Сезім мен эмоция

Масаты: Психикалы алыптар жніндегі тсініктерді жан жаты ашу, психологиялы курсыны бiлiмiн зерттеу жне мегерудi негiзiнде студенттердi ерік сапаларын дамыту, практикалы сабатарда дріс мазмны игеруге арналан тапсырмаларды орындау.

Негізгі сратар:

1. Адамны сезімі мен эмоционалды кйлеріні сипаттамасы.

2. Адамны сезімі мен эмоциясыны трлері.

3.Тланы жоары сезімі. Адамны сезімі мен эмоциясыны ызметі.

1. Эмоция дегеніміз сезімдерді сырты крінісі.

Крделі эмоцияларды трлері:

1) Кіл адамны кейпіне арап шат, жайдары, жылы жзді, ажарын, ызалы, тсі суы т.б. деп ажыратады. Адамны кіліне темперамент оршаан орта сер етіп отырады.

2) Аффект дегеніміз ыса уаыта созылса да, бр етіп атты крінетін эмоцияны трі. Аффект жадайында адам з іс - рекетін, айтан сзін баылай алмай алады.

3) марлы адамны ойы мен рекетіні негізгі баытына із алдыратын кшті, тере, траты эмоция. марлы зіні оамды мнімен бааланады. Егер ылым мен нерге, ебекке марлыты намды десек, дниеге, байлыа, ойына, ашаа марлыты намсыз марлы дейміз.

Эмоциялар жаымды жне жаымсыз болып блінеді.

Жаымды эмоциялар – адама кш уат беріп, рекетке итермелеп отырады. Мысалы, уаныш, сйіспеншілік, кіл ошты т.б.

Жаымсыз эмоциялар – адамды лсіздетіп, іс-рекетке нсан келтіреді. Мысалы, орыныш, уайым, айы, мітсіздену т.б.

2. Сезімдер туралы ым.

Адам абылдаанына (кргеніне, есіткеніне), істеген ісіне, ойлаанына, арманына немрайлы арамайды. Заттарды, адамдарды, рекеттерді, оиаларды біреуі бізді уантса, екінші бірі майтады, ал шіншісі ашу шаырып, зыырданыды айнататын жадайа жеткізеді. Ала ойан масата жету жолында р адам мір сре, ебек ете, кресе отырып, кптеген серлерді бастан кешіреді.

Зіні танып, білгеніне жне істеген ісіне адам атынасыны серлері сезім (немесе эмоция) деп аталады.

Сезім кзі - зіміз абылдайтын, айналысатын заттарды жне былыстарды сапалары туызатын ажеттіліктер, талап-тілектер. Бізді іс-рекеттеріміз оны жетістігі мен кемшіліктері де сезім туызады.

Трмыста жай «тйсіну», «сезіну» деген ымдар араласып жреді. Сезім барлы психикалы процестермен зара байланысты, кбінесе сол процестер сезімді туызады, ал сезім олара з тарапынан ыпал жасайды. Сезім кзіні бірі – тйсік, ал тйсікті зі бізді ыпалымызбен жиі згеріп трады. Кіл-кйіне арай адам бір затты ртрлі абылдайды.

Адам – оамды тіршілік иесі. Сондытан оны сезімі де леуметтік сипата ие. Сезімдер оам дамуына байланысты згеріп отырады. сас фактілерді р кезеде мір срген адамдар ртрлі баалайды.

Сезім адамдарды рекеттенуіне трткі болады. кез-келген жмысты нтижесі – оан деген кзараса байланысты. Жмыс жемісіне селос, немрайлы араан жерде, оны сапасы да тмен болма. Сезімні творчестволы жмыста ерекше маызды. Аын, суретші, алым, нертапыш жмысында ктерікі кіл-кй, шабыты сезіммен тыыз байланысты. Сезім адамны барлы таным процесінде лкен роль атарады.

Оу-трбие жмысында сезімні те маызды екендігі педагогті есінде болуы тиіс. Мектеп оушыларыны немрайлылыын туызатыннан грі, олара кшті жаымды эмоция туызатын білім тез, баянды игеріледі. Сабата лгерімі жне тртібі шін матау алатын балада, жасы сезім пайда болады, ол оуын одан рі кшейтуге ыпал жасайды; птамау, рсу, жазалау оушыда жаымсыз эмоция туызады, ол баланы ренішті істі айталамауа итермелейді. Тжірибелі малім тиісті деп сатай отырып, балаларды жаымсыз эмоциясын да пайдаланады.

Сезімні негізгі сапалары.

Адам сезімдері сапа ерекшеліктері жаынан р алуан.

Сезім ерекшеліктеріні бірі – оларды полярлыында, яни арама-арсылыында. Мысалы, шатты сезім шін м, сйсінуге-кйзелу, сйіспеншілікке-кре алмаушылы, орыныша-жеттік, жауынгерлік т.б. полярлы сезім болады.

Сезімді жаымды жне жаымсыз деп екіге блуге болады. Бларды аралыында кптеген орта, аралы сезімдер бар, оларды жадайа орай алашысына да, соысына да жатызуа болады. Мысалы, орыныш кейде жауынгерлік серді, зін орау шін белсенді рекетке дайындалуды кздейді, орыныш дркірей ашуа да жне батыл шабуыла да бастауы ммкін.

Сезімдер активтігімен не болмаса пассивтігімен айа болуы ммкін. Адам абыржу кезінде (мысалы, мектеп оушысы емтихан алдында) зорланан жадайа кезіксе, ал шыармашылы жмыс кезінде ерекше рлеуді сезеді, оны сезімі мнда актив. Ал, енжар болан кезде адамны сезімі баяу. Сезімні активтілігі стеникалы былыс тудырады, ол адамны кшін арттырады. Ал сезім енжарлыы астеникалы жадайа апарып, кшті бседетеді.

Сезім р трлі дрежеде арынды жне созылыы болады. Кейде сезімі заа созылады, ал айырым жадайда сезімі кшейіп, адамды жете ойламаан рекеттерге сотыруы ммкін.

Жоары дегейдегі сезімдер.

Адамны жан дниесі – оршаан ортадан серленіп ана оймай, оны барлы сырын білуге деген мтылыста. Бл рекет адам сезіміні жоары дегейдегі саналы рекетін, эстетикалы таламы мен адмгершілік асиетін сезіне білетін кіл-кйіне байланысты. Жоары дегейдегі сезімні аыл-ой (интеллектік), эстетикалы жне моральды деген трлері бар.

