Лекцыя 4. Фарміраванне беларускага этнасу

І ЯГО КУЛЬТУРЫ Ў ПЕРЫД СЯРЭДНЯВЕЧЧА

Пытанні

1. Усходнеславянскі этнічны падмурак ВКЛ. Фарміраванне этнічнай тэрыторыі беларусаў у ХІV-ХV стст.

2. Эканамічныя і палітычныя фактары кансалідацыі беларускага этнасу

3. Асноўныя канцэпцыі паходжання беларускага народа і яго саманазвы

4. Духоўнае жыццё балтаў і ўсходніх славян у эпоху ранняга сярэднявечча

5. Прыняцце хрысціянства і распаўсюджванне пісьменнасці

6. Развіццё духоўнай культуры беларускіх зямель у ВКЛ і яго асаблівасці. Ідэі еўрапейскага Рэнесансу і выбітныя дзеячы беларускага Адраджэння

7. Месца і роля беларускай культуры ў духоўным жыцці ўсходніх славян

і ў агульнаеўрапейскім культурна-цывілізацыйным працэсе

1. З моманту ўтварэння ВКЛ яго ўсходнеславянскі этнічны пад-му­рак заставаўся вызначальным. Далучэнне новых усходнеславянскiх зя­мель у другой палове ХІУ пачатку ХV cтст. iстотна павялiчыла вагу «рускага» (усходнеславянскага) элемента ў дзяржаве. У гады княжан-ня Альгерда і Вітаўта завяршылася ўваходжанне ў дзяржаву беларус-кіх этнічных тэрыторый і большая частка колішняй славяна-рускай дзяр­жа­вы разам з яе сталіцай – горадам Кіевам. У ліку шляхоў пашы-рэн­ня дзяржавы былі мірныя і ваенныя, дабрахвотныя і гвалтоўныя. Не апошнюю ролю адыгрывалі дынастычныя шлюбы. Усё гэта і іншае абу­моў­лі­ва­ла розны статус кожнай з уключаных зямель, але, як праві­ла, кожная з іх, саступіўшы частку ўпраўленчых функцый цэнтраль-най уладзе, захоўвала ранейшы жыццёвы ўклад.

Устараненне пагрозы крыжац­ка­га і мангола-татарскага заваяван-ня спрыяла імкліваму развіццю ВКЛ, яго се­ль­с­кай гаспадаркі, рамяст-ва і гандлю, росту гарадоў і мястэчак; фармі­ра­ван­ню ўласцівага разві-тому феадалізму сацыяльнай структуры; уз­ды­му матэрыяльнай і ду-хоўнай культуры жыхароў.

Вялікае княства Літоўскае, Рускае і Жамойцкае аб’яднала ў сабе на­ро­ды сучаснай Беларусі, Прыбалтыкі, Украіны і Расіі. Перавага ўс-ход­нес­ла­вян­с­кіх (9/10) зямель і іх насельніцтва (8/10) абумовіла маг-чы­масць пашырэння на балтаў уплыву больш перадавой на той час ма­тэ­ры­я­ль­най і духоўнай культуры. Лiтоўскiя феадалы ўспрынялi бе-ла­рус­кую культуру i выкарыстоўвалі беларускую мову ў паўсядзён-ным ужытку. Менавiта пры іх «руская» мова набыла ролю афiцыйнай, дзяржаўнай. Значныя зрухі ў сацыяльна-экана­міч­ным, палітычным і культурным жыцці паспрыялі далейшаму эт­на­ге­не­зу беларусаў

2. У этнічнай гісторыі Беларусі перыяд утварэння і развіцця ВКЛ цес­на звязаны з фарміраваннем беларускай народнасці. У ліку вызна-чальных фактараў гэтага працэсу – палітычны, які абумовіў кансаліда-цыю беларускага этнасу ў складзе новага дзяр­жаў­на­га ўтварэння – ВКЛ. Негвалтоўнае, дагаворна-дабрахвотнае аб­’­яд­нан­не ў яго складзе звыш дваццаці ўсходнеславянскіх княстваў пры­чы­ні­ла­ся да складван-ня адной этнічнай тэрыторыі і абумовіла іх ак­тыў­нае далейшае ўзае-мадзеянне ў агульных інтарэсах. Нягледзячы на захаванне за ўсход­німі землям Падзвіння і Падняпроўся істотнай аўтаноміі, у межах ВКЛ адбылося ўсталяванне моцнай цэнтралізаванай улады вялікага кня­зя з апаратам кіравання, адзіным заканадаўствам і дзяржаўнай мо-вай, што паклала канец сепаратызму ўдзельнай знаці.

Важнейшым фактарам, якія паспрыяў фарміраванню беларускай на­род­нас­ці, быў эканамічны. Менавіта ён абумовіў кансалідацыю ўс-ход­нес­ла­вян­с­кіх зямель пад час утварэння ВКЛ і ў далейшым такжа ста­ноў­ча ўздзейнічаў на ўзнiкненне беларускай народнасцi у ХIV-ХVI стст., калі феадальны спосаб вытворчасці дасягнуў свайго росквіту. Зме­ны ў сельскай гаспадарцы (выкарыстанне новай тэхнікі і тэхнало­гіі земляробства, валочная памера, удасканаленне сістэмы павіннас-цей, развіццё фальваркаў) станоўча адбіліся на ўраджайнасці і та­вар­нас­ці збожжа, забеспячэнні гарадоў прадуктамі і сыравінай.

Прагрэс у сельскай гаспадарцы абумовіў уздым рамяства і далей-шае развіццё гара­доў. Натуральным праця­гам гэтых працэсаў стала ўзнікненне мястэчак, якія яш­чэ больш умацоўвалі сувязь паміж гора-дам і вёскай як у экана­міч­ным, так і культурным плане.

Фарміраванне беларускай народнасці адбывалася ў працэсе раз-вiцця феадальных адносiн, калі пачалі складвацца саслоўныя групы насельнiцтва са строга азначаным колам правоў і абавязкаў для кож-най з іх. Вызначальную ролю ў дзяржаве адыгрывалі свецкія і духоў-ныя феадалы. У ВКЛ з ХІІІ ст. асноўная маса свецкіх феадалаў назы-вала­ся баярамі, якія з’яўляліся нашчадкамі Полацкага і Тураўскага княстваў. У ХІV ст. да іх далучылася літоўская, а ў ХV – жамойцкая знаць. З 1413 г. у дзяржаўных актах узнік тэрмін «баяры-шляхта», а з другой чвэрці ХVІ ст. ён стаў выкарыстоўвацца пастаянна. У ХІV–ХV стст. сталі вылучацца князі, знатныя баяры (паны) і інш. На ніжэйшай прыступцы знаходзілася дробная шляхта.

Сацыяльная структура гарадоў і мястэчак была больш разнастай-най (саслоўі мяшчан, расмеснікаў, купцоў; заможныя пласты і гарад-скія нізы), але па нацыянальнай прыкмеце іх жыхарства ўяўляла пера-важ­на аднародную беларускамоўную супольнасць, цесна звязаную з аг­рар­най часткай насельніцтва ВКЛ. Нягледзячы на існаваўшыя мiж-сас­лоў­ныя (паміж сялянамі і феадаламі) і ўнутрысаслоўныя (паміж шлях­тай і святарамі розных веравызнанняў) супярэчнасці, існаваўшая ў ВКЛ сацыяльная структура спрыяла фарміраванню агульных дзяр-жаў­ных і нацыянальных інтарэсаў грамадства. Але ў працэсе склад-ван­ня беларускай народнасці вызначыліся і пэўныя цяжкасці, звяза-ныя з арыентацыяй кіраўніцтва ВКЛ на палітычны саюз з Польшчай, што прывяло да акаталічвання не толькі літоўскай, але і часткі ўсход-нес­ла­вян­с­кай (праваслаўнай) знаці. У выніку асноўная (этнаствараль-ная) маса насельніцтва вёсак і гарадоў стала губляць сваю палітычную і духоўную эліту, без удзелу якой працэс фарміравання нацыянальнай са­мас­вя­до­мас­ці хоць і працягваўся, але зрабіўся некіруемым, стыхій-ным і лакалізаваным. Таму ва ўмовах існавання шматканфесійнай і поліэт­ніч­най дзяржавы, дзе назіралася прыкметная аўтаномія асобных зямель і гарадоў з магдэбургскім правам, людзі звычайна ідэнтыфіка-валі ся­бе па традыцыі (русічы, рускія), па месцы пражывання (магі-лёўцы, па­ла­ча­не), па племянной прыналежнасці (літва, літоўцы, жму-дзіны). Найбольш распаўсюджанай з’яўлялася саманазва «літвіны».

Такім чынам, утварэнне моцнай дзяржавы – ВКЛ, аб’яднанне ў яго межах многіх былых княстваў Кіеўскай Русі зямель з пераважаў- шым усходнеславянскім насельніцтвам, развітая эканоміка і гаспадар-чыя сувязі, наяўнасць беларускай мовы (гутарковая і літаратурная) за-ка­на­даў­с­т­ва (прывілеі, Судзебнік, Статут 1529 г.), усведамленне на-цы­я­на­ль­най ідэнтычнасці, традыцыі і культура – усё гэта сведчыла аб узнікненні ў межах ВКЛ беларускай народнасці.

3. Тэорыя ўзнікнення беларускага народа ўключае ў сябе некалькі кан­цэп­цый. Так, аўтары крывіцкай канцэпцыі (В. Ластоўскі і інш.) лі-чаць, што продкамі беларусаў з’яўляліся толькі крывічы. Аўтары кры-віц­ка-дрыгавіцка-радзіміцкай канцэпцыі (М. Доўнар-Запольскі і інш.) лі­чаць продкамі беларусаў не толькі крывічоў, а і дрыгавічоў і радзі­мі­чаў. Аўтары балцкай канцэпцыі (В. Сядоў і інш.) лічаць, што бела­рус­кая народнасць узнікла ў выніку асіміляцыі ўсходнімі славянамі бал­таў. Прыхільнікі канцэпцыі старажытнарускай народнасці лічаць, што беларуская, а таксама руская і ўкраінская народнасці ўзнікла пасля распаду Кіеўскай Русі і выніку раз’яднання адзінай старажытна-рус­кай народнасці. Паводле даследаванняў М. Піліпенкі, у ІХ-Х стст. у выніку змешвання славян і балтаў узніклі не беларусы, а крывічы, дры­га­ві­чы і радзімічы, і ў канцы ІХ - пачатку ХІ стст. яны з іншымі ўсход­нес­ла­вян­с­кі­мі плямёнамі склалі новую агульнаславянскую этніч-ную супольнасць. Тэрыторыя іх сумеснага пражывання атрымала наз-ву «Русь», а насельніцтва пачало звацца русічамі, русінамі і інш.

Адносна словаспалучэння «Белая Русь» на­ву­коў­цы выказваюць самыя розныя думкі. Першыя спробы адказаць на гэтае пытанне спа-радзілі рамантычна-эмацыянальныя версіі: маўляў, назва паходзіць ад колеру ільнянога адзення мясцовых жыхароў (В. Тацішчаў), ад колеру іх валасоў (Я. Карскі), ад вялікай колькасці рэк і азёр і іх чысціні (П. Крапівін), вялікай колькасці снегу і г. д.

