Узбуйненне БССР

I з’езд Саветаў СССР, які адкрыўся 30 снежня 1922 г. у Маскве, пастанавіў утварыць Саюз Савецкіх Сацыяліс­тычных Рэспублік у складзе РСФСР, УССР, БССР і ЗСФСР. У выбраны з’ездам ЦБК СССР ад БССР увайшло 7 чалавек. А.Р.Чарвякоў стаў адным са старшынь Прэзідыума ЦБК СССР.

Аднак, нягледзячы на тое, што БССР увайшла у склад СССР, яе гаспадарчае, дзяржаўнае і культурнае развіццё стрымлівалася абмежаванымі матэрыяльнымі рэсурсамі і малой тэрыторыяй. Вядома, што у выніку грамадзянскай вайны і замежнай інтэрвенцыі у складзе БССР засталося шэсць паветаў Мінскай губерні: Бабруйскі, Барысаўскі, Ігуменскі (з 1923 г. Чэрвеньскі), Мазырскі, частка Мінскага і Слуцкага. Іх плошча складала ўсяго 52,3 тыс. км², а насельніцтва — 1544 тыс. чалавек. Таму першыя крокі мірнага будаўніцтва у БССР паказалі, што многія эка-намічныя заданы цяжка вырашаць без узгаднення з Віцебскім і Гомельскім губвыканкамамі, паколькі гэтыя губерні з’яўляліся арганічнай часткай Беларусі, яе палі-тычнага і эканамічнага жыцця. Неабходнасць і racпадарчая мэтазгоднасць зліцця Віцебскай і Гомельскай губерняў з БССР асабліва відавочна паўстала ў сувязі з пераходам да НЭПа, калі тэрыторыя краіны была падзелена на шэраг гаспадарчых раёнаў. Такое зліццё неабходна было таксама для стварэння ўмоў для далейшага развіцця і кансалідацыі беларускай нацыі, яе культуры.

Пасля ўтварэння СССР VII з’езд Кампартыі Беларусі і II сесія ЦВК БССР, якія адбыліся у сакавіку 1923 г., звярнуліся у ЦК РКП (б) з просьбай вырашыць пытанне аб канчатковым вызначэнні тэрыторыі рэспублікі шляхам уключэння у яе склад раёнаў Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў, дзе жыло у болыпасці беларускае насельніцтва. Аднак асобныя кіруючыя партыйныя і савец­кія работнікі гэтых губерняў выступілі супраць аб’яднання з БССР. Яны сцвярджалі, што у Віцебскай, Гомельскай і заходніх паветах Смаленскай губерні паводле перапісу 1920 г. пражываюць у асноуным рускія.

У маі 1923 г. ЦК РКЩб), ідучы насустрач інтарэсам Беларускай рэспублікі, даў згоду на ўзбуйненне тэрыторыі БССР за кошт сумежных раёнаў з большасцю беларускага насельніцтва. Такую ж згоду выказаў і ЦВК РСФСР.