Аыл-ой (интеллектік) сезім адамны таным рекеттерімен байланысты. Сезімні бл трі – балаларды білім алуына, ересектерді з ызметіне, щыармашылы пен нерге деген атынасын крсетеді.Адамны шындыты тануа деген аыл-ой сезімі тадаудан басталады. Тадау кісіні р нрсені, былысты мнін танып, оларды тсінуге жетелейді.

Эстетикалы сезім – адамны объективтік шындыты бейнелей отырып, оны семдігі мен слулыына сенімділігін абылдаумен серленген кіл-кй. семдікті тану, оан рахаттанып, рухани кшін арттыру сезімі адамны мірінде біртіндеп алыптасатын жадай. Эстетикалы сезім – мазмны мн-маынасы, тр-сипаты жаынан ауымы ке ым. Психология эстетикалы сезімді табиат пен оамдаы семдікті адам санасына енумен, оан сер ететін былыс ретінде баяндалады.

Адамгершілік моральды сезімдер – адамны оам талабына сай, з мінезіні лайы не лайы еместігін сездіретін кіл-кйді білдіреді. Адамгершілік сезім оам дамуына байланысты. оамны экономикалы жадайы, саяси идеялы бадары, ондаы топтарды леуметтік жадайы – мны брі адамгершілік сезімнен байалады. Бл сезімні лтты сипаты да болады.

Адамгершілік сезімні принципі мен жалпы негізі – белгілі бір оамды-экономикалы формацияда алыптасып отыратын мінез-лы формалары. Гуманистік жне демократия стем ететін оамдаы адамгершілік сезімдер – борыш сезімі, халыны азаматты асиеттерін силау, лкенге рмет, кішіге аморлы, отбасында зара сыйласты пен ртрлі лттар мен этностарды арасындаы жалпы гуманистік арым-атынас. Адамгершілік сезім адамны мір тжірибесіне, масатына, мратына жне дниетанымды кзарасына байланысты.

Адамны жоары дегейдегі сезімдерді алыптасып, дамуы е алдымен з жеке басына деген жауапкершілікті сезінумен байланысты, сонымен бірге олар отбасындаы таылым-трбиеге, мектеп пен оамды йымдарды аморлыына орай рістейді.

Ерік туралы ым.

Аыл – ойдан туатын жне масатты орындалатын рекеттер ерік рекеттері деп аталады. Адамны су ішкісі келеді делік, ол олын созып стаканды алды, су йып, ішіп жіберді. Бл - дейі істелген рекет, ал осыны орындау тспегенімен, ерік рекеті болады. рбір адама кздеген масата жету жолында трлі иындытарды жеіп, кедергілерден ту шін, жігерлі іс-рекет жасау керек. Бл рекеттер наыз ерік рекеті деп аталады. Бл рекетте жеке адамны аыл-ойымен байланысты оны белсенділігі де крінеді.

Адамны алдына ойан масатына жету шін ішкі немесе сырты кедергілерді зінде туатын кшті арасында жеіп туге кмекетесетін психикалы процесс ерік деп аталады.

Ішкі кедергілер – блар адамны зіне тн жалаулы, шаршап-шалдыанды, алдына ойан міндетке атысы жо штарлы, белгіленген мселелерді орындауа кедергі жасайтын субъективтік, жеке ниеттен туан кедергілер. Адамдар олардан ерік кшіні арасында тылады.

Ерік жеке адамны асиетін де, сонымен бірге иындытарды жее отырып, табандылыпен масата жету шін рекет жасау абілетін де белгілейді.

Адам мірінде ерікті маызы орасан зор. Ерік кдімгі кнделікті мірде, сіресе лкен кедергілерге толы ауыр кезедерде керек. Соыстаы немесе ебектегі андай да болсын жасаан ерлік адамны ерік кшіне тікелей байланысты. Керісінше, лсіз адамдар лкен іс бітіру тгіл, кнделікті мір ойан міндеттерді де атара алмай, жмыса абілеті нашар болып, басаларды аморлыын асайды. Ерік кшіні болмауынан кейбіреулер келесіз іске мартып, жаымсыз деттерді рбаны болады (маскнемдер, наркомандар).

Ерік уаты барлы психикалы процестерді рекеттерін жинатап жне жандандырып ана оймай, сондай-а ішкі дене мшелеріні жмысын жасартып, есті аууын, тіпті лімні келуін де тотатуы ммкін.

Зін зі баылау сратары:

1. Сезімдер (эмоциялар) деп нені айтамыз.

2. Адам міріндегі сезімні андай маызы бар.

3. Сезім алай крінеді.

4. Сезімні негізгі сапаларына ысаша сипаттама берііз.

5. Андай сезімдер жоары сезімдер деп аталады мысал келтірііз.

Ойлау жне сйлеу

Дріс масаты: адам міріндегі таным процестерді ерекшелiктерiмен таныстыру, психологиялы курсыны бiлiмiн зерттеу жне мегерудi негiзiнде студенттердi психикалы процестерін дамыту.

Мазмны:

1. Ойлау, иял туралы жалпы ым жне физиологиялы негіздері.

2. Ойлауды ерекшеліктері.

3. Иялды жасалу жолдары

Негізгі ымдар: ойлау, иял, озалыс, образды, сз-логикалы, эмоциялы естер

1. Ойлау, иял туралы жалпы ым жне физиологиялы негіздері.

Ойлау дегеніміз – леуметтік жадаймен штасан, тілмен тыыз байланысты психикалы процесс – заттар мен былыстар арасындаы байланыс-атынастарыны жалпы жанама жолмен бізді санамыздаы е биік сатыдаы бейнесі.

Адамны ойлануы тек ана затты крініс емес, сол затты жан-жаты арастыру, з ара арым-атынас байланыстарын тсіну болып келеді. Мысалы: мірі крмеген зата кездессе, срап біледі. Неден жасалан, андай асиеті бар, сынады, жанады, осал деген ой орытындысын шыарады.

Зат туралы ойлау адамны белгілі клеміне байланысты. Тікелей таным процесі арылы танып білуге болмайтын нрселерді ойлау арылы біле аламыз.

Мысалы: физикадаы те са арапайым блшектер жайындаы теория. Мндай те майда, жай кзге крінбейтін блшектерді микроскоппен де кру иын. Біз осы бліктерді тек ойлау арылы ана пайымдап білеміз.

Ойлау трлері Ойлау процесі негізгі ш трге блінеді: практикалы, наты-бейнелік, теориялы немесе абстрактылы.