Больш пераканаўчай здаецца думка, у адпаведнасці з якой на-прам­кі свету (поўнач­-поўдзень, захад-усход) пазначаліся асноўнымі ко­ле­ра­мі: адсюль – Чорная, Чырвоная, Белая Русь. Ёсць меркаванне, што назва «Белая Русь» адбіла ў сабе рэлігійны аспект як проціпа-стаў­лен­не хрысціянства язычніцтву (Чорная Русь). І нарэшце, не вы-клю­ча­на, што пад Белай Руссю варта разумець асобныя землі коліш­няй Кіеўскай Русі, якія не былі заваяваны мангола-татарамі, і таму быц­цам захавалі хрысціянскую чысціню.

Яшчэ большыя навуковыя спрэчкі выклікае праблема лакалізацыі тэ­ры­то­рыі «Белай Русі» у сярэднявеччы і нават пазней. Часам з гіста-рычных крыніц вынікае інфармацыя, якае дазваляе ад­во­ль­на тракта-ваць месцазнаходжанне колішняй «Белай Русі». Так, ан­г­лій­с­кі місія-нер ХІІІ ст. пакінуў запіс аб Alba Ruscia, якая размяшча­ла­ся паміж Ту-равам і Псковам. Крыху дакладней за іншых дае інфар­ма­цыю італья-нец Гваньіні, які ў 1578 г. лакалізаваў Белую Русь у ра­ё­не Кіева, Ма-зыра, Мсціслаўля, Віцебска, Оршы, Полацка, Смаленска і Северскай зямлі. Прывілей Стэфана Баторыя ад 1581 г, выдадзены рыжскім куп-цам, дазваляў ім гандляваць у межах «Ліфляндыі, Жмудзі, Літвы і Белай Русі». С. Старавольскі ў сваёй кнізе «Польшча, ці апісанне ста-новішча каралеўства Польскага» (1632) прыгадваў у межах Белай Русі Новагародскае, Мсціслаўскае, Віцебскае, Менскае, Полац­кае і Сма-ленскае ваяводствы. Такім чынам, гэтая назва распаўсюджва­ла­ся толь-кі на ўсходнія тэрыторыі ВКЛ. Гэтая акалічнасць яскрава выявілася праз 20 гадоў, калі цар Аляксей Міхайлавіч у гонар перамог над Рэччу Паспалітай узбагаціў свой тытул словамі «Вялікі князь Лі­тоў­с­кі, Бе-лыя Расіі і Падольскі». Відавочна, што манарх не атаясамлі­ваў «Белую Русь» з Расіяй.

Сам тэрмін «беларускі» у дачыненні да яе тэрыторыі з’явіўся пас-ля падзелаў Рэчы Паспалітай, калі на яе ўсходніх землях была створа-на Беларуская губерня з цэнтрам у Віцебску, а пазней – Беларускае ге­не­рал-губернатарства. У далейшым яны выйшлі з афіцыйнага адміні-страцыйна-тэрытарыяльнага і геагра­фіч­на­га ўжытку. Іх месца занялі назвы «Паўночна-Заходні край» (з 1840-х), «Паўночна-Заходняя воб-ласць (1917)», «Заходняя вобласць» і інш.

Адпаведна ўкараненню ў грамадскую свядомасць назвы беларус-кіх зямель на розных этапах іх развіцця ішло фарміраванне этноніма «беларусы». Як выні­кае з актаў цара Аляксея Міхайлавіча, у ХVІІ ст. у дачыненні большас­ці насельніцтва, галоўным чынам, усходняй часткі ВКЛ, выкарыстоў­ва­ла­ся назва «беларусцы». У больш позні час яна трансфармірава­ла­ся ў «беларусы» і замацавалася за народам ужо пасля далучэння Бе­ла­ру­сі да Расійскай імперыі. Пры гэтым спатрэ-біўся даволі працяг­лы час (ХІХ-ХХ ст.), каб беларусы пачалі ўсведам-ляць сваю на­цы­я­на­ль­ную ідэнтычнасць.

4. На ас­но­ве сінтэзу першабытных форм рэлігійных вераванняў у балтаў адбываўся пе­ра­ход да больш складаных, з пакланеннем новым боствам. У іх вераваннях адбіліся ас­ноў­ныя гаспадарчыя заняткі. Пля-мёны днеп­ра-дзвінскай культуры выплаўлялі з бронзы фігуркі коней. Жы­ха­ры мілаградскіх паселішчаў Паўднёвай Беларусі, акрамя коней, па­кі­ну­лі фігуркі буйной рагатай жывелы і сабак. Акрамя жывёлага-доўлі, людзі працягвалі займацца паляваннем, аб чым сведчаць зной-дзей­ныя археолагамі амулеты з іклаў мядзведзя і дзіка.

Славяне, рассяліўшыся на балцкіх землях, не аддзяляілі сябе ад пры­род­ных сіл. З асваеннем прасторы – лясоў, рэк, балот – яны зася-ля­лі іх духамі, добрымі і злымі, запазычыўшы многае з балцкіх рэлі-гій­ных уяўленняў, у тым ліку веру ў магічную сілу каменных сякер, якія засталіся ў спадчыну ад продкаў. Большасць навакольных аб’ек-таў і прыродных сіл было звязана з земляробствам, паколькі менавіта гэ­ты занятак забяспечваў славянам стабільнае існаванне, а пагібель па­се­ваў пагражала ўсяму роду. У гэтай сувязі аб’ектам пакланення ста­ла неба з сонцам, дажджом і іншымі стыхіямі, а політэістычная рэ-лі­гія знайшла ўвасабленне ў язычніцтве. Менавіта яно да прыняцця хрыс­ці­ян­с­т­ва і нават крыху пазней адыгрывае вызначальную ролю ў культуры ўсходніх славян.

Разлажэнне родавага ладу, якое ўзмацнілася ў жалезным веку, ад­бі­ла­ся і на тым, што ва ўяўленні старажытных людзей склалася іе­рар­хія багоў. Верхнюю прыступку пантэону самыя галоўныя з іх, ула­да­ры верхняга яруса неба – Дзіў (Сварог), Род, Стрыбог (бацька ўладара вят­роў, дзядуля вятроў). Дзіў – бог неба, прабацька ўсяго існага – і святла, і багоў, і людзей. Ён жа быў адным з увасаб­лен­няў Сварога (па-старажытнаіндыйскаму «сварга» – неба) – бо­га нябеснага агню. Духа агню зямнога звалі Сварожычам.

На другім этапе ў славянскім язычніцтве ўзмац­ня­ец­ца і разві-ваецца культ продкаў, звязаны з Родам – творцам Сус­ве­ту і Рожаніц – багінь урадлівасці. Аб значнасці бога сведчыць мнос­т­ва агульназнач-ных слоў усходнеславянскай моўнай групы: «род», «родзічы», «радня», «радзіма», «прырода», «ураджай», «народ».

Крыху ніжэй размяшчаліся ба­гі другога яруса сусвету з сонцам і зямлёй начале з сынам Сварога – Даж­бо­гам. Ён быў богам сонца, ся-зоннага сонечнага цяпла, ча­су выспявання ўраджаю. Славяне лічылі сябе ўнукамі Дажбога. Бліз­кім да Дажбога (а магчыма, братам) быў Стрыбог – бог паветраных стыхій уладар вятроў.

Хорс – боства сонечнага дыска (але не света) быў неаддзельным да­дат­кам да вобраза Дажбога-сонца і саступаў яму ў іерархіі.

На трэцім этапе развіцця язычніцкай рэлігіі іерархію багоў узна-ча­ліў уладар Сусвету, бог грома і маланкі, апякун ваенных дружын Пя­рун. Ва ўяўленні славян гэта быў немалады мужчына са срэбнай га-ла­вой, залатымі вусамі і барадой. Узброены грамавымі стрэламі, сяке-рай, камянямі. У нябёсах едзе на калясніцы або верхам на кані. Каб ула­годзіць бога грому і маланкі, абараніць жытло ад пажару, людзі ус­та­лёў­ва­лі на даху магічны знак у форме кола з шасцю спіцамі-пром-ня­мі. Каб забяспечыць сухое надвор’е падчас жніва, 20 ліпеня земля-ро­бы – балты і славяне – святкавалі дзень Перуна, прыносячы яму шчод­рыя ахвяраванні. У яго гонар гонар заўсёды гарэў Зніч – свя-шчэн­ны агонь. У Х ст., пры князю Ўладзіміру, Пярун стаў лічыцца га-лоў­ным у ўсходнеславянскай іерархіі багоў.

Сымаргл – бог насення, парасткаў і каранёў раслін, пасрэднік па-між вярхоўным боствам і зямлёй. Яго знешні выгляд нагадвае «са-баку-птуш­ку», грыфона.

Крыху ніжэй у славянскім пантэоне багоў змяшчаўся Вялес (у бал­таў Вяльняс) – бог хатняй жывёлы, апякун статкаў. Яго ж лічылі апе­ку­ном паляўнічых, крыніц і вусцяў рэк. У сваім самым раннім ува-саб­лен­ні ён меў выгляд воўка, мядзведзя, змяі, а пазней і чалавека-па­доб­най істоты.

Мокаш – старажытная багіня зямлі, ма­ці ўраджаю і ўрадлівасці. Яе шанавалі як багіню ўдалага лёсу. Мокаш – жанчына з вялікай га-лавой і доўгімі рукамі – ахоўвае хатнюю гас­па­дар­ку і дабрабыт.

Вызначальная залежнасць славян ад земляробства адбілася ў іх ве­ра­ван­нях у існаванне шматлікіх багоў і духаў земляробства, апека-ваў­шых поле. Поры года таксама ўвасабляліся ў боствах. Так, Цёця лічыла­ся багіняй лета і звязаных з ім урадлівасці і дабрабыту. Жыцень – бос­т­ва восені, багацця, ураджаю, гаспадар поля. Зімні бог Зюзя – ста­ры, сівы, барадаты, неабуты, без шапкі, але цёпла апрануты.

Вытворчая праца славян, іх заняткі паляваннем, рыбалоўствам, збі­ра­ль­ніц­т­вам, вырабам прылад працы, адзення, хатняй гаспадаркай, а таксама сямейнае і грамадскае жыццё, былі прасякнуты верай не то­ль­кі ў існаванне вышэйшых боскіх істот, але добрых (карысных) і злых (шкодных) сіл. У іх ліку – лесавік, гаспадар леса, лясны дух, уяў­ляў­ся вялікай і вельмі моцнай істотай, які палохаў людзей рогатам і пры­му­шаў іх блукаць па лесе. Вадзянік – дух з рагамі і лапамі, які жы­ве ў чорнай вадзе. Русалкі – ва ўяўленнях усходніх славян з’яўляюц­ца, па-першае, духамі вады; па-другое, міфалагічнымі персанажамі ку­ль­ту ўрадлівасці, апякункамі раслін; і, па-трэцяе, шкоднымі істотамі. Чур – дух продкаў захоўваў жывых родзічаў ад бед, няшчасцяў і ня­чыс­тай сілы. Ад чура бярэ пачатак дамавік, дух з выглядам гаспадара до­ма або старога дзеда, які ахоўвае хату і маёмасць. У запечку могуць жыць злыд­ні, якія прыносяць гаспадарам няшчасці. Такімі ж злымі духамі з’яў­ля­ліся бесы, прывіды – душы памерлых ад ліхой смерці, упы­ры – самазабойцы ці істоты, народжаныя ад нячыстай сілы. Бліз-кія да ўпыроў духі па­мер­лых – наўі – мелі выгляд птушак, якія пры-лятаюць з выраю і ня­суць людзям шкоду.