Аднак правільнае вырашэнне тэрытарыяльнага пытання патрабавала усебаковай падрыхтоўкі. 3 гэтай мэтай пры ЦБК РКП(б) была ўтворана спецыяльная камісія. У яе склад уваішш прадстаўнікі ЦК, ЦКК РКП(б), ЦК КП(б)Б, Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай партыйных арганіза-цый. У выніку вывучэння тэрытарыяльнага пытання камісія прадставіла ЦК РКП(б) спецыяльны даклад, у якім быў дадзены аналіз нацыянальнага складу насельніцтва у Віцеб­скай, Гомельскай губернях і двух паветах Смаленскай губерні: Горацкім і Мсціслаўскім. У дакладзе падкрэслівалася, што "перапіс 1920 г. павінен быць пракарэктаваны данымі ўсерасійскага перапісу 1897 года". Справа у тым, што у момант заканчэння польскай вайны, калі яшчэ недастаткова ясна была вызначана граніца з Полыпчай, імкнуліся наўмысна паменшыць лік беларусаў у суседніх з ею наветах у сувязі з камерам "плебісцыта". У дакладзе прьюодзіліся прыклады, што па перапісе 1897 г. беларусаў у Гомельскім павеце налічвалася 89 %, а па перапісе 1920 г. — 20 %; у Рэчыцкім адпаведна 98 і 45 %; у Рагачоўскім — 98 і 31 %. Таму камісія прыйшла да высновы аб неабходнасці ўзбуй-нення БССР за кошт поўнага ўключэння у яе склад Віцебскай, а таксама Гомельскай губерняў за выключэннем пяці паветаў — Клінцоўскага, Гомельскага, Суражскага, Пачэп-скага і Старадубскага, у якіх, па разліках камісіі, беларусы складалі меншасць. Пазней да гэтых паветаў быў далучаны Рэчыцкі. Але камісія прапанавала дадаткова вывучыць пы-танне аб Гомельскім і Рэчыцкім паветах, каб далучыць іх да БССР. Мсціслаўскі і Горацкі паветы Смаленскай губерні таксама намячалася ўключыць у склад БССР. У дакладзе прапаноўвалася перанесці сталіцу БССР па стратэгічных меркаваннях з Мінска у Магілёў.

29 лістапада 1923 г. Аргбюро ЦК РКП(б) па дакладзе камісіі прыняло пастанову аб далучэнні да Беларусі тэры-торыі Віцебскай, Мсціслаўскага і Горацкага паветаў Сма­ленскай і большасці паветаў Гомельскай губерняў як "род­ных ей у бытавых, этнаграфічных і гаспадарча-эканаміч-ных адносінах". Насуперак гэтай пастанове Віцебскі губ­кам РКП (б) 8 снежня 1923 г. прыняў рашэнне, у якім вьпсазаўся супраць аб’яднання Віцебскай губерні з БССР. Свае рашэнне губкам аргументаваўтым, што "насельніцтва Віцебскай губерні згубіла бытавыя беларускія рысы, і беларуская мова незнаема большасці насельніцтва". У заключэнне Віцебскі губкам лічыў неабходным "настой-ваць на пераглядзе пытання на Пленуме ЦК РКП(б) аб далучэнні Віцебскай губерні да Беларускай ССР".

18 снежня 1923 г. адбылося пасяджэнне спецыяльна створанай пры ЦБК СССР камісіі па змене граніц паміж РСФСР і БССР. На камісіі былі заслуханы меркаванні прадстаўнікоў БССР, Віцебскай, Гомельскай і Смаленскай губерняў аб узбуйненні БССР і пераглядзе яе граніц. Прадс-таўнікі Гомельскай і Смаленскай губерняў заявілі, што на­сельніцтва станоўча адносіцда да ідэі узбуйнення БССР. У адказ прадстаўнік Віцебскай губерні зноў выступіў супраць і заявіў, што рашэнне ЦК РКП (б) аб узбуйненні БССР супярэчыць рашэнням XII з’езда РКП (б). Аргументы, пры-ведзеныя у рашэннях Віцебскага губкама, і выступленні яго прадстаўніка на камісіі былі памылковымі і не адпавядалі нацыянальнай самасвядомасці насельніцтва губерні.

Паказальна, што у час перапісу 1920 г. большасць насельніцтва Віцебскай губерні называла сябе беларусамі. Довады праціўнікаў узбуйнення БССР аб’ектыўна з’яўляліся праяуленнем вялікадзяржаўнага шавінізму.

У канцы 1923 г. у Віцебскую, Гомельскую і Смален-скую губерні былі камандзіраваны кіруючыя работнікі ЦБК БССР і ЦБ КП(б)Б, якія растлумачылі насельніцтву гэтых губерняў гістарычную неабходнасць узбуйнення Бе­ларусі для яе эканамічнага і палітычнага развіцця, для нацыянальнай кансалідацыі у мэтах захавання беларускай нацыі. Тэта растлумачальная работа дала плённыя вынікі. На Віцебскім, Гомельскім і Смаленскім губернскіх з’ездах Саветаў былі прыняты рашэнні аб далучэнні да БССР тых паветаў, дзе пераважала беларускае насельніцтва.

