ХХY. Шылаулар

1. Шылаулардың лексика-грамматикалық сипаты.

2. Шылаулардың түрлері:

а) жалғаулықтар, қызметі мен мағыналық түрлері;

ә)септеуліктер, қызметі мен мағыналық түрлері;

б) демеуліктер, қызметі мен мағыналық түрлері.

Сабақтың мақсаты

Лексикалық мағынасы болмаса да, өзіне тән грамматикалық мағынасы мен сөйлемде атқаратын қызметі арқылы шылаулардың өз алдына жеке сөз табы болуын біліп, сөйлемде оларды тауып, түр-түріне ажыратып талдай алу.

Шылаулар – семантикалық сипаты жағынан лексикалық мағынасы жоқ, белгілі бір сөздердің жетегінде (шылауында) жүріп, оған әр түрлі мән, грамматикалық мағына үстейтін сөздер.

Мысалы: Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін (А). Жомарт қазіргісі мен келешегін салыстырып тұр (Ғ.Мұст). Абай қажымай, жалықпай, ылғи ғана ынтығып тыңдайтын (М.Ә.) Бұл мысалдағы үшін, мен, ғана деген сөздердің толық мағынасы жоқ. Бірақ сөйлемде олар өзі қатысты сөздерге қосымша мән үстеп, белгілі қызмет атқарып тұр. Бірінші сөйлемде үшін шылауы ермек және ертегіні термек сөздеріне мақсат мәнін үстеп, ол сөздерді жазбаймын сөзіне бағындыра (сабақтастыра) байланыстырып тұрса, екінші сөйлемде мен шылауы қазіргісі деген сөз бен келешегі деген сөздерді ыңғайластық мәнде бір-бірімен салаластыра байланыстырып, олар сөйлемнің бірыңғай мүшесі екенін көрсетіп тұр. Үшінші сөйлемде ғана шылауы ылғи деген мезгілдік мағынадағы сөзге шектілік, күшейткіш мән үстеп тұр.

Сөйтіп, шылаудың басқа сөз таптарынан мынадай айырмашылықтары бар:

1.Шылаудың толық мағынасы болмайды.

2.Сөйлем ішінде шылау сөздер сөйлем мүшесі бола алмайды.

3.Шылаулар сөз бен сөзді не сөйлем мен сөйлемді салаластыра, сабақтастыра байланыстырып немесе толық мағыналы сөздің жетегінде оған қосымша мән үстей қолданылады.

4.Шылаулар түрленбейді және басқа сөз таптарынан жұрнақ арқылы жасалмайды. Шылаулар – лексикалық мағынасынан айрылу нәтижесінде туған көмекші сөздер.

Шылаулардың көпшілігі сөйлемде сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып тұрады. Осындай мағыналық (грамматикалық), қызметтік ерекшеліктеріне қарай шылаулар: жалғаулықтар, септеуліктер, демеуліктер болып үшке бөлінеді.

Жалғаулықтар тең дәрежедегі бірыңғай сөздерді, тіркестерді, сөйлемдерді байланыстырып, олардың арасындағы әр түрлі қатынастарды білдіреді. Олар:

а) ыңғайлас жалғаулықтар: мен (бен, пен), және, әрі, да, де, та, те;

ә) талғаулықты жалғаулықтар: әлде бірде, біресе, кейде, яки, не, немесе, болмаса, мейлі, күй;

б) қарсылықты жалғаулықтар: бірақ, алайда, әйтсе де, әйткенмен, сөйтсе де, сонда да, дегенмен, әйтпесе, әйтпегенде;

в ) себеп-салдар жалғаулықтар: өйткені, себебі, сондықтан, сол себепті, сол үшін;

в) ұштастырғыш жалғаулықтар: ал, ендеше, яғни;

г) шарттық қатынасты білдіретін жалғаулықтар: егер, егер де.