Смерць чалавека не заўсёды ўспрымалася славянамі як трагедыя. Часцей за ўсё яна разглядалася як яго пераход у іншы, замагільны свет, які на іх думку, размяшчаўся на небе. Агульнас­ла­вян­с­кае слова «ирье» (рай, нябёсы) нагадвае беларускае «вырай». У VІ-ІХ стст. у славян пераважаў абрад трупаспалення, звязаны з ве­рай у неба як мес-ца жыхарства душ, куды яны трапляюць разам з ды­мам ад пахаваль-нага вогнішча. Прах памерлага, змешчаны ў гаршчок для ежы, хавалі ў магілах або курганных насыпах. Хавалі і пад дзвярыма жытла, адсюль пайшла прык­ме­та не вітацца і не перадаваць рэчы праз парог.

З ІХ ст. продкі адмовіліся ад крэмацыі і перайшлі да сучаснага мета­да пахавання ў дамавіне, з закопваннем яе ў магільнай яме.

Гаспадарчыя поспехі славян, удасканаленне грамадскіх адносін, праг­рэс у духоўнай сферы абумовілі з’яўленне развітых форм языч-ніц­кай абраднасці як арганізаванай і ўпарадкаванай сістэмы магічных дзе­ян­няў. У іх ліку Ра­ду­ні­ца, Каляды, Грамніцы, Гуканне вясны, Да-жынкі. Асаблівую знач­насць у славянскай абраднасці меў культ прод-каў, увасоблены ў свя­це «Дзяды», якое адзначаецца 26 кастрычніка.

Найбольшая колькасць святаў звязана з культам Сонца – у тым лі­ку Купалле, якое святкавалася ў ноч на 24 чэрвеня, і Каляда – з 26 снеж­ня па 6 студзеня.

Такім чынам, у балтаў і славян існавалі развітыя формы рэлігіі, якія дапамагалі ім жыць у гармоніі з прыродай і задавальняць свае гас­па­дар­чыя і духоўныя патрэбы.

5. У 980 г. наўгародскі князь Уладзімір, заваяваўшы кіеўскі трон, у мэтах умацавання дзяржавы ўвёў адзіны для ўсіх культ язычніцкіх ба­гоў. Паводле «Аповесці мінулых гадоў», князь «усталяваў на па-гор­ку над дваром церамным Перуна драўлянага, а галава яго срэбная, а вус залаты, і Хорса, Дажбога, і Стрыбога, і Смаргла, і Мокаш». Але ў 988 г. па палітычных матывах ён прыняў рашэнне далучыць супля­мен­ні­каў да хрысціянства і з дапа­мо­гай візантыйскіх святароў пера-весці ўсё насельніцтва ў новую ве­ру. Праз колькі год на Беларусі былі створаны першыя епархіі з цэн­т­ра­мі ў Полацку (992) і Тураве (1013).

З пачаткам распаўсюджання на ўсходзеславянскіх землях хрысці-ян­с­т­ва не разбурала язычніцкага духоўнага асяроддзя. Людзі не адразу прыз­вы­ча­і­лі­ся да яго: гэты працэс найперш ахапіў гарады, а сяляне як па­даў­ля­ю­чая большасць насельніцтва яшчэ даволі працяглы час спа-вя­да­ла веру сваіх продкаў. Так, у эпічным творы «Слова пра паход Ігара­вы», датаваным ХІ-ХІІ стст., часта згадваюцца паганскія багі.

У выніку хрысціянізацыі важнейшым здабыткам насельніцтва Кі­еў­с­кай Русі стала распаўсюджанне «слова боскага», напісанага на сла­-вян­с­кай мове балгарскімі манахамі Кірылам (827-869) і Мяфодзіем (815-885). Акрамя рэлігійных кніг, упрыгожаных ад­мыс­ло­вы­мі літа-рамі і мініяцюрамі, сталі з’яўляцца летапісы, у якіх асвятляліся міну-лыя і бягучыя («из лета в лето») падзеі. У іх ліку «Аповесць мінулых гадоў» (пачатак ХІІ ст.), Іпацьеўскі летапіс (ХІІ-ХІІІ стст.) і інш.

Цэнтрамі пісьменства і адукацыі з’яўляліся манастыры і цэрквы. Ме­на­ві­та пры іх узніклі першыя школы і сховішчы кніг. Статус хры-сці­ян­с­т­ва як дзяржаўнай рэлігіі абавязаў яе іерархаў клапаціцца аб падрыхтоўцы адукаваных кадраў не толькі для сва­ёй патрэбы, а і для княскага двара. Не менш важную ролю адыгрыва­лі летапісцы і пе-ракладчыкі, прапаведнікі і настаўнікі разам са «словам божым» пра-пагандавалі маральныя і эстэтычныя ўзоры, стымулявалі цягу людзей да адукацыі, фарміравалі агульнас­ла­вян­с­кія духоўныя каштоўнасці.

У ліку самых славутых прадстаўнікоў хрысціянскай асветы і аду-ка­цыі на Беларусі – Еўфрасіння Полацкая (1110-1173 гг.). Дачка князя Ге­ор­гія і ўнучка Ўсяслава Чарадзея, Прадслава, прыняўшы пострыг і імя Еўфрасіння, прысвяціла сябе служэнню богу і людзям. Яна пра-ца­ва­ла над збіраннем, перакладамі грэчаскіх рэлігійных твораў і зай-ма­ла­ся перапісваннем кніг, якія разыходзіліся па ўсёй Полацкай зямлі і за яе межамі. Пры манастырах яна адкрыла дзве школы, (у тым ліку ад­ну для дзяўчынак), дзе, акрамя пачатковых ведаў, дзеці знаёміліся з пры­ро­даз­наў­с­т­вам, медыцынай, рыторыкай, (асобныя з іх) паэтыкай, вы­ву­ча­лі стараславянскую, грэчаскую і лацінскую мовы.

У 1161 г. па заказу Еўфрасінні полацкі майстра Лазар Богша зра-біў крыж, які да гэтага часу лічыцца не толькі шэдэўрам старажытнага мас­тац­т­ва, але і духоўным сімвалам праваслаўных вернікаў Беларусі.

Другім славутым асветнікам з’яўляецца Кірыла Тураўскі (каля 1130 – каля 1182 гг.). Напісаныя ім «Словы» (павучэнні) прынеслі яму сла­ву прапаведніка. На гэтай ніве ён праславіўся яшчэ больш і набыў проз­віш­ча «Златавуста», калі ў 1161 г. стаў тураўскім епіскапам.

Выдатным царкоўна-палітычным дзеячам, мысліцелем і асветні­кам свайго часу быў Клімент Смаляціч (? – пасля 1164 г.). Ён сам на­быў высокую адукацыю і прапаведаваў прыярытэт духоўных каш-тоў­нас­цей над матэрыя­льнымі.

У ліку дасягненняў усходнеславянскіх літаратараў – мас­тац­кі твор «Слова пра паход Ігаравы», дзе адбіліся сапраўдныя гіс­та­рыч­ныя падзеі. Твор прасякнуты ідэямі братэрства сла­вян, любові да Радзімы.

З’яўленне рукапісных кніг стымулявала распаўсюджанне пісь-менства. У ліку матэрыяльных доказаў ранняга яго існавання на Бела-русі, з’яў­ля­ец­ца полацкая пячатка Х ст., надпісы на Барысавым і Раг-вало­да­вым камянях. Аб тым жа сведчаць знойдзеныя тагачасныя пры-ста­са­ван­ні для пісьма – пісалы; лісты, напісаныя на бярозавай кары – «берасцяныя граматы». У ліку асоб, якія валодалі пісьменствам, былі не толькі святары, а і свецкая знаць, купцы і рамеснікі.

Вызначальны ўплыў хрысціянства на духоўнае жыццё жыхароў Бе­ла­ру­сі ўвасобіўся ў архітэктуры. Разам з драўлянымі храмамі ў ХІ-ХІІ стст. з’явіліся мураваныя, выкананыя мясцовымі дойлідамі ў ві-зан­тый­с­кім стылі, у Полацку (сабор Св. Сафіі, Барысаглебскі мана-стыр, Спаса-Еўфрасінеўская царква), Віцебску (Благавешчанская цар-ква), Гародні (Каложская царква, Ніжні храм). Па сваім прызначэнні хра­мы з’яўляліся не толькі культавымі пабудовамі а сховішчамі кніг, май­с­тэр­ня­мі па іх пераспісцы, памяшканнямі для навучання дзяцей. Пад час нападу ворага храмы маглі паслужыць абарончымі аб’ектамі.

Рэлігійная тэматыка знайшла яскравае ўвасабленне ў манумента­ль­ным (фрэскі) і дэкаратыўным мастацтве, іканапісе. Хрысціянская сім­во­лі­ка сталі выцясняць язычніцкія амулеты і талісманы. Высокага развіцця дасягнула кніжная мініяцюра – выкананыя рознакаляровымі фар­ба­мі малюнкі, заглаўныя літары, арна­мен­ты. Усе пі­сь­мо­выя кры-ніцы ХІ-ХІІІ стст. – летапісы, павучэнні, казанні, летапі­сы, мастацкая літаратура ўвабралі ў сабе надзённыя духоўныя і сацы­я­ль­ныя праб-лемы, якія хвалявалі грамадства Кіеўскай Русі.

6. Устойлівыя сацыяльная структура і палітычны лад, панаванне бе­ла­рус­кай мовы як дзяржаўнай і іншыя фактары абумовілі фарміра-ван­не ў ХІV-ХVІ стст. новай этнічнай супольнасці – беларускай на-род­нас­ці. Адным са стваральных кампанентаў гэтага працэсу з’явілася раз­віц­цё нацыянальнай культуры. Яе матэрыяльная складаючая ўвасо-бі­ла­ся ва ўдасканаленні прылад працы, павелічэнні рамесных спецыя-лі­за­цый, вырабе новай прадукцыі (кафля, шкло, папера), утварэнні цэ-ха­вай сістэмы, з’яўленні новага тыпу паселішчаў (мястэчка) паляп-шэн­ні планіроўкі і ўмацаванні гарадоў і інш.

Духоўная культура беларускіх зямель з моманту іх уваходжання ў склад ВКЛ абапіралася на ўсходнеславянскую традыцыю, што адбі-ла­ся ў фальклоры (быліны, паданні, казкі), народных святах (Каляды, Ку­пал­ле) і забавах. Нягледзячы на процідзеянне царквы, усе здабыткі народнай творчасці перадаваліся з пакалення ў пакаленне, узбагача-ліся новымі творамі, фарміруючы на­цы­я­на­ль­ны характар народа і яго літаратурную мову.