3 сакавіка 1924 г. УЦВК прыняў пастанову аб перадачы БССР тэрыторыі з пераважна беларускім насельніцтвам. 7 сакавіка змены граніц БССР і РСФСР зацвердзіў Прэзі-дыўм ЦБК Саюза ССР.

13 — 16 сакавіка 1924 г. у Мінску адбыўся VI Надзвы-чайны з’езд Саветаў Беларусі. На з’ездзе прысутнічалі 405 дэлегатаў. Сярод 244 дэлегатаў з рашаючым голасам 134 прадстаўлялі насельніцтва далучаемых да БССР паветаў. Даклад "Аб пашырэнні граніц Савецкай Беларусі і задачах савецкага будаўніцтва" зрабіў А.Р.Чарвякоў. Ён пад-крэсліў вялікае значэнне факта пашырэння граніц БССР. Дэлегаты з’езда аднадушна ўхвалілі аб’яднанне тэрыторыі з большасцю беларускага насельніцтва у адзіную Беларус-кую савецкую дзяржаву.

У выніку ўзбуйнення да БССР адышло 15 паветаў і асобныя воласці Віцебскай, Гомельский і Смаленскай губер-няў. Тэрыторыя рэспублікі павялічылася з 52,3 да 110,5 тыс. км², а колькасць насельніцтва — з 554 670 да 4 171 886 чалавек. У новых граніцах БССР пражывала 2.959 199 беларусаў, у тым ліку у сельскай мясцовасці — 2 719 139 і у гарадах — 240 06.0; 743 275 —рускіх і ўкраінцаў, у тым ліку у сельскай мясцовасці — 580 545 і у гарадах —162 730, 447 667 — яўрэяў, у тым ліку у сельскай мясцовасці — 187 623, у гарадах — 260 441; 87 915 —палякаў, у тым ліку у сельскай мясцовасці — 73 405 і у гарадах —14 510. Прадс-таўнікі іншых нацыянальнасцяў складалі 33 830 чалавек. У адносінах да Саюза ССР тэрыторыя БССР складала 0,53 %, а насельніцтва — 3,13 %.

Узбуйненне Беларускай ССР садзейнічала кансалідацыі беларускай нацыі, яе эканамічнаму і культуризму развіцдю, умацаванню дружбы беларускага і рускага народаў.

Другая сесія ЦБК БССР, якая адбылася 10 — 17 жніўня 1924 г., увяла новы адміністрацыйна-тэрытарыяльны пад-зел рэспублікі. Было ўтворана 10 акруг: Аршанская, Баб-руйская, Барысаўская, Віцебская, Калінінская (цэнтр — Клімавічы), Магілёўская, Мазырская, Мінская, Полацкая і Слуцкая. Акругі падзяляліся на 100 раёнаў і 1202 сель-скія Саветы. Часова, да склікання з’ездаў Саветаў, орга-намі ўлады у акругах з’яўляліся выканкамы тых паветаў, якія сталі цэнтрамі акруг.

У лістападзе 1926 г. Палітбюро ЦК УКП(б) на падставе даных камісіі, якая вывучала пытанне аб далучэнні да БССР Гомельскага і Рэчыцкага паветаў, прыняло пастанову аб аб’яднанні іх з БССР. У снежні 1926 г. Прэзідыўм ЦБК БССР уключыў гэтыя паветы у склад рэспублікі, перайме-наваў іх у акругі, а воласці — у раёны. У выніку другога ўзбуйнення тэрыторыя БССР павялічылася на 15 270 км², а насельніцтва — на 649 тыс. чалавек.