Практикалы ойлау дегеніміз – адамны практикалы рекетіні барысында онымен абаттасып, осарланып туып жатан ой. Мыс: жріп келе жатан машинаны неліктен тотап аландыын білу шін істелген рекеттер.

Наты-бейнелік ойлау дегеніміз – адам белгілі бір міндетті шешіп отыранда зінде бар крнекті бейнелерді олдану. Мысалы: керек жерге ай жолмен тезірек баруа болады.

Теориялы ойлау – адамны сезім-танымымен аныталмайтын, практикалы жне наты-бейнелік ойлауды бейнелей алмайтын заттары мен былыстарын, оларды себеп-салдарын, байланыстарын, олара тн задылытарын бейнелейді.

Ойды формалары жне операциялары

Ойлау трлері формада жзеге асады. Ой процесіні негізгі формалары: 1). ым. 2) Пікір. 3) Ой орытындысы.

ым дегеніміз – заттар мен былыстар туралы, оларды жалпы рі мнді асиеттерін бейнелейтін ой. Мысалы: адам, емтихан.

ымдар жалпы, дара, жинатаушы болып 3-ке блінеді. Дара ым дегеніміз – жеке бір зат, объектіге ана атысы бар ым. Алматы, Мхтар Ауезов – дара ым.

Жалпы ым – тектес заттарды тобына арналан ым. Мысалы: ала, адам, кітап, – жалпы ым. Жиналыс, кітапхана – жинатаушы.

ымды сзбен айтуа болады, біра ым мен сз екеуі тепе-те деп есептеуге болмайды. йткені: 1.Бір ымны зін бірнеше сзбен айтуа болады: самолет, аэроплан. 2.Бір ымны зі р тілде р сзбен айтылады.

Пікір – былыстар арасындаы байланысты орнату, бл бір зат туралы малдау не оны бекерге шыаруда крінетін ойлауды формасы. Мысалы: Жер кнді айналады.

Пікірде ымны мазмны ашылады. Пікірде адам белгілі бір зат туралы зіні ойын айтады. Заттарды арасындаы байланасын немесе кейбір былыса деген зіні атынасын білдіреді. Пікірден адамны сезімі, ниеті крініп отырады.

Пікірлер терістеуші, остаушы болады. Мыс: су металл емес (терістеуші); Жер кнді айналады (остаушы)

Пікірлер аиат жне жалан болып келеді. Пікірлер екі трлі тсілмен ралады. а) тікелей абылдау арылы рылан пікірлер. Мысалы: мына бала жаман оиды.

б) Жанама жолмен жасалатын пікірлер.

О й орытындысы дегеніміз - бір немесе бірнеше пікірден орытынды жасау тсілі. Мысалы: барлы металлдар электр тоын ткізеді.

Сынап та – металл. Сынап та электр тогын ткізеді.

Ой орытындысына ш трлі жолмен келуге болады: дедукция, индукция, аналогия. Дедукция – жалпы ымнан жеке ыма арай жретін ой орытындысы.

Индукция – жеке ымнан жалпы ыма арай жретін ой орытындысы. Аналогия – састы бойынша ой орытындысы жасау.

Ойлау – дербес процесс. Осы процесті операциялары бар:

1. Анализ -талдау – бтінді блшектеу.

2. Синтез – біріктіру – блшектен бтін жасау.

3. Салыстыру – заттарды састыы мен айырмашылыын анытау.

4. Жалпылау – заттар мен былыстарды орта асиеттері бойынша біріктіру.Мысалы: алма, рік, мейіз, алмрт жеміс деген жалпы ымды білдіреді.

1. Натылау – заттар мен былыстарды тек здеріне ана тн асиеті бойынша бліп алу. Мысалы: Жылы деген жалпы ымды лын, тай, нан днен, бие деп блетін болса, мндаы жылыны жеке трлері натылауа мысал болады.

2. Жйелеу – заттар мен былыстарды белгілі бір жйеге келтіру.

3. Абстракциялау – заттарды негізгі рі мнді асиеттерін бліп алу.

Ойды ерекшеліктері. Адам ойлауына тн жалпы задылытар боланымен, жеке адамны ойлау ерекшеліктерге толы болады. рбір адам бір-бірінен ойыны кедігі – тарлыы, шарлыы, асыыстыы, дербестігі, логикалы жйелілігі т.б. сапаларымен ажыратылады.

Ой ке адам мселені йреншікті жолмен, ескі детпен шешпейді. Ойды тарлыы – адам мселені шешуге шора, басына келген бір дісті шыр айналдырумен болады, тіпті оны жарамсыз екендігін білсе де мселені басаша шешуге батылы жетпейді.

Ойды шарлыы – адам мселені барлы жаынан кре біледі, оны тез шеше алады.

Ойды асыыстыы – адам дайын трана жармасыш, мселені стірт шешуге бейім келеді. Ойды дербестігі – басадан кмек ктпей, мселені з бетімен шешеді.

Иял дегеніміз – бізді оршаан сырты дниедегі заттар мен былыстарды образдарын жаыртып, оларды деп бейнелеуден тратын, тек адама ана тн психикалы процесс.

иял актив, пассив болып екіге блінеді. иялды пассивтік трі – тс кру, галлюцинация, саым.

йы кезінде ми клеткаларыны брі тежелмейді, кейбір блімдері озу жадайында болып жмыс істей береді. Миды мндай бліктерін «кзетші пункт» деп атайды. Осы «кзетші пунктерде» бізді брын абылдаан, крген, естіген, ола стап, дмін татан заттарымызды бейнелері мида айтадан тіріліп отырады. Бларды негізі адамны ояу кезіндегі басынан ткен оиалары, ойы мен масаты, тілектері, арманы естіп кргендері.

Актив иял дегеніміз е алдымен ойлап, соны мірге келу. Актив иял айта жасау, творчестволы иял, арман болып шке блінеді.

Суретпен жазылан немесе сызана арап адамны жааан бір нрсені елестете алуын айта жасау иялы деп атайды.

Творчестволы иял деп зіндік жаа образдар жасау арылы рекетте, жаа брын кездеспеген образдарды беруде крінетін иялды атаймыз.

Арман дегеніміз з алауымызша жаа образдар жасау.

Иял барысында жаа образдар жасау жолдары.

1. Аглютинация 2. Типизация 3. Гиперболизация 4. Схематизация

Аглютинация. Ол заттар мен былыстарыны жеке асиеттерін желімдеу арылы жаа образдарын жасау (кентавр, свинкс, жез тырна).

