2017-11-01
1212І. Кіріспе
Қазақтың ұлттық сусыны санайтын қымызынан айдың-күннің аманында ажырап қалу қаупі бар. Әр халықтың ұлттық ас мәзірі болады. Айталық, дүнгенді – лағманымен, өзбекті палауымен танимыз. Ал қазақтың дастарханын қымызсыз елестету мүмкін болмаса керек.
Жаз айында ғана аузымызға тиіп, қарық боп қаламыз. Ал қыс бойы қақтығып отырғанымыз.
Елбасы айқындаған бағыттың бірі – ауылшаруашылығы өнеркәсіп кешенін, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеуді қолға алуды да қамтиды. Ал ауылшаруашылығы өнімінің басы – қымыз.
ІІ. Негізгі бөлім
Қымызға ешқандай насихаттың керегі жоқ. Оны жұмыр жер бетіндегі жұрттың біразы біледі. Тек кейбір мемлекеттердің атын түрліше бұрмалап жүргені болмаса. Мысалы, немістер қымызды «бие сүтінен жасалған йогурт» деп жүр.
Осыдан бір жарым ғасыр бұрын, сонау 1854 жылы әйгілі орыс дәрігері Нестор Постников Самара губерниясының Богдановка ауылында қымызбен емдейтін орталық ашады. Ал 1958 жылы екінші қымызбен емдеу орталығының шаңырағын көтереді. Онда, негізінен, туберкулезбен ауырғандар емделетін. Атақты орыс жазушылары Лев Толстой мен Антон Чехов дәл осы емханада қымызбен емделген. Және құлан – таза айығып шыққан.
|
|
|
Соңғы деректер бойынша, Ресейде қымыз өндірумен айналысатын жүзге жуық кәсіпорын бар. Енді мына қызықты қараңыз: табиғаты аса қатал, бие байлауға жайсыз, бұғыны пір тұтатын Саха елі осыдан бірнеше жыл бұрын «Саха Республикасындағы қымыз өнеркәсібі туралы» арнайы заң қабылдап, қымызды әлеуметтік маңызы бар өнімдердің қатарына қосып қойыпты. Франция мен Германияда қымыз өнеркәсібінің қалай тамырланып келе жатқаны белгілі.
ІІІ. Зерттеу бөлімі
Қымыздың түрлері: сары қымыз, уыз қымыз, бесті қымыз, дөнен қымыз, құнан қымыз, жуас қымыз, қысырақ қымыз, сірге жияр және түнеме қымыз.
Қымыздың пайдасы
Қымыз ашытудың технологиясы
Қымыз орталықтарын ашу
ІV. Қорытынды
Қазіргі таңда «Саржайлау» деген ортақ атты иемденген 5 түрлі қымыз нарыққа шығуда. «Сарыарқа», «Үш қоңыр», «Қазығұрт», «Алтай», «Ақжайық» - бәрінің өздік дайындау әдісі бар.
«Сарыарқа» қымызы Көкшетау өңіріндегі арғындардың қымыз ашыту әдісімен саумал қайыңнан жасалған, толығымен ысталған күбіге ашытылады екен. Күбі жас кілегеймен майланып, қымызға бал қосылып пісіледі.
|
|
|
«Үш қоңыр» атын иеленген қымыз Нарынқолдық үйсін, албандардың әдісімен еменнен жасалған күбіге ашытылып, қарағайдың бүрімен ысталады. Күбі жас кілегеймен майланып, қымызға мейіз қосылып пісіледі.
«Қазығұрт» қымызы дулат, қоңыраттардың қымыз ашыту әдісімен аршадан жасалған күбіге ашытылып, киік отымен ысталады. Күбі қозының құйрық майымен майланады да, қымыздың ішіне құйрық май салып пісіледі.
«Алтай» деп аталатын қымыз найман, керейлердің қымыз ашыту әдісімен қайыңнан жасалған күбіге ашытылып, алма ағашымен ысталады. Күбі жылқының қазысымен майланып, қымызға сүрленген қазы салып пісіледі.
«Ақжайық» қымызы адайлардың салтымен қара ағаштан жасалған күбіге ашытылып, аршамен ысталады. Күбі қозының құйрық майымен майланып, қымызға сүрленген жылқының жалы салып пісіледі.
Арудан асқан жан бар ма?
Жылқыдан асқан мал бар ма?
Биенің сүті сары бал –
Қымыздан асқан дәм бар ма?
Ақтамберді жырау
V. Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Е. Қыстаубаев. Орал өңірі, 22 сәуір 2010 ж.
2. Б. Тайжан. Егемен Қазақстан, 11 шілде 2006 ж.
3. М. Рысдәулет. Егемен Қазақстан, 20 шілде 2002 ж.