Пасля двух узбуйненняў БССР яе тэрыторыя на пача-так 1927 г. складала 125 950 км² з насельніцтвам каля 5 млн чалавек. У межах рэспублікі склаўся адзіны у эка-намічных, культурна-бытавых і нацыянальных адносінах раён.

2. Савецкая Беларусь ва ўмовах новай эканамічнай палітыкі

Да пачатку 20-х гг. ХХ ст. Беларусь зведала не толысі разбуральны характар першай сусветнай вайны, але і тры гады жорсткага супрацьстаяння розных класаў і сацыяльных груп. Насельніцтва стамілася ад пабораў і рэквізіцый. Гаспадарка была разбурана. У другой палове 1920 г. на савецкай тэры­торыі Беларусі былі нацыяналізаваны фактычна усе прамысловыя прадпрыемствы, але з іх дзейнічала менш паловы. Рабочыя пакідалі галодны горад і імкнуліся ўладкавацца на вёсцы, дзе і без іх былі лішнія рабочыя рукі. Вясковае насельніцтва імкнуліся абіраць усе — вайсковыя часці, харчовыя атрады і бандыты. Пасяўныя плошчы Беларусі ска-раціліся болып чым на 30 %, а пагалоўе жывёлы — на 50 %.

Цяжкае сацыяльна-эканамічнае становішча ўскладнялася супярэчлівай палітычнай сітуацыяй. Беларусь у 1921 г. апынулася падзеленай паміж Расіяй і Полыпчай. Новаабвешчаная БССР замацавалася толькі у межах паветаў Мінскай губерні, што, безумоўна, парушыла наладжаныя гаспадарчыя сувязі. Незадаволеныя харчразвёрсткай сяляне браліся за зброю; іх збіралі пад свае сцягі беларускія эсэры, выкарыстоўвала суседняя Полыпча і бандыцкія атрады. Юнакі, прызваныя у войска у 1914 — 1916 гг., за шмат гадоў вайны звыкліся здабываць хлеб вінтоўкамі. Савецкія органы улады вымушаны былі да 1922 г. уключна захоўваць у БССР надзвычайнае становішча.

Сялянскія выступленні, правал ілюзій хуткай перамогі сусветнай рэвалюцыі садзейнічалі таму, што найбольш дальнабачныя з бальшавіцкіх кіраўнікоў ужо у 1920 г. выступалі за перагляд палітыкі "ваеннага камунізму". У сакавіку 1921 г. быў зроблены "першы практычны крок", да якога ён заклікаў: харчовая развёрстка была заменена харчовым падаткам (гэга значыць лішкам, што заставаўся пасля выканання харчпадатку, селянін распараджаўся сам). Аднак адзначны крок у значнай ступені з’яўляўся прапагандысцкім. Па-першае, харчпадатак 1921 г. для БССР вызначаўся у болыпых памерах, чым развёрстка папярэдняга года. Па-другое, хлеб прадаваць напачатку забаранялася, а абмен яго на прамысловыя тавары па істотна завышаных цэнах быў нявыгадны. К канцу 1921 г. стала зразумела, што непасрэднага тавараабмену горада з вёскай не атрымалася, і У.І.Ленін, карыстаючыся тэрміналогіяй таго часу, заявіў аб чарговым "адступленні". У выніку паступова вызначалася сутнасць новай эканамічнай палітыкі: свабода выбару формаў гаспадарання, кааперацыя, рыначныя адносіны паміж горадам і вёскай.

Пераважнае эканамічнае значэнне для Беларусі напа­чатку 20-х гг. захоўвала сельская гаспадарка. Аднак НЭП, пачаўшыся з сельскагаспадарчай палітыкі, развіўся ў палітыку фінансавай стабілізацыі і ўрэшце вызначыўся і як палітыка прамысловая. Паколькі буйная прамысловасць не магла быць адноўлена без вялікіх капіталаўкладанняў, пачаць гэты працэс можна было, стымулюючы спачатку развіццё дробнай і сярэдняй прамысловасці. Пры гэтым неабходна ўлічваць, што на Беларусі гістарычна пераважалі менавіта дробныя і сярэднія прадпрыемствы.