Типизация. Ол заттар мен былыстарды орта асиеттеріне сйене отырып жаа образдар жасау (по аналогии туловища дельфина сконструирована подводная лодка, по аналогии с летающими птицами люди придумали летательные устройства).

Гиперболизация. Заттар мен былыстарыны ерекше асиеттерін лкейтіп крсетілуін айтады. (Гулливер, многоголовый дракон, бокс. перчатки.)

Схематизация. Жаа образдарды жасау барысында белгілі бір схемаларды сатау.

Зін зі баылау сратары:

1. Есті негізгі задылытарын ата

2.Ойлауды дамуы жне оны алыптастыру

3. Елесті негізгі ерекшеліктері

4. Ойды формалары жне операциялары

5. Иялды дамуы жне оны алыптастыру жолдары

Сынылан дебиеттер (негізгі жне осымша):

1. Алдамратов. Жалпы психология.- Алматы, 1996.

2. Бап-Баба С.Б. Жалпы психология.- Алматы, 2005.

Ес жне елес

Дріс масаты: адам міріндегі таным процестерді ерекшелiктерiмен таныстыру, психологиялы курсыны бiлiмiн зерттеу жне мегерудi негiзiнде студенттердi психикалы процестерін дамыту.

Мазмны:

1. Ес, елестер туралы жалпы ым жне физиологиялы негіздері.

2. Есті трлері, асиеттері, зандылытары, ерекшеліктері.

Негізгі ымдар: ес, озалыс, образды, сз-логикалы, эмоциялы естер

1. Оршаан дние заттары мен былыстары арылы білгендеріміз бен таныандарымыз бізді санамызда ізсіз жоалып кетпейді, ми ыртысында бейнелер трінде саталады, біз оларды алдымызда жо кезде айта жаыртамыз.

Брын абылданан, ал азір оймен айта жаыртылып отыран заттар мен былыстарды бейнесі елестер деп аталады.

Елестерді физиологиялы негізі – заттар мен былыстарды абылдап, бейнеленген лкен ми сыарлары ыртысында жиналан озулар мен уаытша байланыстарды «іздері».

Кру (бізді алдымыздаы жо заттарды біз кріп трандай боламыз), есту (біз таныс адамны дауысын, музыкалы дыбысты дл естиміз), иіс (зімізді асымызда жо затты иісін сеземіз), сипай сезу (андай да бір атты немесе жмса затты денемізге тигендей боланын ойша сеземіз) елестері болады. Елестер здерін тууына негіз болан абылдауа сас, біра детте кгірттеу, кбіне абылдаудан солындау, толытыы кемірек болуымен ажыратылады. Елестерде заттар мен былыстарды тек кейбір жатары ана бейнеленуі ммкін; кейде олар зік-зік фрагмент сияты болады. Елестер траты, бір алыпты емес: бірнеше минут бойы зіізге жасы таныс бір нрсені мысалы з йіізді ойша кз алдыыза елестетіп крііз. Сіз кп замай-а бл бейнені жоалып, ойыызды баса жаа ауып кеткенін байайсыз. Бізді кбімізде елестер аталан асиеттерімен ерекшеленеді. елестерді абылдауа дл келетін адамдар да кездеседі, мысалы жазушылар мен суретшілерді елестері айыныра, длдеу келеді.

Ес дегеніміз сырты дние заттары мен былыстарыны адам миында саталып, айтадан жаыртылып, танылып, мтылуын бейнелейтін процес.

Ес – крделі психологиялы процестерді бірі. Ес есте алдыру, айта жаырту, тану, мыту секілді процестерден трады.

Ойдан алдырылатын не айта жаыртылатын нрсені сипатына арай ес тртке блінеді. Олар: озалыс, образды, сз-логикалы жне эмоциялы естер.

1) озалыс (немесе моторлы) есі деп ойын, ебек рекетіне байланысты туып отыратын имыл-озалыстарды еске алдыру мен айта жаыртып отыруды айтады. Есті осы трі озалыс дадыларын (мселен, коньки, тебу, жазу, оу, машинкада ааз басу, самолет жргізу, турникке ойнау т.б.) алыптастыруды негізі болып табылады. Мселен, ріп табаларын жаадан йренген кезде бала жазуа атысатын олыны озалыстарын есінде сатайды.

2) Заттар мен былыстарды асиеттеріні натылы бейнесін ойда алдыруда, айта жаыртуда крініп отыруын образды ес деп атайды. Суретшілер мен архитекторларды, музыканттар мен актерлерді есі кбінесе наты, крнекті болып келеді.

3) Адам ойыны трлі формаларын (ым, пікір, ой ортындылары) еске алдыра алу абілеті сз-логикалы ес деп аталады. Сз жйесін есте сатау – ойлау жмысына байланысты. Есті осы трі кбінесе философтар мен математиктерде жиі кездеседі. Сз-логикалы есті оу процесінде маызы те зор. ткен таырыптарды есте алдыру, оны айта жаырту есі онша дамымаан адама иына соады.

4) Сезімдерді еске алдырып отыруды эмоциялы ес дейді. Мселен, жас кезімізде тран бір жерге келсек, сол кезде бізге ерекше сер алдыран нрселерді брі есімізге оп-оай тседі. ткендегі оиа бір уаныша байланысты болса, ол мір бойы естен кетпейді.

Елестер жне оны трлері. Елестер дегеніміз - азіргі стте сезім мшелеріне сер етпейтін заттар мен былыстар бейнесіні мида пайда болуы. Елестерді физиологиялы негізі лкен ми сыарлары ыртысында брыны озулардан алан іздер болып табылады. Тітіркендіргіш серімен ми кыртысындаы ескі жйкетік байланыстар жанданады да, бейне пайда болады. Елестер - бл брыны абылдауларды айта деу мен жалпылауды нтижесі. абылдаусыз елестер растырылмас еді, йткені соыр боп туандарды трлі тс пен бояулар жнінде, ал тумысынан саырауларды есту елестері болмайды.

Елестерді абылдаулардан айырмашылыы - елесті затты жалпыланырап бейнелендіретіндігінде. Ол заттар мен былыстарды зіне ана тн, крнекі белгілерін бейнелендіреді. Бізді елестеріміз - жеке абылдауларды жалпылауыны нтижесі. Елестер жалпылау дрежесіні р трлі болатындыына арай жалпы жне дара болып екіге блінеді. Арнаулы бір затты абылдауа негізделген елес дара болады, йткені ол дара затты бейнелендіреді. Бірнеше сас заттарды жалпылап бейнелейтін елес жалпы болады. Мселен, теіз елесі - жалпы елес.