4. Р. Нұғманбекова. Егемен Қазақстан, 17 ақпан 2010 ж.
5. Мөлдір бұлақ, №10 2005 ж.
Тақырыбы: Мия өсімдігінің қасиеті
Мақсаты мен міндеті: Өзім ауырғанда денсаулығыма шипа болған мия өсімдігінің емдік қасиетін танып білу; Емдік қасиетімен денсаулыққа пайдасын біліп қана қоймай, оны іс жүзінде қолдану.Мия өсімдігінің Батыс Қазақстан облысындағы таралу аймағын анықтау;
Сабақтың өту барысы:
І. Қызығушылығын ояту
| М |
| И |
| Я |
Тапсырмалар:
1. Шипалы сусын (Қымыз)
2. Дәрілік өсімдік (Итмұрын)
3. Қалың киімді ұнатады,
Шешіндірсең жылатады. (Пияз)
ІІ. Негізгі сабақ
· Мия өсімдігіне жалпы сипаттама
· Батыс Қазақстан облысында мия өсімдігінің таралу аймағы
· Дәрілік өсімдік ретінде қай кезде және қай бөлігін пайдалануға болады?
· Негізгі емдік қасиеттері
· Қорытынды.
III. Мағынаны тану
| Көпжылдық |
| Бұршақ тұқымдас |
| Денесі түкті |
| Тамыры жуан |
| Өсетін орны | Басты ерекшелігі | Сипаттамасы | Емдік қасиеті | Қолданылуы |
| Құмды жерлерде, шабындық жазықтарда, өзен бойларында. Батыс Қазақстан облысындағы Сырым, Ақжайық, Жалпақтал аудандарында өседі. Көктем мен күзде қазып алады. | Мия өсімдігі бұршақ тұқымдас, көпжылдық өсімдік. Биіктігі 30-100 сантиметр аралығында өседі. Бүтін денесі түкті, тамырсабағы жұмыр әрі жуан, сыртқы қабығы қызыл қоңыр түсті немесе қара қоңыр түсті. Тақ қауырсынды күрделі жапырақтары кезектесіп орналасқан, бір қатарда 7-ден 17-ге дейін ұсақ жапырақшалары болады. | Сабағы тік, түп жағы ағаш тектес, жоғарғы жағы көп бұтақты болады. Мия гүлі-көбелек формалы, көгілдір түсті немесе қызғылт көк түсті. | Асқазан, ұлтабар жарасына.Истерия (есалаң) ауруына.Көңіл алақызып, ұйқы қашқанда.Ауыл шаруашылық дәрілерден уланғанда.Қорға-сыннан уланғанда Арсеннен (алмастан) уланғанда. | Тамақ өнеркәсібінде Фармацевтика да Парфюмерия да Металлургияда Темекі өндірісінде |
|
|
|
Ой толғау
Фармакологиялық қасиеттері
Шырынды аш қарынға немесе ас ішердің алдында қабылдайды.
Екі жасқа дейінгі балаларға бала қанша жаста болса сонша
тамшыдан күніне 3 рет
Қолдану тәсілі және дозалары
200г қайнаған суға мия шайын салып, 3-5 минуттан кейін күніне 3 рет қабылдауға болады.
Тақырыбы: Орал қаласындағы ескерткіштер
Мақсаты: Орал қаласы Қазақстандағы тарихи ғимараттары сақталған, сәулет өнерінің евразиялық мәнері бар, ескерткіштерінде өзіндік стилі бар, қайталанбас өзіндік әсемдігімен көзге түсетін қалалардың бірі екендігін түсіндіре отырып, тарихи ескерткіштерді сақтауға, күтуге баулу.
Пәнаралық байланыс: әдебиеттік оқу, қазақ тілі, дүниетану, тарих.
Сабақтың барысы:
І. Қызығушылығын ояту.
-Біз қай қалада тұрамыз?
-Орал қаласында қандай ескерткіштер бар?
II. Мағынаны тану.
Орал қаласындағы ескерткіштер
Орал қаласындағы ескерткіштер
Орал қаласы ХХІ ғасырдың сәулетті құрылыстарымен тарихи ескерткіштерімен қайталанбайтын өзіндік әсемділігімен сәулет өнерін танушылардан өзіндік баға алды. Қаланың тарихи ескерткіштері орнатылған бірнеше алаңдары көз тартады. Абай, М. Мәметова, В. И. Чапаев, Сырым батыр, А. С. Пушкин т.б. ғажап салынған ескерткіштері ерекше көзге түседі. Орал қаласы ертеден мәдениет орталығына кенде болған жоқ. Қазіргі таңда облысымыз заман талабына сай дамып келеді.
