1.2=5.6=2.8кг/га
9.38*0.7=6.5
DNж.б=(12-6.5)*7.5*1.2=49.5-2.8=46.7=23.3кг/га
6.5*0.7=4.55
DNе=(12-4.55)*7.5*1.2=67.05-23.3=43.7=21.8кг/га
3а DNа=(12-10.5)*7.5*1.2=13.5=6.27кг/га
10.5*0.7=7.35
DNа=(12-7.35)*7.5*1.2=41.85-6.75=35.1=17.5кг/га
7.35*0.7=5.1
DNс=(12-5.1)*7.5*1.2=62.1-17.5=44.6=22.3кг/га
3ә DNа=(12-17.7)= -
17.7*0.7=12.4
DNа=(12-12.4)= -
12.4*0.7=8.68
DNс=(12-8.68)*7.5*1.2=29.8=14.9кг/га
3б DNа=(12-9.2)*7.5*1.2=25.2=12.6кг/га
9.2*0.7=6.44
DNа=(12-6.44)*7.5*1.2=50.04-12.6=37.4=18.7кг/га
6.44*0.7=4.5
DNс=(12-4.5)*7.5*1.2=67.5-18.7=48.8=24.4кг/га
4а DNқ-т=(22-13.0)*7.5*1.2=81=40.5кг/га
13*0.7=9.1
DNқ-қ=(20-9.1)*7.5*1.2=98.1-40.5=57.6=28.8кг/га
9.1*0.7=6.37
DNқ-р=(20-6.37)*7.5*1.2=122.7-28.8=93.9=46.9кг/га
4ә DNқ-т=(22-14.9)*7.5*1.2=63.9=31.95кг/га
14.9*0.7=10.43
DNқ-қ=(20-10.43)*7.5*1.2=86.13-31.95=54.18=27.09кг/га
10.43*0.7=7.3
DNқ-р=(20-7.3)*7.5*1.2=114.3-54.18=60.12=30.6кг/га
Фосфор Dp=(Pоңт-Pнақт)*10
1a Dр=(35-33.4)*10=16кг/га
1ә Dр=(35-28.1)*10=69кг/га
1б Dр=(35-20.2)*10=148кг/га
1в Dр=(35-14.4)*10=20.6кг/га
1г Dр=(35-28.9)*10=61кг/га
2а Dр=(40-29.7)*10=103кг/га
2ә Dр=(40-36)*10=40кг/га
2б Dр=(40-23.8)*10=162кг/га
2в Dр=(40-29.3)*10=107кг/га
2г Dр=(40-36.3)*10=37кг/га
3а Dр=(35-13.1)*10=219кг/га
3ә Dр=(35-19.9)*10=151кг/га
3б Dр=(35-34.4)*10=6кг/га
4а Dр=(35-37.1)*10= -
4ә Dр=(35-27.7)*10=73кг/га
8-кесте. Ауыспалы егістегі дақылдардың тыңайту жүйесінің жобасы
| Топ, топша№ | Жалпы жер көлемі,га | Ауыспалы егістегі дақылдардың алмасуы | 1 гектарға тыңайтқыш енгізу мөлшері | Барлық керекті тыңайтқыш | ||||||||||||||||
| Негізгі тыңайту | Себумен бірге | Үстеп қоректендіру | Орг., т\га | Минералдық, кг\га ә.е.з. | ||||||||||||||||
| Орг., т\га | N | P | K | Минералдық, кг\га ә.е.з | N | P | K | NP | ||||||||||||
| N | P | K | N | P | K | |||||||||||||||
| 1а | 4000 | 1.Сүрі танабы |
| |||||||||||||||||
| 2.Жаздық бидай |
| |||||||||||||||||||
| 3.Арпа |
| |||||||||||||||||||
| 4.Жаздық бидай |
| |||||||||||||||||||
| Бір танаптағы айналымға барлығы, кг\га ә.е.з. |
| |||||||||||||||||||
| Ауыспалы егіс көлемінің 1 гектарына, кг\га ә.е.з. |
| |||||||||||||||||||
| Берілген типтегі танаптардың барлығына қажет, ц ә.е.з. |
| |||||||||||||||||||
| 1ә | 800 | 1.Сүрі танабы |
| |||||||||||||||||
| 2.Жаздық бидай |
| |||||||||||||||||||
| 3.Арпа
|
| |||||||||||||||||||
| 4.Жаздық бидай |
| |||||||||||||||||||
| Бір танаптағы айналымға барлығы, кг\га ә.е.з. |
| |||||||||||||||||||
| Ауыспалы егіс көлемінің 1 гектарына, кг\га ә.е.з. |
| |||||||||||||||||||
| Берілген типтегі танаптардың барлығына қажет, ц ә.е.з. |
| |||||||||||||||||||
| 1б | 1200 | 1.Сүрі танабы |
| |||||||||||||||||
| 2.Жаздық бидай |
| |||||||||||||||||||
| 3.Арпа |
| |||||||||||||||||||
| 4.Жаздық бидай |
| |||||||||||||||||||
| Бір танаптағы айналымға барлығы, кг\га ә.е.з. |
| |||||||||||||||||||
| Ауыспалы егіс көлемінің 1 гектарына, кг\га ә.е.з. |
| |||||||||||||||||||
| Берілген типтегі танаптардың барлығына қажет, ц ә.е.з. |
| |||||||||||||||||||
| 1в | 400 | 1.Сүрі танабы |
| |||||||||||||||||
| 2.Жаздық бидай |
Понравилась статья? Добавь ее в закладку (CTRL+D) и не забудь поделиться с друзьями:
 Сейчас читают про:
  5753 5604 | |||||||||||||||||||