«Каспий» теізі - дара елес болады. Оу процесінде балаларды елесін трбиелеуге лкен мн беріледі. Мселен, баланы оуа, жазуа йрету аны, дл елестерсіз ммкін емес. Егер оушыда ріптерді жазылуы жнінде аны елес болмаса, ол дрыстап жаза алмайды. Кру елестері сурет сабаында аса ажет. Баланы зат жніндегі елестері аны болса ана, ол суреттерді соан сйкес етіп сала алады. Елестер абылдауларды негізінде алыптасып отырады. Сондытан баланы абылдауы толы болса ана елестері де толы болады. Елесті трлері. Елестеулерді айрыша згешіліктеріне жне сипаттарына арай оларды лкен екі топа блуге болады.

1. Ес елестеулері.

2. Иял елестеулері.

Егер адам брын абылдаан, сезген заттарын, былыстарын, оларды бейнелерін айтадан елестетсе, мнда елестеулер ес елестеулері деп аталады. Ал брыны елестеулерге сйеніп, бірнеше елестерді бір-біріне осып, растырып, згертіп жне жаадан елестеулер жасаса, бл иял елестеуі болады. Мысалы, егер мен кеше крген концертті кз алдыма елестетсем, бл ес елестеуі, ал брын еш уаытта крмеген, сезбеген, абылдамаан болмыстарды кз алдымыза елестетсек онда иял елестеуі болады. Елестерді олара негіз болатын абылдау трлеріне арай айырады.

Елестерді кру (адам, зат, пейзаж), есту (музыкалы уенді елестету), иіс (эфир исін елестету), дм (лимонны дмін елестету), сипап сезу-озалыс (секірген кездегі дене алпын елестету) елестері деген трлерге бледі. Елестер трге шартты негізде блінеді. Блу кезінде заттара баса да асиет белгілері тн болса да оны бір белгісі ана басшылыа алынады. пшілік жадайда елестер екі немесе бірнеше талдаыштарды ызметі негізінде туады да жинаылы сипата ие болады. Елестер адамны ызметі процесінде алыптасады, сондытан мамандыа байланысты елесті белгілі бір трі, айталы, суретшіде - кру, композиторда - есту, спортшы мен бишіде - имыл, химикте - иіс, дегустаторда - дм елесі кштірек жетіледі.

имыл-озалыс елестеулері арылы адам барлы денесіні не болмаса дене мшелеріні жекелік имылдарын жне рбір сзді айтудаы пайда болатын артикуляциялы имылдарын елестетеді. Мысалы, іштен сйлегенде бізді тамаымыз, тіліміз имылдайды, не болмаса бір жерге отырып олымызбен бір нрсе жазатын болса аяымыз имылдайды. Мндай елестеулер арылы пайда болатын имылдарды идеамоторлы озалыстар дейді. Кру не есту елестеулерінен баса елестер таза трде шырамай бір-біріне араласып, осылып отырады. Оларды зі де кейде баса елестеулер мен осылып кетеді. Кнбе-кнгі тіршілікте кру, есту, имыл-озалыс елестері кбірек орын алады. р адамны елестерінде зіндік ерекшеліктері де болады. Мселен, бір адамны елесі те бай болып, крнекті, толы ашы, аны болып келсе, енді біреулерді елестері солын, блыыр, кгірт болады. Кейбір адамдар кру елестері крделі орын алса, басаларда есту елестері жасы дамыан болады.

Елестеу туралы р трлі баыттаы психологтарды трліше теориялары бар. Гербартты айтуынша, елестер сана табалдырыынан трады, адамны психикалы рекеттерінде екі трлі аымдар болады, бірі – саналы, екіншісі – санасыз аымдар дейді. Енді бір теория елестеулерді белсенділігін жоа шыарады, адам санасыны онша белсенді емес екендігін айтады. Шындыында елес белсенді келеді, олар бір-бірімен байланысып, тоысып осылады, сйтіп зара рекет етіп отырады. Сондытан адамны елестеулерін, адамны ойынан, санасынан блек з алдына рекет ететін былыс деп тсіну шындыпен йлеспейді. Елестер бірінші жылды зінде-а кріне бастайды. Бала й ішіндегі ата-анасын, не болмаса отбасы мшелерін, йдегі кейбір заттарды, ойыншытарды тани алады. Ал екінші жыла ая басанда ол брыны абылдауында болан заттары, суреттері арылы да тани алады. Екінші жылды ая кезіндегі кру, елестеулері кбірек орын алады. Себебі кбінесе, бала й ішіндегі, айналасындаы заттармен кбірек айналысады.

Ересек адамны елестеулері мен салыстыранда, бала елестері, кбінесе, еріксіз пайда болып отырады. Оларды осынау бейнелері рі де сіп, дамып естімегендіктен ажетті елестерді дер кезінде тудыртып, олармен тиісті рекет жасай алмайтын кездері жие кездеседі. йткені, бала елестеткен уаытта жеке заттарды, жеке былыстарды бейнелерін еске тсіреді де жалпылама елестерге шамасы келмейді. Ал наты мндай елестер тере ойлауа жндеп жрдемдемесе алмайды. Сондытан балаларды жалпылама елестеулерін дамытып отыру аса маызды іс. Бл шін, біріншіден, мектеп жадайында оушы елестеулеріні бай, толы, крнекті болуы жаын дамытып ойластыру ажет. Ол шін балаларды оытанда, сабаты крнекті етіп жргізген дрыс. Крнекті оу ралдары малім мейлінше мол пайдаланса, балаларды абылдауы мен елестетуі атар дамитын болады. Екіншіден, балаларды з бетімен бейнелерді жасауа йретіп дадыландыру керек, оларды сіресе жалпылама елетеулерін дамытуа ерекше кіл блу керек, шіншіден, елестерді дамытуда эстетикалы трбиені маызын да естен шыармаан дрыс.

Таырып бойынша баылау сратары

1. Есті адам мірінде алатын маызы андай

2. Ассоциация дегеніміз не

3. Есті трлерін, процестерін атаыз

4. Механикалы есте алдыру дегеніміз не

5. Елес дегеніміз не, андай трлері бар

6. Елесті абылдаудан айырмашылыы неде жне оны маызы андай

Пайдаланылан дебиеттер:

1. Тжібаев Т. Жалпы психология. А., 1993, 144-159б.