I. Бекіту
Сынып оқушыларын 4топқа бөліп тапсырма беру.
|
|
|
· Тарихи ескерткіштер
· Тарихи ғимараттар
· Мәдени орталықтар
· Қазіргі сәулетті құрылыстар
(оқушыларды топтарға бөлу арқылы, зерттеу жұмыстарын тапсыру)
Тақырыбы: Батыс өңірінің біртуар азаматтары
Мақсаты: Қазақ халқының мақтанышына айналған өңіріміздің біртуар азаматтары туралы мағлұмат беру, деректер жинау, үлгі тұту.
Пәнаралық байланыс: әдебиеттік оқу, қазақ тілі, дүниетану, баспа материалдары, т.с.с.
Сабақтың барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі:
Психологиялық дайындық
ІІ. Негізгі сабақ
Батыс Қазақстан облысының батыс өлкесі қазақ даласының алғашқы мәдени тарихи орталықтары пайда болған аймағы. Қазақ халқының батыр ұлдары Исатай Тайманов, Махамбет Өтемісов осы батыс өңірінің перзенттері. Отан қорғау жолындағы ұл-қыздарының есімі ел тарихында сақталады. Олар: Мәншүк Мәметова, Темір Масин, Ахмедияр Құсайынов, т.б. Қаланың тарихында әдебиет, ғылым, музыка өнерінің қайраткерлерінің тарихи есімдері халыққа танымал. Қазақ халқының аса көрнекті музыка өнерінің қайраткерлері: Дәулеткерей, Құрманғазы, Дина біздің өлкеміздің ұлы тұлғалары. Қазақстан Республикасының ақын-жазушылары: Ж. Молдағалиев, Қ. Мырза-Әли, Х. Есенжанов, өнер қайраткерлері: Р. Жаманова, Ш. Қажғалиев т.б. есімдері халыққы өте жақсы таныс екенін айта отырып, өздері туралы және Орал қаласында сол адамдардың аттарымен байланысты қойылған кітапханалар, көшелер, ескерткіштер, аялдамалар туралы мәліметтермен толықтыру жұмыстарын жүргізу.
Соның ішінде Қадыр Мырза Әлі туралы айтамыз.
| Қ.Мырза Әлікім? | Еңбектері | Аудармалары |
БҚО, Жымпиты ауданында дүниеге келген.ҚР халық жазушысы,мемлекеттің сыйлық иегері.
| Күміс қоңырау,Дала дидары, Бұлбұл бағы, Ақотау,Ой арманы, Домбыра т.б. | Орыс, неміс, украин, литва, эстон, грузин, өзбек, тәжік, қырғыз, түрікмен, татар, башқұрт, қарақалпақ, ұйғыр тілдеріне аударылған. Француз тілінен қазақ тіліне жұмбақтар аударған. |
ІІІ. Бекіту
Өзіндік жұмыс.
Осы аталған адамдар жайында қандай көше атаулары, кітапханалар, аялдамалар бар екені туралы мәлімет жинап келу.
Сабақтың тақырыбы: Ақұштап Бақтыгереева
Сабақтың мақсаты:
а) «Ақжайықтың ақ шағаласы» атанған А.Бақтыгерееваның шығармашылығы туралы оқушылардың таным,білім көкжиегін кеңейту, өлең мазмұнын ұғындыру;
ә) оқушыларды мейірімділікке,анасын сүйіп құрметтеуге,ананы сыйлап,қадірлей білуге тәрбиелеу; дүниедегі жақсылықатаулының бәрі күннің нұрынан,ананың мейірімінен тарайтынын ұғындыру;б) оқушыныңөз бетінше салыстыра білу,зерттеу,қорытынды,тұжырым жасаудығы-машығын дамыту;
Сабақтың түрі: іскерлік пен дағдыны жетілдіру,білімді жүйелеу,шығармашылық жұмыс
Сабақтыңәдісі: сұрақ-жауап,талдау,іздену,мәнерлеп оқу,сабақтастық,ой тастау т.б
Сабақтың көрнекілігі: сызбалары,газет-журнал материалдары, кітаптары,слайд т.б
Сабақтың барысы:
а)Ұйымдастыру кезеңі:
1) Оқушылармен амандасу,түгелдеу, оқу құралдарын тексеру, сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.