Септеуліктер сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді сабақтаса (бірін екіншісіне бағындыра) байланыстырып, өзі қатысты сөздің белгілі тұлғада тұруын талап етіп, әр түрлі грамматикалық, мезгілдік, мекендік қатынастарды білдіреді. Септеуліктердің жалғаулықтармен ұқсас жері – екеуі де сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырады, ал айырмашылығы жалғаулықтар тең дәрежедегі бірыңғай сөздер мен сөйлемдерді салаластыра байланыстырса, септеуліктер бағындыра, сабақтастыра байланыстырады. Сөйтіп, жалғаулықтар сөйлемнің бірыңғай мүшесі мен салалас құрмаластың сыңарларын, ал септеуліктер сөз тіркесі мен сабақтас құрмаластың бағыныңқы мен басыңқы сыңарларын құрастырып байланыстырады.

Сөздің түбір я негіз тұлғасымен тіркесетін септеуліктер: үшін, (ермек үшін, бару үшін, бермек үшін, отырмас үшін), сайын (жиналыс сайын, барған сайын), сияқты, секілді, сықылды, тәрізді (бала сияқты, көрге тәрізді, бармақ сияқты) туралы, турасында, жайында, жайлы, жөнінде (өмір жайлы, айтыс жөнінде), арқылы (әуе арқылы, сөйлеу арқылы), бойы, бойымен, бойынша (өмір бойы, қалғыған бойымен), шамалы, шақты, қаралы (отыз шақты, жүз шамалыға мың қаралы).

Барыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін, таман, қарай, салым, жуық, тарта, т.б (үйге дейін, күзге салым, жүзге тарта, мыңға жуық).

Шығыс септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер: гөрі (одан гөрі), бері (кешеден бері, ауылдан бері, келгеннен бері), кейін, соң (жұмыстан кейін, барғаннан соң), бұрын (үлкеннен бұрын), бетер (одан бетер).

Көмектес септікті сөзбен тіркесетін септеуліктер: қатар, бірге (айтумен қатар, барумен бірге).

Сөйтіп, шылаулар екі түрлі қызмет атқарады. Біріншісі – түбір я белгілі септік тұлғадағы зат есім, сын есім, есімдік, есімше, тұйық етістік тұлғаларымен тіркесіп келіп, оларды екінші сөзге сабақтастыра байланыстырады. Сөйтіп барып мезгілдік, мекендік, амалдық, сбептік, мақсаттық, қатынастағы сөз тіркесін тудыруға дәнекер болады. Мысалы; Мейрам әлдекімге телефон арқылы әмір етті (Ғ.М.). Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап (А.). Басқалар бізден үлгі алсын деп жиналыс сайын қанша қақсадым (Ә.Ә). Жұмыстан кейін жалғыз ғана жан тыныс – осы (Ғ.Мұст). Мысалдағы арқылы септеулік шылауы телефон арқылы әмір етті дегенмен амалдық қатынаста, үшін септеулігі мал сөзін тұрман зарлап дегенмен мақсаттық қатынаста, сайын септелігі жиналыс сөзін қақсадым етістігімен мезгілдік қатынаста, кейін шылауы жұмыстан сөзін жан тыныс дегенмен мезгілдік қатынаста байланыстырып, сөз тіркестерін құрап тұр.

Екінші – септеулік шылаудың біразы бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы құрамында келеді де, сабақтас құрмаластың бағыныңқы сыңары мен басыңқы сөйлемді мезгілдік, мақсаттық, себептік қатынаста байланыстырып тұрады. Мысалы: Қорғана жүрерлік күнәсі болмаған соң, кеудесін жоғары ұстап келе жатыр (Ғ.М.). Жел қатайған сайын, лебі мұздаған сайын, зымыраған поезд көрдей қараңғы түнге сүңгіген сайын вагон үстіндегілер бір-біріне жабыса түсті (С.М.). Мысалдағы соң, сайын септеуліктер мезгіл бағыныңқы сөйлемді басыңқымен байланыстырып тұр. Септеуліктер орыс тіліндегі «предлогтарң деп аталатын көмекші сөздерге жақын.