Пад уздзеяннем сацыяльна-эканамічных, палітычных, культур-ных і іншых фактараў мова новай духоўнай літаратуры паступова адыходзі­ла ад царкоўна-славянскіх узораў. Так, «Сказанне аб літоў-скіх пакут­ні­ках» (XIV ст.) было напісана на мове, зразумелай боль-шасці насе­ль­ніц­т­ва. У значнай ступені гэта знайшло ўвасабленне ў ле-тапісных тво­рах – «Летапісец вялікіх князёў Літоўскіх» (20-я гады XV ст.), а так­са­ма беларуска-літоўскі летапіс (1446 года), «Хроніка Вялі-кага княс­т­ва Літоўскага і Жамойцкага», «Хроніка Быхаўца». Усе яны напоў­не­ны апісаннем шматлікіх ратных падзей, прасякнуты гонарам за сваю дзяржаву і яе князёў. Такім чынам, раз­нас­тай­ныя падзеі з гіс-торыі ВКЛ і яго народа закладалі падмурак нацыянальнай літаратуры.

Далейшае яе развіццё звязана з пачаткам новага этапа ў развіцці за­ход­не­еў­ра­пей­с­кай культуры – эпохі Адраджэння (Рэнесансу), якая кан­цэн­т­ра­ва­ла­ся не на богу, а на чалавеку як самадастатковай істоце з улас­ці­вы­мі яму свабодай, духоўнай і фізічнай прыгажосцю, ствараль-най дзейнасцю. Да гэтага часу (канец ХV-пачатак ХVІ стст.) у ВКЛ, найперш у га­ра­дах і мястэчках, дзе існавала магдэбургскае права, так-сама ўзніклі перадумовы для распаўсюджання гуманістычных ідэй. Адным з першых іх прыхільнікаў і прапагандыстаў быў Францыск Скарына (каля 1490 – каля 1550), выхадзец з Полацка, выпускнік Кра-каўскага і Па­ду­ан­с­ка­га ўніверсітэтаў, бакалаўр свабодных навук і док-тар медыцы­ны. У 1517 г. у Празе выйшла з друку «Библия руска, вы-ложена доктором Франциском Скориною из славного града Полоцька, Богу ко чти и людем посполитым к доброму научению». Мэтай сваёй працы ён бачыў не толькі ўмацаванне ў «людей посполитых» хрыс-ціянскай ве­ры і маралі, але і іх «научение». Таму ж спрыялі прадмовы, сказанні і пасляслоўі, народны каляндар – «Малая падарожная кніжы-ца са Свят­ца­мі і Пасхаліяй», выдадзеныя ў Вільні, у якіх аўтар выявіў свае пе­ра­да­выя філасофскія, маральна-этычныя погляды.

Выдавецкая дзейнасць Скарыны значна наблізіла кнігу да чытача як па яе кошту, так і па даступнасці зместу. Характэрна і тое, што на-дру­ка­ва­ная ім Біблія з’явілася на мове, зразумелай усім усходнім сла-вя­нам. Яго подзвіг як грамадзяніна і гуманіста заключаўся і ў тым, што ён падрываў манаполію царквы на распаўсюджанне слова боска- га, праз свае кнігі даваў магчымасць простым людзям самастойна да­лу­чыц­ца да духоўных і свецкіх каштоўнасцей.

Новыя, уласцівыя эпосе Адраджэння гуманістычныя рысы, знай-шлі ўвасабленне ў творах выдатнага беларускага паэта Міколы Гу-соў­с­ка­га (каля 1480 – пасля 1533). Напісаная ім у Рыме на лацінскай мо­ве паэма «Песня пра зубра» і выдадзеная ў Кракаве (1523), яна ха-рактарызуе аўтара як патрыёта і прыхільніка мірнага, ства­ра­ль­на­га жыцця народа ВКЛ на чале з моцным і мудрым князем. На думку аў-тара, зубр як сімвал гэтага народа велікадушна ста­віц­ца да ўсіх, хто не нясе яму шкоды, і бывае бязлітасным, калі яму паг­ра­жае небяспека.

У 1529 г. быў прыняты і пачаў дзейнічаць Літоўскі Статут, які з’яў­ляў­ся не толькі зводам тагачасных законаў, але і ўзорам палітыч-най і прававой культуры. Ідэя Статута аб вяршэнстве закона для ўсіх – вы­водзі­ла яе аўтараў у ранг мысліцеляў сусветнага маштабу.

Барацьбе супраць усеўладдзя каталіцкай царквы адпа­вя­да­ла твор-часць Сымона Буднага (каля 1530 –?) выпускніка Кракаў­с­ка­га ўнівер-сітэта, заснавальніка друкарняў у Нясвіжы (1562), (разам з Я. Кішкам) і Лоску. Як прадстаўнік пратэстанцкай плыні, ён выдаў асновы рэфар-мацыйнага вучэння на беларускай мове «Катэхізіс», тво­ры «Пра ап-раўданне грэшнага чалавека перад Богам» і пераклад Но­ва­га Запавету (1574). С. Буднаму належаць палемічныя трактаты ў аба­ро­ну вяршэн-ства закона, верацярпімасці, асветы народа, роднай мо­вы.

Творчасць Васіля Цяпінскага (Амельяновіча) (каля 1540–?) як ас-вет­ні­ка, пісьменніка і кнігавыдаўца таксама звязана з часам Рэфарма-цыі на Беларусі. Яму належыць першы пераклад і выданне на бела-рус­кую мову Евангелля ва ўласнай друкарні. Як шчыры патрыёт сваёй зям­лі, В. Цяпінскі выступаў за выкарыстанне роднай мовы ў набажэн-стве, навуцы, літаратуры, за навучанне на ёй дзяцей і г. д.

Пад уздзеяннем ідэй Рэнесансу і Рэфармацыі, а таксама асветні­каў-гуманістаў, стан адукацыі ў ВКЛ істотна палепшыўся. У параў-нан­ні з ХІІІ-ХV ст., калі пераважалі манастырскія, царкоўныя і пры-ват­ныя (пры маёнтках буйных феадалаў) школы, іх павялічылася, а па змесце яны набылі пераважна свецкі характар.

Адметнай асаблівасцю адукацыйных устаноў ВКЛ ХVІ ст. зрабі-ла­ся перавага ў іх так званых брацкіх (адкрытых пад дабрачынных аб­’­яд­нан­няў – «брацтваў») школ, дзе на працягу 3-5 год навучаліся дзе­ці розных саслоўяў, як правіла, пратэстанцкага і праваслаўнага ве­ра­выз­нан­ня. Кожная школа мела свае статут, змест і арганізацыю на­ву­чан­ня. Пас­ля набыцця пачатковай адукацыі дзеці мусілі вувучаць «сем вольных навук» – «трывіўма» (граматыка, рыторыка, дыялекты-ка) і «квадрывіўма» (арыфметыка, геаметрыя, астраномія і музыка). У пратэстанцкіх школах выкладаліся багаслоўе і царкоўныя спевы, ла-цінская, грэчаская і род­ная мова, рыторыка, гісторыя, матэматыка. Выкарыстоўвалася гру­па­вая або класная ўрочная сістэма, у якой існа-ваў катэхі­зіс­ны метад навучання, пабудаваны на пытаннях і адказах.

Выяўленчае мастацтва ВКЛ ХІV-ХVІ стст. была галоўным чынам прад­с­таў­ле­на іканапісам, у якім візантыйская і ўсходнеславянская тра-ды­цыі набылі стылістычныя асаблівасцямі рэнесансу і барока. Ста-наў­лен­не ўласна беларускай іканапіснай школы належыць да XV—XVI стст., калі пад уплывам рэнесансавых ідэй на змену ўмоўным во-бра­зам прыходзіць выразнасць, суразмернасць прапорцый, пластыч-насць. У ліку самых ранніх тыпаў абразоў беларускага паходжання з’яў­ля­юц­ца «Маці Боская Замілаванне» з Маларыты (XIV ст.), «Маці Бос­кая Ерусалімская» з Пінска (XV ст.). Рэнесансавыя рысы ўласцівы іко­нам «Маці Боская Смаленская» з Дубінца (канец XV ст.), «Нара-джэн­не Багародзіцы» з Ляхаўцаў, «Пакланенне вешчуноў» з Дрысвят, «Параскева Пятніца» са Случчыны і інш.

Свецкі жывапіс ХV ст. прадстаўлены партрэтамі арыстакратаў – ві­цеб­с­кай княжны Пракседы, вялікага князя Альгерда, магната Хадке-ві­ча, слуцкага князя Алелькавіча, княгіні Ганны Радзівіл. У канцы XVI ст. узнікаюць гістарычны, батальны і іншыя жанры.

Жывапіснае мастацтва знайшло адбітак у рукапісным Лаўрышаў-скім евангеллі (пачатак ХІV ст.), аздобленым мініяцюрамі з выявамі свя­тых. Друкаваныя кнігі Ф. Скарыны ўтрымліваюць шматлікія ілю-стра­цыі біблейскіх сюжэтаў, выкананыя аўтарам у рэнесансным сты-лі. Асаблівую мастацкую і гістарычную і каштоўнасць уяўляе аўта-пар­т­рэт вялікага гуманіста.

З’яўленне скульптуры была выклікана культавымі патрэбамі най-перш каталіцкай царквы. Так, у касцёлах XV – XVI стст. пачалі ўзво-дзіцца алтары са скульптурнымі выявамі святых. Асноўным матэры-ялам, які выкарыс­тоў­ваў­ся для іх вырабу, з’яўлялася дрэва

Архітэктура беларускіх гарадоў мела больш выразныя, у параў-нан­ні з жывапісам і скульптурай, заходнееўрапейскія традыцыі і сты-лі. У сувязі з распаўсюджваннем каталіцызму ў ХІV-ХV стст. тут па-ча­ло­ся будаўніцтва касцёлаў, у большасці, у стылі готыкі з уласцівымі ёй высокімі дахамі, стрэльчатымі аркамі і вокнамі-вітражамі. У іх ліку – касцёлы ў в. Ішкалдзь (Баранавіцкі раён), в. Уселюб (Навагрудскі ра­ён), м. Іўе. Крыху пазней каталіцкія храмы былі ўзведзены ў Нава-га­род­ку (фарны касцёл), Клецку, Гародні, в. Гаранёны (Іўеўскі раён), в. Гнезна (Ваўкавыскі раён).

Лепшымі ўзорамі сінтэтычнага (раманскага і гатычнага) архітэк-тур­на­га стылю і таму названага беларускай готыкай прынята лічыць цэр­к­вы ў Маламажэйкаве Шчучынскага раёна; Супраслі на Беласточ-чы­не і Сынкавічах Зельвенскага раёна (ХV-ХVІ стст.), якія спалучалі ў сабе культавае і абарончае прызначэнне. Асаблівасцю беларускай ар­хі­тэк­ту­ры часоў ВКЛ варта назваць мураваныя замкі-крэпасці ў Ві­ль­ні, Гародні, Крэве, Лідзе, Новагародку, Троках, якія служылі мес-ца­мі пражывання князёў і, у выпадку неабходнасці, абарончымі пунк-та­мі. У канцы ХV ст. было пачата будаўніцтва замка магнатаў Ільіні-чаў у Міры, а ў сярэдзіне ХVІ – замка Радзівілаў у Нясвіжы.