У сферы прамысловасці БССР новая эканамічная палі­тыка выявілася у наступным:

1. Скасоўвалася празмерная цэнтралізацыя. Прамысловасць БССР атрымоўвала магчымасць лепш выкарыстоўваць мясцовыя рэсурсы. Былі створаны групавыя ўпраўленні, якія падпарадкоўваліся непасрэдна Саўнаргасу рэспублікі. У паветах дзейнічалі эканамічныя аддзелы, у кампетэнцыю якіх уваходзілі пытанні аднаўлення прамысловасці мясцовага значэння (кустарная вытворчасць, мясцовае будаўніцтва).

2. Усе прамысловыя прадпрыемствы былі падзелены на чатыры трупы. У першую уваходзілі найбольш буйныя дзяржаўныя прадпрыемствы, якія павінны былі працаваць на аснове гаспадарчага разліку (за кошт прыбытку пакрываць страты). Да другой адносіліся тыя, што падлягалі часовай кансервацыі. У трэцяй знаходзіліся прадпрыемствы, якія не мелі дзяржаўнага значэння; яны аддаваліся у арэнду кааператыўным арганізацыям і прыватным асобам. Да чацвёртай групы належалі прадпрыемствы, якія падлягалі закрыццю, іх рабочыя і служачыя пераводзіліся на працуючыя фабрыкі і заводы. Аднак значная частка рабочых (пераважна нізкай кваліфікацыі) не змагла знайсці работу і трапіла ў лік беспрацоўных. Існаванне рынку працоўнай сілы было характэрным для грамадства часоў новай эканамічнай палітыкі.

3. Ліквідавалася ўраўнілаўка у аплаце працы рабочых. Формы аплаты ўлічвалі кваліфікацыю рабочага, прадукцыйнасць яго працы. Уводзілася калектыўнае забеспячэнне рабочых і служачых у непасрэднай залежнасці ад вынікаў работы прадпрыемства. У першыя гады новай эканамічнай палітыкі разам з грашовай захоўвалася і натуральная аплата за кошт мясцовых харчовых рэсурсаў.

3 пачатку 20-х гг. адбываўся пераход да рыначных адносін на вёсцы. У след за заменай харчовай развёрсткі харчовым падаткам (1921) з 1922 г. быў дазволены свабодны выбар формаў землекарыстання, зменшылася і без таго нешматлікая колькасць калектыўных гаспадарак, па-вялічыўся рост хутароў. Адначасова сялянства атрымала права свабодна прадаваць лішкі сваей прадукцыі.

Наступным крокам на шляху фарміравання гаспадарчай сістэмы новай эканамічнай палітыкі на вёсцы стаў пераход з 1923/24 гаспадарчага года ад сістэмы натуральнага падаткаабкладання да грашовага. Сяляне атрымалі магчымасць лепш прыстасоўвацца да рынку, сеяць болын выгадныя культуры, займацца дробным промыслам.

Ужо напачатку 20-х гг. развеяліся ілюзіі аб тым, што ўраўняльнасць у размеркаванні гарантуе сацыяльную роўнасць. Дыферэнцыяцыя на вёсцы працягвалася, дзе-нідзе нават загаварылі аб неабходнасці "другой рэвалюцыі". У гэты час адна частка сялянства не магла забяспечыць эфектыўнага выкарыстання рабочых рук і інвентару з-за недахопу зямлі, а другая не здольна была яе апраца-ваць. У кастрычніку 1924 г. намеснік наркама земляробст-ва БССР (з 1925 г. — паркам) З.Прышчэпаў падкрэсліваў, што "зараз трэба даць магчымасць развівацца нэпу на вёсцы". У 1925 г. было пацверджана права сялян на свабодны выбар формаў землекарыстання, зямельным кодэксам БССР замацавана арэнда зямлі, інвентару і наём рабочай сілы. Гэта дазваляла эканамічнымі метадамі змен-шыць верагоднасць сутыкненняў паміж рознымі па ўзроўні сацыяльна-эканамічнага развіцця гаспадаркамі.