Сөйтіп, септеуліктер өзі шылауында жұмсалып тұрған сөзге қосымша мән үстейді әрі оы екінші сөзбен сабақтастыра байланыстырып, сөз тіркесін құрайды немесе екінші сөйлемді сабақтастыра байланыстырады.

Демеуліктер сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырмайды, өздері тіркесетін сөздерге әр түрлі қосымша мағына (реңк) үстейді. Сол мәндеріне қарап сұраулық демеуліктер (ма, ме, ба, бе, па, пе, ша, ше: келді ме? бала ма? сен ше?), күшейткіш демеуліктер (- ақ: қазір-ақ, - ау: балам-ау, ай: жаман-ай, қайтсін-ай: да, де, та, те: сен де бір кірпіш дүниеге ), күмән, болжам мәнді демеулік тер (ғой, қой: келедіғой; -ды,-ді, -ты,-ті: барған - ды, мыс,-міс: болыпты-мыс), шектік демеуліктер (қана, ғана: адам ғана, қысқа ғана), қомсыну мәнді демеуліктер (екеш, құс екеш) деп бөлінеді.

Пысықтау үшін сұрақтар:

1. Шылаудың басқа сөз таптарынан қандай айырмашылықтары бар?

2. Не себепті шылаулар сөйлем мүшесі бола алмайды?

3. Шылаулар қандай сипатына қарай септеулік, жалғаулық, демеулік болып бөлінеді?

4. Септеуліктер мен жалғаулықтардың бір-бірімен ұқсастықтары қандай?

5. Септеуліктер мен жалғаулықтар қандай мағыналық қатынастарды білдіреді?

6. Демеуліктердің мағыналық ерекшеліктері мен септеулік, жалғаулық шылаулардан айырмашылықтары қандай?

7. Қандай шылаулар қандай грамматикалық тұлғалармен ұқсас келеді және олар қалай жазылады?

8. Қандай шылаулар өздері қатысты сөздің дыбыстық ерекшеліктеріне сәйкес дыбыстық өзгеріске түсіп қолданылады?

9. Қандай жағдайда сұраулық шылаулар -мы,-мі, -бы, -бі, -пы,-пі болып өзгереді және қалай жазылады?

10. Қандай шылаулар дефис арқылы жазылады?

Әдебиеттер:

1. Қазақ тілінің грамматикасы. А.,1967. 220-240-б.

2. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. А.,1974. 3380-402-б.

3. Р. Әміров. Қазақ тіліндегі жалғаулықтар. А.,1959.

4. Исенгалиева В.А: Служебные имена и послелоги в казахском языке. А.,1966.

5. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. ІІ. Морфология. М.,1956. 72-77.

6. Ф.Кенжебаева. Шылау сөздер. //Қазақстан мектебі. 1962. 3.

7. Қазақ тілі. Энциклопедия. А.,1998. 461-б.

ХХYІ. Одағай және модаль сөздер

1. Одағайдың лексика-грамматикалық сипаты.

2. Одағайлардың түрлері.

3. Модаль сөздер, олардың жеке сөз табы болуы.

Сабақтың мақсаты

Одағай мен модаль сөздердің семантикалық ерекшеліктері (адамның әр түрлі көңіл-күйін және айтушының ойға қатысын, көзқарасын білдіру) мен грамматикалық сипатын (сөйлем ішінде басқа сөздермен байланысқа түспей, оқшау қолданылуын) меңгеру арқылы жеке сөз таптары ретіндегі қасиеттерін білу, түрлерін ажырату.

Одағай – адамның әр түрлі көңіл-күйін, соған байланысты шығатын дыбыстық ишаратты және төрт түлік малға, үй хайуандарына арнайы шақыра айтылатын сөздер.