2. Вейн А.М.,Каменцская Б.И. Память человека. – М. Наука. 1973г.,- 234с.

3. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. А: Изд. КазГУ, 1992г.,-195 б.

4. Немов Р. С. Психология. «Просвешение». М.,1995,235-241с.

Психикалы асиеттер Темперамент жне мінез

Масаты: Темперамент типтері жне оларды психологиялы сипаттамасын анытау жне адамдарды дара ерекшеліктерін дамыту дістерімен таныстыру.

Жоспары:

1. Темперамент. Темпераменттерді физиологиялы негіздері.

2. Темперамент типтері. Темперамент жне жеке адам.

3. Мінез туралы ым жне физиологиялы негіздері, рылымы мен асиеттері.

Негізгі ымдар: темперамент, эмоция тередігі, арындылыы, тратылыы, ауыспалы-озалыштыы, холерик, сангвиник, флегматик, мелонхолик.

1. Темперамент – ерте асырдан бері ылыми ойды ызытыран мселелерді бірі. Оан деген ызыушылыты тркіні – адамдар бойында болатын дара згешеліктер. р адамны жан дниесі з алдына бір болмыс. Оны айталанбастыы, бір жаынан, адам тніні биологиялы жне физиологиялы рылымы мен дамуына байланысты болса, екіншіден - леуметтік ерекше байланыстар мен атынастара негіз бола алуында. Темперамент адамны биологиялы сипатынан крінеді. Адамдар арасындаы кптеген психикалы айырмашылытар: эмоция тередігі, арындылыы, тратылыы, ауыспалы-озалыштыы – брі осы темперамент табиатымен тсіндіріледі.

Темперамент кбіне адама тума берілген рекет-ылыыны дайы озалыстаы сипатын бейнелейді. Сондытан, темпераменттік асиеттер баса психикалы былыстара араанда тратанан, згеріске еле бермейді.

Темперамент – адамны психикалы рекетіні наты динамикасын айындайтын психиканы дара асиеттеріні жиынтыы. Бл психикалы ерекшеліктер адамны барша іс-рекетінде оны мазмны, масаты жне сеп-трткілерінетуелсіз біралыпты крінеді, есейген шата да згеріске тспей, зара байланыста темперамент кейпін рнектейді

2. Темпераменттерді физиологиялы негіздері.

Шартты рефлекстерді зерттей отырып И.П.Павлов жануарлар мен адамны жйке жйесі ш асиетке немесе рекет принциптеріне ие болатындыын анытады. Бірінші принцип – жйке жйесіні кші. Екінші принцип – тітіркену жне тежеу процестеріні арасындаы тепе-тедік принципі. шінші принцип – жйке процестеріні озалмалылыы.

Жоары жйке жйесіні ызметіні осы ш асиеті (кші, тепе-тедігі жне озалмалылыы) негізінде И.П.Павлов жйке жйесіні трт принципін анытады. Е алдымен, ол кшті жне лсіз типін ажыратады. Кштілерді арасында тепе-тедері жне тегерілмегендері болады. Тепе-тедерін озалмалы жне инертті деп бледі. Сонымен ш кшті тип, ал тртінші типіне алым барлы лсіздерін жатызады.

Жоары жйке жйесіні ызметтері асиеттері, жйке жйесіні типтері мен темперамент арасындаы белгілі бір атынастар тзіледі. Осыдан кшті тегерілмеген типке холерик темпераменті; кшті, тепе-те, озалыш типке – сангвиник; кшті, тепе-те, инертті (жай озалатын) – флегматик темпераменті, ал, аырында, лсізіне меланхолик темпераменті орайлас. Сйтіп жйке жйесіні негізгі трт типі темпераментті трт тріне сйкес келеді. ызмет процесінде жйке жйесіні типтері згеріп отырады.

3. Темперамент типтері

Темперамент типтері: холерик, сангвиник, флегматик, мелонхолик р бір типтерді жаымды жне жаымсыз жатары.

Сангвиник – жоары дрежелі рекетше адам, дегенмен, бл рекетшедік оны белсенділік асиетіне сай, озу мен тежелуі тепе-те. Назарын тартанны бріне араласа кетеді, ым-ишарасы мен озалыс имылары мнерлі, шапша. Сл нрседен арылдап кледі, болмашы себептен кілі алып, маяды. Бет-жзінен кіл-кйі, заттар мен адамдара болан атынасы білініп трады. Сезімталдыы те жоары, сондытан ол оншама сері болмаан дыбыстар мен жарыа еледей бермейді. Мндай адам ктерікі белсенділікке ие, жмыс абілеті мен уатыны жоары болуынан жаа іске аймыпай кіріседі, за уаыт талып-шаршамастан ызметін жаластыра алады. рекеті жедел, аылы-ойы икемді, тапыр, сйлеу арыны шапша. Сезімдері, кіл-кйі, ызыулары мен ниеттері згерген жадайа байланысты жеіл ауысып отырады. Сангвиник тірегіндегілермен тіл табысыш, жаа талаптар мен жадайлара икемшіл.

Холерик. Сангвиник сияты жай серлерге берілмейді, рекетше жне белсенді. Біра холерикті рекетшедігі белсенділіктен басымдау, сондытан ол стамсыз, шыдамсыз, ызба. Сангвиникке араанда салырттау, икемі кемірек. Осыдан – ниеттері мен ызыулары тратылау, табанды, зейінін ауыстыруы иындау, сезімі кбіне сырттай крінеді, сондытан – толы экстраверт.

Флегматик – рекеті енжар, сезімталдыы мен кіл шаруалары кем кріністі. Оны клдір де, майтуда оай емес, тіректі брі клкіден жыылып жатанды, ол мізбапас. ай жадайда да сабырлылыы мен байсалдылыын жоймайды. Ым-ишара жо, сзі сылбыр, рекеті жай. Жааран жадайа икемделу иын, дадылары мен рекеттерін згертуі ауыр. Солай да болса, флегматик те уатты, жмыстан шаршамайды. Шыдамды, стамды, сезімге берілмейді. детте, жаа адамдармен араласып кете бермейді, сырттай серге тзімді. Бар білгені ішінде – интраверт.