У цэлым, архітэктура і выяўленчае мастацтва ХІV-ХVІ стст. спа­лу­ча­лі ў сабе ўсе асноўныя стылі заходнееўрапейскай культуры, і ў той жа час захоўвалі беларускія нацыянальныя традыцыі.

7. Беларуская культура складвалася на працягу стагоддзяў на ас­но­ве культуры ўсходнеславянскай. Яе ўзаемадзеянне, у асноўным, ад­бы­ва­ла­ся на трох узроўнях – этнічным (паміж рознымі этнасамі ад-ной дзяржавы), міжнацыянальным (паміж этнасамі суседніх дзяржаў) і цывілізацыйным (заснаваным на прынцыпова розных тыпах сацы-яль­нас­ці і каштоўнасных сістэм).

Станаўленне вызначальных жыццёвых ідэалаў і каштоўнасцяў бе-ла­рус­ка­га народа адбылося ў эпоху Кі­еў­с­кай Русі, у выніку сінтэзу хрысціянскіх каш­тоў­нас­цяў візантыйскага кшталту з мясцова-языч-ніцкімі ўяўлення­мі і традыцыямі. Хрысціянізацыя Русі замацавала славянскую мову і азбуку, распрацаваную балгарскімі манахамі Кіры-лам і Мяфодзіем, і тым выз­на­чы­ла форму развіцця сярэднявяковай пісьменнасці і культуры. У галіне мастацкай культуры хрысціянства прынесла на Беларусь мураваную манументальную архітэктуру, перш за ўсё культавую. Яно ж спрыяла з’яўленню і раз­віццю мазаікі, фрэс-кі, іканапісу. Манументаль­ны жывапіс увабраў у сябе народныя тра-дыцыі і лепшыя візантыйскія ўзоры.

За час сумеснага існавання ў складзе Кіеўскай Русі (IX – пачатак XIII стст.), у ас­ноўным сфарміравалася даволі блізкая ў этнічным пла-не для ўсяго яе насельніцтва матэрыяльная і духоўная культура. Але пры ўсей супольнасці культуры Кіеўскай Русі на тэр­рыторыі сучаснай Бе­ла­ру­сі яна мела свае харак­тэрныя асаблівасці. Найбольш выразна яны выявіліся ў мастацтве Полацкай зямлі, дзе ўжо ў пачатку XII ст. скла­ла­ся самабытная школа дойлідства, жывапісу, дэкаратыўна-пры-клад­но­га мастацтва.

У часы ВКЛ асновой далейшага развіцця іх культуры з’явіліся яе фор­мы, атрыманыя ў спадчыну ад папярэдняй эпохі і пакаленняў. Надз­вы­чай фажным фактарам гэтага працэсу з’явілася тое, што бела-рус­кая мова стала дзяржаўнай. На фарміраванні ідэалаў і каштоўнас-цей беларусаў плённа паспрыяў агульны духоўны ўздым, які ахапіў еў­ра­пей­с­кія краіны ў эпоху Адраджэння. Айчынная культура, якая ў той час вырастала са славяна-рускага кораню, творча асэнсоўвала за­ход­не­еў­ра­пей­с­кія культурныя каштоўнасці і ўбірала ў сябе тыя з іх, якія адпавядалі, найперш, каштоўнасцям хрысціянскім, агульнача-ла­ве­чым, агульнадзяржаўным. Мала таго, беларуская духоўная культу­ра вылучыла са свайго асяроддзя такіх дзеячаў еўрапейскага тыпу, маш­та­бу і значнасці як Ф. Скарына, М. Гусоўскі, С. Будны і інш.

Пастаянны цесны кантакт беларускага насельніцтва з праваслаў-на-візантыйскім і рымска-каталіцкім культурнымі рэгіёнамі, асобае ста­но­віш­ча беларускіх зямель, якія знаходзіліся на перакрыжаванні ган­д­лё­вых шляхоў, у геагра­фіч­ным цэнтры Еўропы абумовілі пагра-нічны характар яго культу­ры. Беларускі народ успрыняў лепшыя ма-тэрыяльныя і духоўныя да­сяг­нен­ні Усходняй і Заходняй Еўропы і стварыў уласную самабытную культуру. Яна здаўна займае прыстой-нае месца і адыгрывае знач­ную ролю ў духоўным жыцці як усходняга славянства, так і еўрапей­с­кай цывілізацыі.

Лекцыя 5. ПАЛІТЫЧНАЕ, САЦЫЯЛЬНА-ЭКАНАМІЧНАЕ І ДУХОЎНА-КУЛЬТУРНАЕ СТАНОВІШЧА БЕЛАРУСКІХ ЗЯМЕЛЬ У СКЛАДЗЕ РЭЧЫ ПАСПАЛІТАЙ

Пытанні

1. Люблінская ўнія і ўтварэнне Рэчы Паспалітай. Статут ВКЛ 1588 г.

2. Эвалюцыя дзяржаўнага і сацыяльна-палітычнага ладу на беларус­кіх

землях

3. Працэс сацыяльнай і палітычнай кансалідацыі прывілеяваных саслоўяў

4. Вынікі аграрнай рэформы 1557 г. Эканамічнае і юрыдычнае становішча

сялян

5. Развіццё гарадоў: рамяство, мануфактурная вытворчасць і гандаль.

1. Асноўнай прычынай, якая падштурхнула ВКЛ да збліжэння з По­ль­ш­чай (Каронай), з’яўлялася чарговая, самая працяглая ў яго гіс-то­рыі Лівонская вайна (1558–1583). Так, у па­чат­ку 1562 г. войскi мас-коўскага цара Івана Грознага ўжо дайшлi да Шклова, Оршы, Вiцеб-ска, а праз год, 15 лютага захапілі Полацк.

Няўдалы для ВКЛ ход вайны абудзіў у асяроддзі яго шляхты ідэю зак­лю­чэн­ня ўніі з Польшчай у мэтах абароны сваёй краіны. Але поль-скiя магнаты вырашылi скарыстаць цяжкае становiшча княства ў сваіх мэ­тах, навязаўшы яго паслам свае ўмовы ўніі. Іх абмеркаванне пача-ло­ся 10 студзеня 1569 г. у Люблiне, дзе адкрыўся агульны сейм Поль-шчы i ВКЛ, а 1 сакавіка большасць вялікакняскіх дэлегатаў, не пага-дзіў­шы­ся з польскiм праектам унii, пакiнула горад. У тых умовах па­ля­кі дамагліся ад караля акта аб далучэннi Украіны да Польшчы.

У адпаведнасці з зацверджаным 1 ліпеня 1569 г. актам уніі, абвя-шча­ла­ся аб’яднанне Польшчы (Кароны) i ВКЛ у федэратыўную дзяр-жа­ву – Рэч Паспалiтую (РП) на чале з адзіным манархам Жыгiмонтам II Аўгустам (1569-1572) і двухпалатным сеймам. Для беларуска-літоў-скай шляхты ўтварэнне агульнай дзяржавы не адкідвала магчымасці да­лей­ша­га ўдасканалення ўнутранага жыцця ВКЛ. Так, у 1581 г. тут быў створаны Вышэйшы суд – «Галоўны лiтоўскi трыбунал» і пачала-ся праца па падрыхтоўцы новага Статута. У лiку распрацоўшчыкаў апош­ня­га былі вiленскi ваявода, вялiкi гетман і падканцлер Леў Сапе­га, канцлер Астафiй Валовiч i iнш.

Новы Статут, абнародаваны ў 1588 г., уяўляў сабою не толькі звод за­ко­наў, а і прававую гарантыю самастойнасцi сваёй дзяржавы. Ха-рактэр­на, што ў ім зусім не згадвалася аб стварэнні РП. Усе яго 487 артыкулаў увабралі нормы адміністрацыйна­га, ваеннага, судова-пра-цэсуальнага, шлюбна-сямейнага і апякунска­га, спадчыннага, зямель-нага, ляснога і паляўнічага, крымінальнага пра­ва.

Палiтычны лад ВКЛ, замацаваны Статутам 1588 г., не адпавядаў та­му яго становiшчу ў РП, якое вызначыў Люблiнскi акт. Фар­ма­ль­на дзве дзяржавы аб’ядноўвалi толькi супольныя манарх i сойм. Асоб-нымi ж для ВКЛ былi скарб i манета, канцылярыя, тры­бу­нал, войска, законы, дзяржаўная мова. Выканаўчая ўлада ў княстве здзяйснялася ўласнай адміністрацыяй на чале з канцлерам. Такім чынам, паглынан-ня Каронай ВКЛ не адбылося. Кіруючым вярхам княства ўдалося за-хаваць яго самастойнасць у складзе федэратыўнай РП.

2. У адпаведнасці з Люблінскай уніяй, вышэйшымі органамі дзяр-жаў­най улады ў РП былі кароль і парламент. Пасада кара­ля з’яўлялася выбарнай, а парламент (сейм) складаўся з дзвюх палат – сената і па-сольскай ізбы. Як вышэйшы кіруючы орган сенат (рада) фар­мі­ра­ваў­ся тэрмінам на два гады з найбольш знатных і ўплывовых прад­с­таў­ні­коў духоўных і свецкіх феадалаў, усяго да 150 чал. Больш за 200 дэпута-таў павятовых сеймі­каў складалі пасольскую ізбу. Папярэдне абмер-каваныя пастановы ад­на­га­лос­на прымаліся на агульным пасяджэнні сейма і пасля зацвярджэн­ня іх каралём набывалі сілу закона. Іншая справа, што калі дэпу­тат, спасылаючыся на права liberum veto, гала-саваў супраць, то адхі­ляў­ся ўвесь заканапраект.

Вышэйшая выканаўчая ўлада ўскладалася на караля. Пас­ля смер-цi Жыгiмонта II Аўгуста (1572) шляхта прад’явіла новаму ка­ра­лю Ген-рыху Валуа (1573-1574) пэўныя ўмовы, якія знайшлі адбітак у двух актах – «Пакта канвента» і так званых «генрыкавых артыкулах». Па-водле першага дакумента, кароль абавязаўся праводзіць палітыку, скі-рава­ную на ўмацаванне знешніх сувязяў з Францыяй. Паводле дру-гога, ён быў абавязаны скл­i­каць сеймы ў Варшаве праз кожныя 2 га-ды, а ў асобных выпадках – часцей. Дзейнасць манарха кантралявала-ся 16 сенатарамі-рэзiдэнтамі. Ён не меў права склікаць апалчэнне і ўсталёўваць новыя падаткі без згоды сейма. Шляхта набывала правы стварэння аб’яднанняў (канфе­дэ­ра­цый). Адмова караля выконваць прад’яўленыя артыкулы і апраўдвала ўзброенае яму супраціў­лен­не (рокаш). Такім чынам, РП уяўляла сабою кансты­ту­цый­ную саслоўную манархію. Сам кароль лiчыўся «першым сярод роўных» i абавязваўся захоўваць «залатыя шляхецкія вольнасці».