Вызначальнай рысай новай эканамічнай палітыкі стала развіццё свабоднага гандлю, дзе пераважная роля належа­ла прыватнаму капіталу. У адрозненне ад іншых савецкіх рэспублік у БССР напачатку 20-х гг. меўся разгалінаваны прыватнагандлёвы апарат, які за папярэдні перыяд выявіў выключныя здольнасці да выжывання у неспрыяльных умовах. Пры НЭПе існавалі тры віды гандлю: прыватны, кааператыўны і дзяржаўны. Усе яны адкрыта канкурыра-валі паміж сабой на роўных умовах. Прыватны гандляр быў найбольш актьгўны у рознічным гандлі, дзяржаўныя органы — у аптовым, кааператывы спалучалі функцыі аптовых і рознічных гандляроў.

Для станаўлення збалансаваных рыначных адносін паміж горадам і вёскай вялікае значэнне мела грашовая рэформа, паколькі у 1920 г. у грашовым абароце Беларусі знаходзілася шмат царскіх грошай, асабліва залатых, і грошай іншых краін. Савецкія папяровыя грошы, што выпускаліся з гэтага года, вельмі хутка абясцэньваліся. Патрэбны быў канверсаваны рубель, з’яўленне якога стрымлівалася эмісіяй новых грашовых знакаў. 3 лютага 1924 г. іх друкаванне спынілася і з сакавіка гэтага ж года быў устаноўлены цвёрды выкупны курс — 50 тыс. руб. выпуску ранейшых гадоў за адзін новы чырвонец. Канвер­саваны рубель праіснаваў з 1924 па 1929 г. У 1921 г. быў адноўлены Дзяржбанк і створаны спецыялізаваныя банкі (акцыянерныя, камерцыйныя і т.д.), якія канкурыравалі паміж сабой. Адны і тыя ж прадпрыемствы, трасты часта крэдытаваліся у некалькіх банках адначасова і заўсёды мелі магчымасць звярнуцца за пазыкай у любы банк па сваім выбары. У сістэме ашчадбанкаў былі адменены усе абмежаванні на сумы, якія маглі захоўвацца у прыватных асоб ці арганізацый. Уклады у ашчадных касах не падля-галі канфіскацыі і павінны былі выдавацца ўтрымальнікам па іх патрабаванні, гарантавалася тайна ўкладаў.

Развіццё эканомікі Беларусі ва умовах новай эканаміч­най палітыкі мела істотныя вынікі. Аб’ём валавой прадук­цыі індустрыі, па-ранейшым у значнай ступені дробнай, у 1927 г. перавысіў даваенны ўзровень, хоць і пры большай колькасці рабочых, занятых на вытворчасці. У лістападзе 1926 г. пачаўся выпуск першых станкоў на заводзе "Энер-гія". У ліпені 1927 г. пачалося будаўніцтва Асінаўскай раённай электрастанцыі (БелДРЭС") — буйнейшай у 20 — 30-я гг. на Беларусі. Першы пяцігадовы план прадуглед-жваў у першапачатковым варыянце пераважнае развіццё традыцыйных галін прамысловасщ. У 1926 г. вартасць валавой прадукцыі сельскай гаспадаркі БССР у даваеннай адзнацы перавысіла сярэднегадавыя паказчыкі 1911 — 1913 гг. Пасяўныя плошчы у параўнанні з 1913 г. павялічыліся на 15 %, колькасць жывёлы у пераводзе на буйную рагатую — на 27,3 %. Па удзельнай вазе сярод іншых галін эканомікі сельскай гаспадарцы належала болып 70 %.