Меланхолик. те сезімтал, біра рекетшедігі кем адам. Болмашы нрседен кзіне жас йіріліп, кпелегіш, сырттай серді кйзеліспен абылайды. Ым-ишарасы жоты асында, дауысы мен озалысы те сылбыр. детте зіне сенімсіз, ркек, болмашы иындытан шегінеді. Меланхоликті жігері кем, тез шаршайды, ызметі болымсыз. Зейіні трасыз, оны барша психикалы процестері лсіз. Кпшілік мелонхолиттерді здеріні тйытыы мен адамдарды ошаулануынан ішіне тйтені кп – толы интраверт.

И.П. Павлов темперамент типіні жйке асиеттері ретінде озу мен тежелу кшін, тепе-тедігін жне озалмалылыын атап крсетті.

Озу кші мен тежелу кші – бір біріне туелсіз жйке жйесіні дербес асиеттері. озу кші жйке жасушаларыны рекетшедік белгісі. Осы кшке орай жйке тзімді, за не ыса мерзімді серлі озуды сатай алады, тежелуге бейімделеді. Ал тежелу кші жйке жйесіндегі кшті серлерді басып, сну жне біріктіру шартты реакцияларын іске асыру ызметін атарады.

Аталан жйке процестеріні асиеттері негізінде жйке жйесіні типі немесе жоары жйке ызметіні типі деп аталатын рылым тзіледі. Бл жйе р дара тланы жйке жйесіне тн негізгі асиеттер бірлігінен ралады. Ол асиеттер: озу мен тежелу процестеріні кші, тепе-тедігі, озалмалылыы.

Осы ш асиетті негізгі ала отырып, И.П. Павлов жйке процесіні кшіне орай жне кшті тип пен лсіз типті айыра, дстрлі Гиппократ типологиясына жаын жйке жйесіні трт негізгі типін ажыратты.:

- Кшті, озу мен тежелуі тедей, озалмалы – сангвиник;

- Кшті, озу мен тежелуі тедей, салырт – флегматик;

- Кшті, озуы басым – холерик;

- лсіз тип – меланхолик.

Адам темпераменті – жоары жйке жйесіні сырттай рекет арынында танылатын психикалы бейнесі.

4. Темперамент жне жеке адам.

Темперамент жеке адамны психикалы асиеттерінен крінеді, біра темпераменті бірдей адамдарды здері де бір-біріне самайды. рбір адам айталанбас, жеке индивид, оны темпераментті жоарыда крсетілген типтерді біріне тікелей телуге болмайды. Кп адамдарды ішінде жеке адам бір емес, екі жне одан да кп типтерді белгісіне ие. Адамда холерикті белгілерімен атар, мысалы, сангвиникті де белгілері болуы ммкін, меланхоликте флегматикті бітістері шырайды, т.б.

Кбіне жеке адам – темпераментті трлі типтеріне жататын психикалы асиеттерді иесі. Оны темпераменті аралас типті болады. р темпераментті зіне тн жаымды жне жаымсыз жатары болады. Алаш араанда лсіз тип барлы жаынан жйке жйесіні кшті типіне орын беретін сияты. Біра бл олай емес. Зерттеулер бл типті зіні де оды жатары, мысалы, айналадаы дниені тере абылдайтындыы, те лкен серленгіштігі, сезгіштігі бар екенін крсетті. Кшті типтер иын-ыстау жадайлара нерлым тзімді келеді, біра лсіз сигналдарды сезімталдыпен стай алмайды, кптеген тітіркендіргіштерге рдайым жеткілікті нзік кіл аудармайды, сондытан да айналадаы болмысты онша жасы бадарлай бермейді. бір жадайларда кшті типтер, екінші жадайларда лсіз типтер мірге абілетті болып шыады, яни р темпераментті з артышылытары бар.

Темперамент жеке адамны туа біткен асиеті боланмен, ол тіршілік жадайларыны, ызметті, тжірибені жне зін-зі баулуды ыпалымен згеріске шырау ммкін. Крнекті адамдарды арасында з темпераментіні жаымсыз жатарын жоя білгендері аз емес.

1. Мінез туралы жалпы ым жне физиологиялы негіздері.

рбір адам баса адамдардан зіні даралы згешелігімен ерекшелінеді. Бл орайда, адамдар мінезі ерекшеліктеріне орай ажыратылады. «Мінез» деген психологиялы асиетті тркіні гректі «характер» деген сзінен шыан. Мнісі – із алдыру. Психологияда бл – дербестік маынасы бар адама байланысты ым.

Мінез туа біткен асиет емес, ол біртіндеп мір сатысында дамып, алыптасып отырады.

«Мінез» дегеніміз рбір адамны жеке басына тн зіндік психологиялы асиеттер мен ерекшеліктері жиынтыы.

«Мінез» дегеніміз кісіні зіндік баыт бадарыны, оны жан дниесі ерекшелігіні бірсыдыры траталан, трлаулы белгісі.

Мінез адамдарды тарихи алыптасан бірлестігі мен ірі топтары болып саналатын этносты, лтты, халыты мір тіршілігі мен леуметтік жадайыны ттастыы арылы танылады.

Адамны мінез-лытарыны згеріп отыруына леуметтік жадайды немі ыпал етіп, оны жаа салаларын алыптастырып отыратындыы ылыми трыдан аныталан тарихи шынды жне объективтік фактор.

«Мінезді кші» дегеніміз – масата жету жолында алда тран кедергілерді жее білуде крінетін адам уатыны млшері.

Адам мінезіні алыптасуы оамды болмыспен, леуметтік оршаумен (мектеп, оу, ндіріс жымдары, оамды йымдар, т.б) тыыз байланысты.

Адам мінезіні физиологиялы негізін ашып крсетуде ерекше орын алатын жайт – жоары жйке ызметіні типтеріндегі ауыспалы былыс. Осы орайда, И.П. Павлов андай сигнал жйесіні басым екендігіне арай адам мінезіні типтерін мынадай ш трге бледі:

Ойшыл тип – бл негізінен, сзбен байланысты екінші сигнал жйесі рефлекторлы ызметіні басымдылыы.

Кркем тип – мнда екі сигнал жйесіні бір де бірі басымды крсете алмайды. Адамдарды кпшілігі осы орташа типке жатады.

Мінезді рылымы мен асиеттері.

Мінез рылымыны асиеттеріне мынадай ерекшеліктер жатады:

1. Мінезді тередігі. Бл асиет адамны оам талаптарына орай кпшілікке, жыма, ебекке деген атынасын білдіреді.

2. Адамны жеке басыны ерекшелігі, белсенділігі. Бл асиет – мінезді кші. Осыан орай адам жасы, мыты траты жне нашар мінезді болып блінеді.