На працягу амаль ста гадоў пасля Люблінскай уніі ВКЛ у палі-тычнай сістэме РП мела статус самастойнай дзяржавы са сва­ёй тэры-торыяй, вышэйшымі (генеральны соймік, канцылярыя, трыбунал) і мясцовымі ўладнымі структурамі, заканадаўствам (Статут 1588), дзяр-жаўнай мовай, войскам, мытняй, скарбам і інш. Але пад уздзеяннем важных падзей (рэфармацыя, утварэн­не ўніяцкай царквы, контррэ-фармацыя і інш.) бела­рус­кая шляхта трапляла ў залежнасць ад мясцо-вых магнатаў. Ёй удалося аднавіць дзейнасць свайго генера­ль­на­га сойміка, які збіраўся ў Вільні.

У 1673 г. сейм РП пры­няў пастанову аб скліканні кожнага трэцяга агульнага закана­даў­ча­га органа ў Гародні. Гэтая ўступка літоўска-бе-ларускай шляхце магла мець канструктыў­ны працяг у справе ўмаца-вання самастойнасці княства. Але яе асабіс­тыя амбіцыі апынуліся мацней дзяржаўных інтарэсаў. Яе імкненне набыць такія ж «залатыя вольнасці», далучыцца да «польскага народу шляхецкага» і тым уз-няць свой прэстыж, прыму­ша­ла адмовіцца ад сваёй рэлігійнай (права-слаўнай) і нацыянальнай (літоўска-беларускай) ідэнтычнасці на ка-рысць каталіцкай і польскай. Адной з вы­раз­ных прыкмет гэтай з’явы стала пастанова жнівеньскага сойму 1696 г., паводле якой шляхта ВКЛ дамаглася ад караля РП увядзення на сваёй тэрыторыі польскай мовы замест беларускай. Тым самым дзяржаўнасць ВКЛ пазбавілася ад­на­го са сваіх важнейшых атрыбутаў. У выніку паміж саслоўямі шля-хты з аднаго боку і сялянамі з мяшчанамі з другога – паглыбіўся рас­кол па рэлігійна-нацыянальнай прыкмеце.

Пры гэтым шляхта як вышэйшае саслоўе па меры развіцця экана­міч­ных, палітычных, духоўна-культурных працэсаў губляла былую ед­насць і распадалася на групоўкі на чале з магнатамі. Па-першае, з 1610 г. кароль перанёс сваю рэзідэнцыю ў Варшаву, таму іх уплыў у най­бо­ль­шай ступені адчуваўся менавіта ў княстве. Па-сутнасці, мяс­цо­выя сеймікі выконвалі волю магнатаў, як правіла ігнаруючы дзяр­жаў­ныя інтарэсы. У тых умовах нават вышэйшы заканадаўчы орган – сейм – пачынае даваць збой. Так, за час з 1652 па 1764 гг. у вынiку подкупаў магнатамі яго дэпутатаў 48 пасяджэнняў з 55 было сарвана з-за выкарыстання «лiберум вета».

У другой палове ХVІІ ст. слабасць каралеўскай улады і нядзеез­до­ль­насць сейма выклікалі сутыкненні паміж магнацкімі групоўкамі Па­цаў, Агінскіх, Сапегаў, якія суправаджаліся ахвярамі і разбурэн-нямі. У час Паўночнай вайны ў шляхецкіх колах узнікла так званая Вя­лі­как­ня­жац­кая канфедэрацыя, якая падтрымала Пятра І.

У ХVІІІ ст. барацьба паміж магнацкімі групоўкамі (Патоцкiмi i Бранiцкiмi, Радзiвiламi i Чартарыскiмi) і прыхільнікамі розных канфе-дэрацый атрымала далейшае развіццё ў той час, як усё грамадства РП чакала кардынальных рэ­форм. Характэрна, што літоўска-беларуская шляхта не патрабавала ні­я­кіх прывілеяў ні для сябе, ні для ВКЛ. На яго тэрыторыі працягвалі дзей­ні­чаць Статут 1588 г., мясцовая адміні-страцыя, ранейшыя шляхец­кія тытулы, але разам з тым – і польская мова ў якасці дзяржаўнай. Не­вы­пад­ко­ва ў другой палове ХУІІІ ст. у грамадскай думцы РП яшчэ працягвала існаваць як дзяржава двух на-родаў – Кароны і ВКЛ. Нават апошні яе кароль – ураджэнец маёнтка Волчын Берасцей­с­ка­га пав. Станіслаў Панятоўскі тытулаваўся як стольнiк ВКЛ, а Тадэвуш Касцюшка называў сябе літвінам.

3. У Статуце 1588 г., акрамя іншага адбіўся падзел насельніцтва ВКЛ на саслоўі: шляхту, духавенства, мяшчан і простых людзей. Па-ча­так фарміраванню саслоўнай структуры быў пакладзены яшчэ ў кан­цы ХІV-першай палове ХV стcт., калі частка літоўскай знаці ката-ліц­ка­га веравызнання, прыняўшы прывілеі і гербы польскай шляхты (1413) паспрабавала выказаць свой асобы статус у параўнанні з астат-нім праваслаўным служылым баярствам. Такім чынам узнікла кан­са­лі­да­ва­ная сацыяльная група, якая першай заявіла аб сваіх палітыч­ных і эканамічных прыярытэтах і дамаглася ад вялікага князя іх юры­дыч­на­га прызнання. Прывілеем Казіміра 1447 г. усе баяры, у тым лі­ку, па-братаная з палякамі «шляхта», набывалі асобыя эканамічныя, юры-дычныя і іншыя правы. У 1522 г. вызначылася тэндэнцыя да замаца-вання існуючай сацыяль­най групы як прывілеяванага саслоўя пад за-пазычанай у палякаў наз­вай «шляхта» (szlachta), якая ў сваю чаргу паходзіла ад немцаў – «Geschlecht» (рыцар).

Саслоўе феадалаў, якое займала пануючае становішча ў экана-міч­ных і прававых адносінах, не ўяўляла сабой адзінага цэлага і пад-раз­дзя­ля­ла­ся на шэраг груп, прыналежнасць да якіх залежала ад рада-ві­тас­ці, памераў землеўладання, ко­ль­кас­ці залежных людзей, займае-май пасады ў дзяржаўным апараце і інш. Да ліку найбольш знатнай, багатай і ўплывовай шляхты варта ад­нес­ці магнатаў, якія мелі тытулы князёў і паноў. У іх ліку – Алелькавічы, Валовічы, Гальшанскія, Гаш-то­ль­ды, Глябовічы, Ільінічы, Кішкі, Радзівілы, Пацы, Сангушкі, Тыш-ке­ві­чы, Хадкевічы, Чартарыйскія. Кожнаму з іх належалі велізарныя ла­ты­фун­дыі і не менш 1000 сялянскіх дымоў. Магнаты карысталіся ўсёй паўнатой маёмасных, асабістых і палітычных правоў. Іх маёнткі-вот­чы­ны ўяўлялі сабой «дзяржавы ў дзяржаве». Яны мелі ўласныя ўз-бро­е­ныя сілы, якія камплектаваліся з залежнай ад іх дробнай шлях­ты (баяр) і часткова сялян (панцырных баяр). Буйныя феадалы займалі найбольш важныя дзяржаўныя або прыдворныя пасады, якія прыно-сілі ім велізарныя прыбыткі.

Другую групу складалі сярэднія феадалы, якія называліся ў XVI ст. зямянамі-шляхтай і валодалі «добрай аселасцю», гэта значыць доб-рым іменем, усяго каля 650 шляхцічаў, якім належала ад 21 да 500 ся-лянскіх ды­моў. Незадоўга да падпісання Люблінскай уніі разам з маг-натамі ім на­ле­жа­ла 48, 4 % сялянскіх гаспадарак. Яны займалі друга-рад­ныя пасады ў дзяржаўным апараце і знаходзіліся ў васальнай за-леж­нас­ці ад князёў і паноў.

Да ніжэйшай групы шляхецкага саслоўя адносілася служы­лая шляхта – баяры, зямяне, якія за службу вялікаму князю або маг­на­ту атрымоўвалі невялікі надзел зямлі і самі працавалі на ім. Яны маглі займаць мясцовыя дзяржаўныя па­са­ды і знаходзіліся ў васальнай за-лежнасці ад багацейшых феадалаў.

Прававое становішча шляхты, у параўнанні з іншымі саслоўямі, бы­ло абаронена найлепшым чынам. Толькі шляхціч меў права зай-маць пасады ў дзяржаўным апараце і судзе, свабодна купляць і прада­ваць маёнткі, валодаць феадальна залежнымі сялянамі, без аплаты пош­лі­ны (мыта) вывозіць на продаж за мяжу прадукты, удзельнічаць у сойміках і быць абраным у дэпутаты на вальны сойм. Шляхцічу га-рантавалася асабістая свабо­да, ён быў вызвалены ад падаткаў і павін-насцей, за выключэннем ва­ен­най службы і падаткаў на вайну.

Па рашэнні вялікага князя з радай і асобных магнатаў для мяшчан і сялян, якія неслі ваенную службу, быў магчымы пераход у шляхец-кае саслоўе. Прыналежнасць да вышэйшага саслоўя можна бы­ло стра-ціць у сувязі з учыненым шляхцічам злачынствам, але па ра­шэн­ні су-да. Тое ж магло адбыцца, калі шляхціч пачаў здабываць сабе срод­кі да існавання, займаючыся рамяством або гандлем.

Да вышэйшага саслоўя адносілася духавенства хрысціянскага ве­ра­выз­нан­ня, за выключэннем манаства. Акрамя таго, царква ператва­ры­ла­ся ў буйнога феадала, якому належалі значныя зямельныя ўла-дан­ні і залежнае сялянства.

4. У канцы ХV-пачатку ХVІ стст. асноўнымі вытворчымі адзінка-мі былі сялянскія гаспадаркі – «дымы», маёнткі феадалаў – двары, а так­са­ма фальваркі. Аснову гаспадаркі складала зямляробства. Сялян-скае землекарыстанне было надзельным і абшчынным. Сяляне адной вёс­кі сумесна з феадалам карысталіся лясамі, сенажацямі і пашай.

Важнай урадавай пастановай, накіраванай на павелічэнне даход-нас­ці і таварнасці феадальных гаспадарак, была «Устава на валокі» 1557 г. У гэтым законе ўсе землі прызнаваліся ўласнасцю дзяржавы або феадала, у тым ліку і тыя, якія належалі сялянам па звычаёваму пра­ву «отчыны», «дзедзіны» і інш. Статут 1566 г. пацвердзіў новае па-ла­жэн­не і, акрамя таго, забараніў сялянам яе куплю-продаж. Такім чы­нам, усе сяляне пазбаўляліся зямельнай уласнасці, а ў выніку «валоч­най памеры» атрымалі зямлю – надзелы і ўчасткі (на абшчынным по­лі) у карыстанне разам з комплексам абавязковых павіннасцяў.

Дробная шляхта абавязана была даказаць сваю прыналежнасць да вы­шэй­ша­га саслоўя. Пры адсутнас­ці адпаведных дакументаў яна па-збаўляліся правоў на зямлю і раз­г­ля­да­ла­ся як яе арандатар або пера-водзілася ў разрад падаткова­га насельніцтва. У некаторых выпадках дробнаму шляхцічу ўзамен ра­ней­ша­га ўладання выдзяляўся іншы ўча-стак, горшай якас­ці і за межамі зноў створаных фальваркаў – «за сця-ной», і такіх ула­да­ль­ні­каў сталі называць засцянковай шляхтай.