Одағай сөздер таңырқау, қуану, шаттану, ұнату, ренжу, түңілу, өкіну, шошыну, жекіру, күрсіну сияқты көңіл-күйлерін білдіреді немесе жан-жануарларды, малды шақыру, қуу үшін қолданылады. Мысалы, Япырау, қайда сол күндер?! (А.), Қап, барлық еңбектері далаға кетеді-ау! (Ғ.М.). Моһ-моһ кешкі тымық даланы басына көтерді (С.М.).

Берілген мысалдардағы япырмау, қап деген одағайлар арманды, өкінгенді білдіріп тұрса, моһ-моһ деп сиырға қаратылып я сиырды шақыру үшін айтылады.

Одағайлар сөйлемде басқа мүшелермен грамматикалық байланысқа түспейді, сондықтан сөйлем мүшесі де болмайды. Синтаксистік жағынан оқшау сөздің қатарында болады.

Одағайдың түрлері. Одағайлар ойға үстейтін мәніне қарай үшке бөлінеді. 1. Көңіл-күй одағайлары шаттану, таңырқау, аңсау, қуану, ұнату, ренжу, түңілу, шошыну, назар аудару сияқты мәнді білдіреді. Олар: пәлі, ойпырай, алақай, пай-пай, бәрекелді, туһ, аһ, әй, еһе, әттең, өй, ой, қап, әттеген-ай, беу, қап, ау.т.б.

2.Жекіру одағайлары жекіру, тыйым салу, бұйыру сияқты мәнді білдіреді. Олар: тәйт, тек, жә, т.б.

3.Шақыру одағайлары мал-құсты шақыру, қуумен байланысты мәнді білдіреді. Олар: құрау-құрау, шөре-шөре, көс-көс, айт, қош-қош, моһ-моһ, құр-құр, кә-кә, пырс, т.б.

Одағай сөйлемнің басында да, ортасында да, соңында да қолданыла береді. Одағай сөйлемнің басында келсе, одан кейін үтір қойылады. Мысалы, Япырау, осы сізге түсер пайда бар ма?(М.Ә.). Одағай сөйлемнің ортасында келсе, оның екі жағынан үтір қойылады. Мысалы: Тұрсам, о тоба-ай, айнала көк шалғын! Сізге, тәйірі, со да сөз болып па? Одағай сөйлемнің соңында келсе, оның алдынан үтір қойылады. Мысалы, Мұны бастаған кім, ә? Соны айтшы, бәсе! Әдетте одағайлы сөйлемнің соңынан леп белгісі қойылады. Одағай ерекше көтеріңкі дауыспен айтылса, одағайдан кейін де леп белгісі қойылады. Мысалы; Пай-пай! Шіркін қазақтың келіндері-ай!.

Қайталанып айтылған одағайлар дефис арқылы жазылады: құрау-құрау, пай-пай, әй-әй, құр-құр, т.б.

Одағай сөздер өзінің мәніне сәйкес яғни әр түрлі көңіл-күйін, жекіру мәндерді білдірумен байланысты диалогта, көркем әдебиетте жиі қолданылады. Диалога кейде одағайлар осы мәндеріне лайық бір сөйлемнің орнына да жұмсала береді. Мысалы;

– Жаңа бір күш біткендей болды!

– Бәрекелді!

– Япырай, ә!

Модаль сөздер айтушының ойға деген әр түрлі көзқарасын білдіреді. Модаль сөздерді морфология тұрғысынан жеке сөз табы деп қарауға негіз болатын тірек, біріншіден, семантикалық белгісі – сөздердің грамматикалану сипаты болса, екіншіден, түрлену жүйесінің болмауы, үшіншіден, синтаксистік сипаты, яғни айтушының ойға деген өзіндік көзқарасын білдіре алуы болып табылады.