3. Мінезді тратылыыны, ауытымалылы мен бейімделгіштігіні ерекше мні бар. Мндай адамдар рилы иыншылытара шыраанда табандылы, тзімділік пен бейімделгіштік крсетіп, мінезіні кшін аартады.

Мінездегі асиеттер жйесі.Психология ылымында мінез топтастырылып, оны асиеттері мынадай трт трлі жйеге блініп арастырылады.

Ондай асиеттер адамны ралуан нрселерге атынас ерекшеліктерін крсетеді:

1. Мінезді ебекке байланысты асиеттері (ебексйгіштік, адалды, ебекке жауапкершілікпен арау, жалаулы, немрайдылы т.б.).

2. Жыма, адама атысты асиеттер (арапайымдылы, сергектік, талап оюшылы, асаты, менсінбеушілік).

3. Зіне зіні атынасы (рккіректік, даойлы, ткаппарлы, матаншаты, зімшілдік, арапайымдылы, кішіпейілділік).

4. Заттара атынасы (ыптылы, салдар – салаты, заттарды стап ттыну мен ыпсыздыы т.б.).

орыта айтатын болса, жеке адам, тла оамнан тыс мір сре алмайды. Себебі, оны жан дниесі тек айналасындаылармен арым – атынас жасау стінде алыптасады, тлім – трбие, оу, іздену арылы рбір жеке адам зіні ішкі жан дниесін алыптастырады.

Таырып бойынша баылау сратары

1. Кшті, озу мен тежелуі тедей, озалмалы андай типке жатады

2. рекеті енжар, сезімталдыы мен кіл шаруалары кем кріністі андай трлері бар

3. Кшті, озу мен тежелуі тедей, салырт атаыз

4. Кшті, озуы басым дегеніміз не

5. озу кші мен тежелу кші дегеніміз не

6. Темперамент типтеріні айырмашылыы неде жне оны маызы андай

Пайдаланылан дебиеттер:

1. Тжібаев Т. Жалпы психология. А., 1993, 144-159б.

2. Вейн А.М.,Каменцская Б.И. Память человека. – М. Наука. 1973г.,- 234с.

3. Джакупов С.М. Психология познавательной деятельности. А: Изд. КазГУ, 1992г.,-195 б.

4. Немов Р. С. Психология. «Просвешение». М.,1995,235-241с.

Дріс абілет туралы тсінік

Масаты: Мінез жніндегі білімдерді тсіндіру жне лтты мінезді алыптасуына ыпал етуші факторларды арастыру. абілет, нышан жне адамдарды дара ерекшеліктерін дамыту дістерімен таныстыру.

Мазмны:

1. Абілетті сипаттамасы. абілетті трлері.

2. Абілетті нышаны.

3. Абілетті дамуындаы леуметтік жне тума асиеттері. Интеллект.

1. Абілет туралы жалпы ым.

Абілет - іс-эрекетті белгілі бір трін ойдаыдай, нэтижелі орындауда крінетін адамны жеке асиеті. абілеттілік кнбе-кнгі тэжірибеде жиі кездеседі. Мэселен, оуа бар ыыласымен берілетін оушыларды біз «мынау оушы абілетті оушы екен» дейміз, не болмаса оны кейбір пэндерді жасы лгеруіне байланысты бір оушыны математикаа, екіншісіні эдебиетке, шіншісіні географияа абілеті бар екен дейміз.

Абілеттерді дамып алыптасуы эр трлі дегейде жріп отырады. Мэселен, оны алашы дегейі (жртты бэріне орта) репродуктивтік десе, екінші негізгі дегейін шыармашылы абілет дейді. Бірінші дегейде адам білім игеруге, іс-эрекетті ажетті дэрежеде іске асыруда икемділік крсетсе, екінші дегейде жаа, соны туынды жасай алу ммкіндігін байатады. Біркелкі те жадайда (дайынды дегейі, білімі, дады, білік, жмсалан уаыт, аыл-ой, дене кші) абілетті кісі абілеті тмендеу кісіге араанда істі орындауда жасы нэтиже крсетеді.

Абілетті дамуы мен крінісіні е жоары дегейі - "талант", "дана" деген терминдермен аталады. Талантты жэне дана адамдар нерде, ылымда зор оамды мэні бар нэтижеге жетеді. Дана адам эдебиет, нер, ндіріс, ылым саласында брын сонды болмаан, соы жаалытар ашады. Талантты адам да жасампаз, біра зіндік жаалыты белгілі идеялар, баыттар, зерттеу тэсілдері шеберінде жасайды. Талантты жэне дана адамдар практикада жэне нерде, ылымда брын соды болмаан жаалытар ашады. Таланттылы -даналыты алыптасуына аса олайлы жадайлар, жеке адамны жан-жаты дамыан кезінде туады. Мэселен, Леонардо да Винчи, Гете, Ломоносовтар шыармашылы ызметтегі даналыты жэне адамны жан-жаты дамуыны лгісі болып табылады.

Абілет жалпы, арнаулы болып блінеді. Жалпы абілет бл адамны аыл-ой абілеті.

Арнаулы абілет - іс-эрекетті, мэселен, эдебиет, сурет нері, музыка, сахна нері т.б. арнаулы салаларда, жоары нэтижеге жетуге жэрдемдесетін жеке адам асиеттеріні жйесі.

Абілетті аталан осы екі трінен баса практикалы іс-эрекетке абілеттілік дейтін шінші трін де атауа болады. Бан конструктивті-техникалы, йымдастыргышты, педагогты абілеттер кіреді.

2. Абілеттер концепциясы.

Абілеттерді тым уалау теориясы. Психологияда абілеттерді ш концепциясы бар. Оларды бірі - абілет тым уалау арылы дамып отырады деген концепция.Бл исын бойынша, адамны жеке дара асиеті, соны ішінде абілеті де атадан балаа мра ретінде беріліп отырады. Мндай пікірді психологтар ана емес, сондай-а ылым мен нерді (математиктер, жазушылар, суретшілер) кейбір кілдері де уаттайды. Мны біріншілері з кзкарастарын наты зерттеулерден алан деректермен дэлелдегісі келеді. Мэселен ХІХ асырда мір срген Гальтон талантты тым уалаушылы жолымен болатынын крнекті айраткерлерді мірбаяндарын зерттеу арылы дэлелдегісі келген. Гальтонны кзарасын Л. Котс ілгері арай дамытты. Ол оамны айрыша жадайлы топтарыны ішінде мндай мра мол деген тжырыма келген.