Аграрная рэформа, распачатая Жыгімонтам ІІ Аўгустам у 1557 г. завяршылася каля 1570 г., а ва Ўсходняй Беларусі нават пазней. Разам з панскім дваром, гаспадарка яко­га забяспечвала ўнутраныя патрэбы феадала, пашырыліся фа­ль­вар­кі, зарыентаваныя на вытворчасць сель-скагаспадарчых прадук­таў і іх продаж на рынку. Замацаванне за кож-най фальваркавай вало­кай 7 сялянскіх забяспечвала высокую даход-насць гаспадарак. За карыстанне зямлёй для сялян усталёўваліся тыя павіннас­ці, якія больш адпавядалі эканамічным інтарэсам іх гаспада-роў. У сва­ёй большасці від гэтых павіннасцяў абумовіў падзел сялян-ства на цяг­лых і асадных. Паводле Статутаў 1566 і 1588 гг. пражыван-не «пахо­жых» у аднаго гаспадара на працягу 10 гадоў ператварала іх у прыгонных, а час пошуку ўцекачоў павялічваўся з 10 да 20 год.

На ўсходзе краіны, дзе аграрная рэформа завяршылася пазней, фаль­вар­ка­ва-паншчынная сістэма не зрабілася дамінуючай. Таму тут ас­ноў­ны­мі павіннасцямі сялян заставаліся грашовая (чынш) і прадук-то­вая рэнта. Тут жа захавалася абшчыннае землекарыстанне.

Аграрная рэформа, у цэлым, выклікала нездавальненне сялян. Але сістэма дзяржаўнага кіравання і феадальнага гаспадарання ў РП была дастаткова моцнай, каб прымусіць насельніцтва выконваць па­він­нас­ці на карысць уладальнікаў зямлі. У выніку «валочнай памеры», удаска-налення арганізацыі вытворчасці, упарадкавання сістэмы па­дат­ка­аб­к­ла­дан­ня і інш. мерапрыемстваў адбылося пашырэнне плошчы ворных зямель і росту прадукцыйнасці працы. У сельскай гаспадар­цы стаў на-зірацца пэўны ўздым. Фальваркі, створаныя на захадзе і ў цэнтры кра-іны, давалі ўстойлівы прыбытак.

Такім чынам, у выніку ажыццяўлення аграрнай рэформы 1557 г. у се­ль­с­ка­гас­па­дар­чым сектары, па-першае, адбылося ўсталяванне фаль-вар­ка­ва-паншчыннай сістэмы. Па-другое, змянілася сістэма падатка-аб­к­ла­дан­ня: замест падворнага (дым, служба) прынцыпу ўводзіўся па-зя­ме­ль­ны (ад валокі). Па-трэцяе, укаранілася тэхналогія трохпольнага се­ваз­ва­ро­ту, у выніку чаго павысілася прадукцыйнасць працы, даход-насць гаспадарак істотна ўзрасла, узмацнілася іх сувязь з рынкам. Па-чац­вёр­тае, на захадзе і ў цэнтры Беларусі назіраліся разбурэнне сялян-ска­га абшчыннага і пераход да падворнага землекарыстання. Па-пятае, ад­бы­ло­ся канчатковае запрыгоньванне сялянства.

У выніку разбуральных войн з сярэдзіны ХVII па 20-я гг. ХVІІІ ст. Беларусь трапіла ў паласу эканамiчнага заняпаду. Ён быў абумоўлены найперш рэзкім скарачэннем сялянскага насельніцтва – непасрэдных вытворцаў харчовых прадук­таў і сыравіны. Так, у 1672 г. у маёнтку Паставы загінулі амаль усе ся­ля­не, а ў самім мястэчку і трох наваколь-ных вёсках ацалела толькі пяць сем’яў. Многія землеўладанні Га­ра-дзен­с­ка­га, Ашмянскага, Браслаўскага пав. і нават цэлых ваявод­с­т­ваў – Менскага, Полацкага, Мсціслаўскага, Берасцейскага – былі цал­кам разбураны і пазбавіліся многіх работнікаў. Яшчэ большае спуста­шэн-не спасцігла беларускія гарады. У выніку толькі з 1650 па 1673 гг. колькасць насельніцтва Беларусі скарацілася з 2, 9 млн чал. да 1, 4.

Наступная, Паўночная вайна прынесла чарговыя людскія страты: бы­ло забіта, загінула ад голаду і хвароб трэць насельніцтва з 2, 1 млн чал. Сялянства і мяшчане былі абавязаны пастаўляць шведскім і рус-кім войскам правіянт, фураж, жывёлу. Акрамя таго, іх знаходжанне на тэ­ры­то­рыі Беларусі суправаджалася знішчэннем усяго каштоўнага, што магло спатрэбіцца праціўніку. У выніку цэ­лыя паветы трапілі ў запусценне. Сялянскія надзелы істотна скараці­лі­ся. Мноства дзяржаў-ных зямель заставалася неапрацава­ны­мі. Так, у пачатку ХVІІІ ст. пус-таваў 41 % валок у Брэсцкай, 71,5 % - у Гародзенскай эканоміях.

Кожны раз, пасля чарговай навалы дзяржаўная і ўладальніц­кая ад-міністрацыя прыкладалі намаганні да аднаўлення сваіх і сялян­с­кіх гас-падарак. У гэтых мэтах асобныя ўладальнікі ішлі на часовую перадачу зямлі сялянам у карыстанне, абмежаваўшы іх павіннасці чыншам і аб-рокам. Па-другое, сялянам на ільготных умо­вах і нават бясплатна да-звалялася ўзяць столькі зямлі, колькі тыя маглі апрацаваць. Вядома ж, з паляпшэннем гаспадарчых спраў ула­да­ль­нік ізноў аднаўляў павін-насці ў поўным аб’ёме.

Кожны феадал скарыстоўваў розныя споса­бы павышэння сваiх да-ходаў. У ХVIII ст. распаўсюдзiлася практыка пе­ра­да­чы маёнткаў з ся-лянамi або нават цэлых населеных пунктаў i тэ­ры­то­рый у арэнду куп-цам. У 1740 г. у вынiку шматлiкiх злоўжыван­няў арандатараў паўсталі жыхары Крычаўскага староства. У 1750-я гг.­ такое ж паўстанне адбы-лося на Каменшчыне. Абодва паўстанні бы­лі жорстка падаўлены, але ўладальнікі тамтэйшых зямель (І. Радзівіл і віленскі капітул) былі вы-мушаны зменшыць сялянскія павіннасці.

Да сярэдзіны ХVІІІ ст. на захадзе Беларусі паншчына займала га-лоў­нае месца сярод iншых павiннасцей і стала складаць да 8–12 i на-ват 16 дзён на тыдзень з цяглай валокi. Да адпрацовачных павiннасцей так­са­ма адносiлiся гвалты (усёй сям’ёй 12 разоў на год: лесапавал, ста­га­ван­не, жнiво), шарваркi (рамонтныя i будаўнiчыя работы); пад-вод­ная павiннасць (1-2 разы на год або 15 злотых), старажоўшчына (2-4 чал. ад вёскi штодня на двары гаспадара); начная варта. Штогод ся-ля­не плацiлi падымнае, прадуктовы аброк (дзякла) і інш. падаткі

Такая сістэма феадальнага гаспадарання і сялянскіх павіннасцей іс­на­ва­ла да апошняга падзелу Рэчы Паспалітай. Усе сяляне падзялялі-ся на людзей гаспадарскіх, (залежных непасрэдна ад вялікакняскай гас­па­дар­чай адміністрацыі), людзей панскіх (уладальніцкіх, залежных ад асобных феадалаў), і царкоўных (залежных ад цэркваў, манастыроў і вышэйшага духавенства). Асноўную масу феадальна залежных сялян скла­да­лі людзі цяглыя, асадныя, агароднікі і даннікі. Цяглы сялянскі двор мог карыстацца адной валокай зямлі і абавязаны быў несці на-ступ­ныя павіннасці: адпрацоўваць баршчыну па два дні на тыдзень са сва­і­мі прыладамі працы (дадаткова летам яшчэ чатыры дні талок), ра-ман­та­ваць і будаваць масты, дарогі, замкі, несці вартавую службу, ка-сіць сена для маёнтка, выконваць падводную навіннасць, плаціць гра-шо­вы (чынш) і натуральны падаткі.

Асадныя сяляне баршчыны не выконвалі, а абавязаны былі пла-ціць 30 грошаў і адпрацоўваць 12 дзён талок, або ўзамен іх уносіць 12 гро­шаў. Акрамя таго, яны павінны былі несці і іншыя павіннасці.

У найбольш цяжкім становішчы знаходзіліся сяляне-агароднікі. Іх зя­ме­ль­ныя надзелы былі роўныя тром маргам зямлі (1,6–1,8 га). Ас-ноў­най іх павіннасцю была паншчына па адным дні на тыдзень і да-дат­ко­ва на працягу лета шэсць дзён на жніве або праполцы. У сувязі з тым, што адна валока зямлі дзялілася на 10-12 сем'яў агароднікаў, яны ад­бы­ва­лі 10-12 дзён баршчыны з адной валокі на тыдзень.

Памер ворных зямель сялян даннікаў залежаў ад ко­ль­кас­ці праца-здольных асоб у гаспадарцы, наяўнасці прылад працы і коней. Павін-насці даннікаў вызначаліся ў залежнас­ці ад агульных абавязкаў, якія накладаліся на вёску або воласць у цэ­лым. Самі сяляне на агульнай сходзе выбіралі «старца», які з’яўляў­ся мясцовай службовай асобай, размяркоўвалі павіннасці па сялянскіх гаспадарках-«дымах». Сабра-ныя з даннікаў грашовыя і натуральныя падаткі старцы абавязаны былі здаваць мясцовым прадстаўнікам дзяр­жаў­най адміністрацыі. Па-даткі, якія збіраліся з сялян-даннікаў, захоў­ва­лі старадаўнія назвы, та-кія, як палюддзе, дзякла, сярэбшчына, стацыя. Сяляне-даннікі былі абавяза­ны выконваць работы па ўтрыманні і будаўніцтву замкаў, ма-стоў, да­рог, браць удзел у ваенных паходах. Яны не бы­лі падпарадка-ваны непасрэдна якому-небудзь феадалу, а выконвалі па­він­нас­ці толь-кі на карысць вялікага князя або дзяржавы. Стварэнне но­вых фальвар-каў, а так­са­ма падараванні цэлых вёсак і валасцей асобным феадалам прывялі да таго, што колькасць сялян-даннікаў рэзка скарацілася.