Қазіргі қазақ тіліндегі мұндай модаль сөздер тобына негізінен мына лексемаларды жатқызуға болады: сияқты, сықылды, сиқатты, әлпетті, сыңайлы, снды, тәрізді, рәуішті, мәзімді, тақылетіті, іспетті, мүмкін, ықтимал, кәдік, шек, шамасы, сиқы, тәрізі, аңғары, әлпеті, нәті, туасы, нәяті, зады, асылы, түрі, жобасы, қисыны, сыңайы, зайыры, анығында, шынында, шындығында, асылында, расында, рас, шын, расы, әрине, әлбетте, бәлки, бәлкім, керек, қажет, тиіс, лазым, шығар, болар, зайыры,, меңзес, зәліттес, көрінеді, білем, дейді, -са деймін, -сам дейім, -са керек, -уы керек, -уы тиіс, -уға тиіс, -у қажет, -ға ұқсайды, сыңайы бар, тәрізі бар, түрі бар, -уы мүмкін, т,б.

Бұлар семантикалық сипаты жағынан болжалдық, міндеттілік, қостау, сенім білдіру, тілек, қалау, күдік, күмән секілді т.б. мәндерді білдіреді.

Модаль сөздердің бірқатары сөйлем мүшесі бола алса (кейде басқа сөздермен тіркесіп келіп, күрделі мүшенің құрамында да қолданылады), бірқатары сөйлемде басқа сөздермен грамматикалық байланысқа түспей, сөйлем мүшесі бола алмайды: әрине, бәлкім, мүмкін, сірә, т.б.

Пысықтау үшін сұрақтар:

1.Одағай нені білдіреді?

2.Одағай білдіретін мағыналар толық (лексикалық) мағына бола ала ма?

3. Не себепті одағайлар сөйлемде оқшау айтылады?

4.Одағайдың сөйлем мүшесі бола алмауының себебі неде?

5. Одағайдың қандай түрлері бар?

6.Одағайлы сөйлемде қандай тыныс белгілері қойылады?

7.Модаль сөзді жеке сөз табы ретінде алуға не себеп болды?

8. Модаль сөздер сөйлемде қандай қызмет атқарады?

Әдебиеттер:

1. Қазақ тілінің грамматикасы. А.,1967. 247-254-б.

2. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. А.,1974. 374-380-б.

3. Ш. Сарыбаев. Междометия в казахском языке. А.,1959.

4. Қазақ тілі. Энциклопедия. А.,1998. 298,276-277-б.

М А 3 М Ұ Н Ы

Алғысөз ---------------------------------------------------------3

1. Грамматика және оның салалары...............................

ІІ.Грамматикалық ұғымдар.............................................

ІІІ. Грамматикалық мағына.

Грамматикалық мағына мен грамматикалық форманың сәйкестігі......................................................

ІV. Грамматикалық категория........................................

Ү. Сөздің морфологиялық құрамы................................

ҮІ. Қосымшалардың жіктелуі..........................................

ҮІІ. Қосымшалардың мағыналық жағынан ерекшеліктері.....................................................................

ҮІІІ.Жалғаулар....................................................................

XІІІ.Тәуелдік жалғау............................................................

ІХ. Септік жалғау............................................................

Х. Септік жалғаулардың мағыналары мен қызметтері..........................................................................

ХІ. Жіктік жалғау............................................................

ХІІ. Нөлдік форма........................................................

ХІІІ. Сөздерді таптастыру принциптері......................

XІҮ. Зат есім......................................................................

XҮ. Сын есім.....................................................................

XҮІ. Сан есім....................................................................

XҮІІ. Есімдік......................................................................

XҮІІІ.Етістік......................................................................

ХІХ. Етістіктің лексика-грамматикалық категориялары................................................................

ХХ. Етістіктің ерекше тұлғалық түрлері..................

ХХІ. Етістіктің грамматикалық категориялары....

ХХІІ. Үстеу.......................................................................

ХХШ. Еліктеу сөздер.....................................................

XXІҮ.Шылаулар...................................................................

XXҮ.Одағай және модаль сөздер...................................