Вышкам развіцця рыначных адносін стала і паглыбленне спецыялізацыі сельскагаспадарчай вытворчасці рэспублікі у кірунку мяса-малочнай жывёлагадоўлі, бульба- і льнаводства. Па разліках эканамістаў, у 20-я гг. беларускі селянін, засяваючы бульбай тую ж плошчу, што і збожжавымі, атрымоўваў прыбытак у 3 разы большы. Тагачаснае кіраўніцтва абапіралася на інщыятыву селяніна, на яго жаданне мець зямлю у асабістым карыстанні. У выніку ажыццяўлення зямельнай палітыкі павялічылася ўдзель-ная вага сераднякоў.

Разам з тым развіццё новай эканамічнай палітыкі выявіла і шэраг супярэчнасцяў- Асноўная з іх — паміж плюралістычным эканамічным базісам і манапольна-аднапартыйнай надбудовай. Як кіруючая, партыя павінна была б падтрымліваць найболып актыўны і заможны склад насельніцтва, а як пралетарская — яго люмпенізаваную (бяднейшую) частку.

У сферы сельскагаспадарчай вытворчасці тэта мела вынікам узмацненне падаткавага прэсу на сярэднія і за-можныя слаі сялянства, што ва ўмовах адсутнасці рынку зямлі і аграрнай перанаселенасці вяло да драблення гаспа-дарак, змяншэння ўдзельнай вагі таварнай прадукцыі. Модная залежнасць БССР ад хлебавытворчых раёнаў Савецкага Саюза, імкненне савецкага ўрада у канцы 1927 – пачатку 1928 г. забіраць хлеб прымусова ("хлебанарыхтоўкі") выклікала натуральны рост цэн на збожжа і істо-тнае змяншэнне колькасці хатняй жывёлы на Беларусі. Чарговы рыначны крызіс быў выкарыстаны для перарас-тання адміністрацыйнага пачатку у арганізацыйную палі-тыку злому гаспадарчай сістэмы НЭПа.

У сферы прамысловасці неаднаразова вызначалася імкненне забяспечыць пераважны ўздым дабрабыту рабо-чых за кошт фарміравання росту заработкам платы, не збалансаванага з павелічэннем вытворчасці працы. Пры гэтым цэны на прамысловыя тавары узрасталі настолькі, што сялянам станавілася нявыгадна прадаваць сваю і купляць прамысловую прадукцыю. Калі у 1923/24 і 1925/ 26 гаспадарчых гадах таварны голад пераадоль-ваўся эканамічнымі метадамі, то на мяжы 20 —30-х гг. ва ўмовах разгортвання барацьбы з прыватнікамі (дарэчы, крэдытаванне прыватнікаў Прамбанкам спынілася ужо у 1925 г.) дзяржава звярнулася да надзвычаных мерапрыем-стваў.

Пашырэнне эканамічнай свабоды сад-зейнічае развіццю дэмакратычных прынцыпаў палітычнага жыцця, аб’ектыўна супярэчыць цэнтралізацыі. Невыпад-кова у 1926 г. урад БССР (старшыня СНК Я.Адамовіч) не згадзіўся з праектам СНК СССР "Аб пачатках землека-рыстання і землеўпарадкавання Саюза ССР". Урад вы-ступіў супраць таго, што у праекце дэталізаваліся усе пытанні, што на карысць рэспублік пакідалася толькі выкананне зямельнага заканадаўства, і прапанаваў,каб уся зямля, якая ўваходзіць у склад тэрыторыі рэспублікі, з’яўлялася ўласнасцю гэтай рэспублікі (а не Саюза, як па праекце). У 1927 г. на VIII Усебеларускім з’ездзе, які ўхваліў праект Канстытуцыі БССР, паркам земляробства З.Прышчэпаў зрабіў прапанову, каб саюзны урад распра-цоўваў толькі агульныя прынцыпы сельгаспадатку, якія б канкрэтызаваліся на месцы.