Сяляне-слугі ў дзяржаўных ула­дан­нях на захадзе Беларусі былі прадстаўлены сялянамі-прамыславі­камі (стральцы, асочнікі) і сяля-намі-рамеснікамі. З сярэдзіны XVI ст. тэрмінам «баярын» («баярын панцырны», «баярын путны») сталі абазначаць і асоб сялянскага са-слоўя, асноўнай па­він­нас­цю якіх была ваенная ці кур’ерская служба. У другой палове XVI ст. яшчэ выступаў ранейшы тэрмін «слуга», «ча-лавек», «служка», але з канца XVI ст. ён саступіў месца тэрміну «бая-рын». Сяляне-слугі ў 60-я гады XVI – 20-я гады XVII ст. мелі на 0, 15 – 0, 2 валокі больш, чым у цяглых і чыншавых сялян. Але ў 30-я гады XVII – пачатку 60-х га­доў XVIII ст. забяспечанасць зямлёй слуг-сялян з цяглымі і чыншавы­мі амаль зраўнялася.

Акрамя ўказаных катэгорый сялян, у сёлах пражывалі беззямель- ныя асобы – халупнікі, якія мелі толькі сваё жыллё – халупу, і кут­ні­кі, што туліліся па чужых кутах. Не маючы сваіх сродкаў вытвор­час­ці, яны вымушаны былі наймацца ў работнікі да феадалаў, бага­тых гара-джан і сялян або займацца рамяством. Гаротны маёмасным стан ага-роднікаў, халупнікаў, кутнікаў быў выкліканы, як правіла, ваен­ным часам, свавольствам уладальніка і іншымі абставінамі. У першай па-лове ХУІІІ ст. гэтыя катэгорыі складалі 1/10 усяго сялянства. Але іх роля ў працэсе сельскагаспадарчай вытворчасці, роўна як і доля ў суме агульных павіннасцей усіх сялян была нязначнай.

Самай бяспраўнай часткай насельніцтва працягвала заставацца чэ­лядзь нявольная. Колькасць яе значна скарацілася з-за пераводу фе-ада­ла­мі ў стан агароднікаў. Азінай крыніцай з’яўлення чэлядзі няволь-най быў ваенны палон.

Пасля рэформы сялянскае саслоўе зрабілася больш сацыяльна ад-на­род­ным. Характэрным адрозненнем яго маёмаснага стану пасля рэ-фор­мы 1557 г. і ўступлення ў сілу Статута 1588 г. зрабілася поўная асабістая залежнасць ад ула­да­ль­ні­ка. Прававое становішча ўсіх катэ-горый сялян характарызавалася іх па­лі­тыч­ным бяспраўем, абмежава-най праваздольнасцю, павышанай кры­мі­на­ль­най адказнасцю. Ім заба-ранялася займаць пасады ў дзяржаўным апараце. Іх удзел у палітыч-ным жыцці абмяжоўваўся толькі мясцовымі справамі, правам на па-дачу ўраду чалабітных на незаконныя дзеянні адміністрацыі, правам голаса ў абшчыне, права грашова-гандлёвых аперацый. Асноўнае аб-межаванне правоў сялян заключалася ў ад­маў­лен­ні права ўласнасці на зямлю. За рознага кшталту правіннасці ён падлягаў суду гаспадара, які караў у адпаведнасці з існаваўшым заканадаўствам. За забойства селя-ніна гаспадар нёс крымінальную адказнасць. Пры­гон­ных сялян дазва-лялася прадаваць іншаму ўладальніку, але вык­люч­на з зямлёй і сумес-на з астатнімі членамі сям’і.

У Канстытуцыі 3 мая 1791 г. была прадпрынята спроба юрыдыч­на­га і сацыяльна-экнамічнага паляпшэння становішча сялянства, але яна не прынесла станоўчага выніку. Пасля далучэння Беларусі да Ра­сій­с­кай імперыі іх становішча зрабілася яшчэ горшым.

5. У прамой i непасрэднай залежнасцi ад сельскай гаспадаркi зна-ходзiлiся гарадскiя рамёствы i гандаль. Дзякуючы аграрнай рэформе, уз­ды­му сельскагаспадарчай вытворчасці і актывізацыі таварна-грашо-вых адносін назіраўся рост гарадоў і мястэчак. З другой паловы ХVІ да сярэдзіны ХVІІ ст. на Беларусі іх колькасць павялічылася з 382 да 462. Гарады з’яўляліся цэнтрамі вытворчасці рамесных вырабаў і ган-длю, выконвалі адміністрацыйную, абарончую, культурную і іншыя фун­к­цыі. У кожным з буйнейшых гарадоў – Полацку, Магілёве, Ві-цебску, Бе­рас­ці, Пінску пражывала каля 10 тыс. чал. Менавіта там вы-значыўся ім­к­лі­вы рост рамяства. Так, у другой палове ХУІІ ст. у Ма-гілёве існава­ла 80 рамесніцкіх прафесій, Берасці – да 68, Менску – 50 і г. д. Да гэ­та­га часу ўзраслі і ўзмацніліся рамесныя аб’яднанні – цэхі. Вядома, што ў 16 гарадах існавала 112 цэхаў. На тым этапе свайго развіцця яны адыгрывалі прагрэсіўную ролю, выпрацоўваючы адзіныя прынцы­пы і правілы вырабу і продажу сваіх вырабаў.

Уздым сельскай гаспадаркі і рамяства стымуляваў пашырэнне ган­д­лё­вых сувязей унутры краіны, спрыяў фарміраванню новых рын-каў. Найбольш прывабнымі гарадамі для беларускіх купцоў за межамі ВКЛ з’яўляліся Варшава, Люблін, Познань, куды вывозіліся фрукты, ску­ры і вырабы з іх. Адтуль жа везлі тканіну і металічныя вырабы. За ме­жы РП, у Крулявец і Рыгу вывозілі збожжа, лён, пяньку, а прывозілі соль, сялёдку, сукно. Усходнія гарады Беларусі актыўна гандлявалі з Мас­коў­с­кай дзяржавай.

Разам з рамяством і гандлем развівалася гарадское жыццё, у адпа-вед­нас­ці з правам на самакіраванне, нададзеным вялікім князем, кара-лём або ўладальнікам зямлі. Вылучэнне гараджан у асобнае саслоўе знайшло адбітак у тэр­мі­не «мяшчане», які паходзіць ад беларускай на-звы горада («месца») і атрымаў устойлівае распаўсюджанне ў другой палове XV ст. Так, у дагаворы Полацка з Рыгай ад 1465 г. ужо згадва-юцца «мяшчане». У гэтае саслоўе ўключаліся заможныя рамеснікі, купцы і гандляры, якія складалі адну супольнасць, плацілі асноўную частку падаткаў, мелі выключныя правы ў выбарах і працы магістрата.

Сярэднюю групу гараджан складалі дробныя гандляры і рамесні-кі, якія валодалі неабходнымі прыладамі працы і невялікай маёмасцю (дом), але істотнага ўплыву на жыццё горада не аказвалі.

Найбольш бедную частку гараджан складалі чаляднікі, вучні май-строў, найміты, хатняя прыслуга. Усе яны належалі да разраду «чор-ных людзей». Нарэшце існавала сацыяльная група гарадскіх нізоў – «гульцяёў», «людзей лёзных» і інш., якія існавалі за кошт выпадковых за­роб­каў або жабрацтва. Прававое гарадскіх нізоў нагадвала станові-ш­ча феадальна-залежных людзей. Адрозненне заключалася толькі ў тым, што чаляднік і вучні маглі пайсці ад свайго гаспадара (майстра), раз­лі­чыў­шы­ся з ім за даўгі.

Найбольш шырокімі правамі валодалі вярхі мяшчан Вільні, По-лац­ка, Берасця, Менска і іншых буйных гарадоў, якія карысталіся маг-дэ­бур­г­с­кім правам і адмысловымі ільготнымі граматамі. Яны былі вы-зва­ле­ны ад уплаты праязных пошлін (мыта) на ўсёй тэрыторыі ВКЛ і ад падводнай павіннасці. Кіраванне гарадскі­мі справамі ў гарадах з магдэбургскім правам, знаходзілася, у асноў­ным, у руках вярхушкі. Па сваім маёмасным становішчы яна набліжалася да феадалаў, хоць і не адносілася да вышэйшага сас­лоўя.

Гарадское жыццё парушалася частымі войнамі. Так, у выніку ан-ты­фе­а­да­ль­най вайны 1648-1651 гг. найбольшыя страты панеслі гарады на поўдні і паўднёвым усходзе – Берасце, Пінск, Тураў, Мазыр, Рэчы-ца, Гомель і інш. Яшчэ большымі разбурэннямі скончылася вайна Ра­сіі з РП, калі амаль цалкам былі знішчаны Мсціслаў, Віцебск, Орша, Ля­ха­ві­чы і інш. Колькасць жыхароў у Магілёве, Полацку, Быхаве рэз-ка скарацілася. Калі ў 1650 г. у Гародні налічвалася 130 рамеснікаў, то ў 1680 – толькі 12. Мноства майстроў былі вывезены ў палон. Вядома, што з іх удзелам будавалася Гранавітая палата ў Маскве, палац Аляк-сея Міхайлавіча ў с. Каломенскім і інш. Заняпад 22 беларускіх гарадоў быў настолькі моцным, што сейм РП прыняў пастанову аб вызваленні іх насельніцтва ад падаткаў тэрмінам на 4 гады. Пад час Паўночнай вайны моцна пацярпелі ўсходнія гарады Белару­сі – Мсціслаў, Орша, Віцебск, Магілёў. Шведы спалілі Мір, Клецк, Ля­ха­ві­чы, Нясвіж, раз-рабавалі Гародню, Пінск, Новагародак, Ліду, Менск, Магілёў.

У другой палове ХVІІІ ст. у сістэме карпаратыўныя арганізацыі рамеснiкаў выявіліся прыкметы разлажэння. Па-першае, значная іх ко­ль­касць (10-25%) не выказвала зацікаўленасці ў цэхах і працавала са­мас­той­на. Па-другое, у параўнанні з ХVІІІ ст. скарацілася колькасць цэ­хаў (у Менску з 11 да 9, Магілёве – з 17 да 9, Гародні – з 8 да 7, Шкло­ве – з 11 да 4). Тым не менш, колькасны рост рамеснікаў у гара-дах узрастаў. Павялічвалася і колькасць прафесій, звязаных з матала-ап­ра­цоў­кай, пашывам адзення, будаўніцтвам. У асобных месцах выя-ві­ла­ся пэўная спецыялізацыя: у Капылі – прадзенне, ткацтва, пашыў адзен­ня; Слуцку – вытворчасць гарбарных вырабаў і зброі).

Новай з’явай у эканамiчным жыццi Беларусi першай паловы ХVIII ст. зрабiлася зараджэнне i развiццё мануфактурнай вытворчасцi. У адрозненне ад майстэрань, ману­фак­ту­ра ўяўляла сабой прадпрыем-ства, якое належала купцу або фе­а­да­лу. Але ўладальнікі самi не вы-раблялi прадукцыю, а наймалi для гэ­тых мэтаў майстроў i наймітаў (рабочых). Па-другое, на гэтых прадпрыемствах пачалi выкарыстоў-вацца механiчныя прылады працы (станкi). Характэр­най прыкметай мануфактуры з’яўляецца ўзнікненне падзелу працы. Так, на Гродзен-скай суконнай мануфактуры кожны з наймітаў выкон­ваў даручаную яму аперацыю: ч