Ақұштап Бақтыгереева (23.8.1944 жылы туылған, Батыс Қазақстан облысы Ақжайық ауданы Ақжайық ауылы)- ақын. Қазаққыздар педагогикалық институтын бітірген (1966). Облыстық “Орал өңірі”, республикалық “Қазақәдебиеті”, “Жұлдыз” басылымдарында, “Жазушы” баспасында қызмет істеген. Тұңғыш кітабы “Өрімтал” (1967), кейіннен “Наз” (1969), “Қуанышым, іңкәрім” (1971), “ Сені ойлаймын” (1973), “Аққанат” (1975), “Бақыт әні” (1978), “Жайыққызы” (таңдамалысы 1980), “Белокрылая” (1981), “Ақжелең” (1985), “Сүмбіле” (1990) кітаптары шықты. Оның азаматтықүні “Трибун-ақын”, “Ақ Жайықтың көз жасы”, “Елдің елдігі — бірлігі”, “Оралдағы ойран” сияқты өлеңдерінде айқын көрінді. Туған елге деген сүйіспеншілік, ана тілі тағдыры, т.б. мәселелер ақын поэзиясының арқауы. Бақтыгерееваның шығармалары поэтикалыққуатымен, тілінің шырайлылығымен қазақ поэзиясына жаңа өрнек алып келді. Оныңөлеңдеріне Ө. Бәйділдаев, Қалдаяқов, Т. Бақтыгереев, т.б. ән жазған.[3]
1. А. Бақтыгереева туралы не білесің?2. Қандай шығармаларын білесің?
3. А. Бақтыгереева кім?4. Ол апамыз елі үшін қандай игі істер атқаруда?
5. Газет-журнал басылымдарда ол кісі туралы жазылған мақалаларды оқыдың ба?6. Теледидардан Ақұштап апаныңқатысуымен болған хабарларды көрдің бе?
«Ақжайық – ару мекені»
Біздің кіндік қанымыз тамып, туып өскен жеріміз Ақжайық ауылы «Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас» дегендей, туған жеріміздің табиғаты, тау- тасы, өзен- қөлі, тіпті қыбырлаған жәндігіне дейін бізге өте қымбат. Сондықтан туған жеріміздің тарихымен танысу және белгілі тұлғалар туралы мәлиметтер жинау біз үшін өнегелі іс және азаматтық парызымыз деп білеміз.
Ақжайық ауылы
Мекен жайы: 091101. Батыс-Қазақстан облысы
Теректі ауданы,
Ақжайық ауылдық округі
Ауылдық округ орталығы – Ақжайық ауылы 3075 адам. (01.10.2014ж)
Ауылдық округ аумағы – 75967 шаршы км.
Ауылдық округтегі халық саны- 4854 адам
Ауылдық округтегі аула саны- 1068
Ауылдық округтегі елді мекендер- Ақжайық, Сүттігенді, Талпын, Абай, «Ақжайық» шипажайы, Подхоз
1992 жылы таратылған Ақжайық ауданының ізінде құрылған Ақжайық ауылдық округінің құрамына Талпын, Абай, Ақжайық шипажайы, Сүттігенді елді мекендері кіреді. Округ аумағында 22 ауыл шаруашылық құрылымы, «Ақжайық» шипажайы жауапкершілігі шектеулі серіктестігі жұмыс жасайды.
Округ аумағында үш орта және екі бастауыш мектеп, Ақжайық орта мектебі жанында 40 орындық интернат, «Айгөлек» бала бақшасы, Ақсоғым саз мектебінің филиалы, аудандық аурухана мен емхана, 4 медициналық пункт, кітапхана, Мәдениет үйі, №27 өрт сөндіру бөлімі, аудандық ішкі істер бөлімі, орман шаруашылығы, «Қазақтелеком», «Қазпошта» тораптарының филиалдары қызмет көрсетеді.
Ақжайық ауылының тарихы
1932 жылға дейін Шалкар көлінің жағалауында Шалкар ауданы болған, 1932 жылы Шалкар ауданы Лбішін ауданына қосылған. 1939 жылы Ілбішін ауданы Чапаев ауданы болып аты өзгерді. Қазіргі тұрып жатырған аймақ сол Чапаев ауданына қарады. Жайық өзенінің сол жақ бетінде сол кезде 14 колхоз бен 1 совхоз болды. Олар: «Социализм», «Кеңтүбек», «Карл Маркс», «Талпын», «Қосшы», «Молотов», «Жыдағат», «Жасталап», «Калинин», «Жаңаталап», «Игілік», «Қазақстанның 15 жылдығы», «Жаңа тұрмыс», «Ынталы» колхоздары және «Аңқаты» совхозы. 1932 жылы Сүтттігенді МТС (машина трактор станциясы) болып қайта құрылды. Оның алғашқы директоры болып Маштаков тағайындалған. Ол МТС-тің одан әрі өркендеуіне зор үлес қосты, оның кезінде жөндеу шеберханасы, тракторларға және ауыл шаруашылық машиналарына гараж, электр станциясы, Сүттігенді МТС-нан Орал қаласына қатысу үшін Барбастау ауылына дейін аласа грейдер жолы, кеңсе, 500 орындық ауыл клубы, монша оның қасына тас құдық, сонымен қатар көшелерге тас құдық қаздырды. Ол кезде жанар-жағар майды, ауыл шаруашылығы машиналарының, тракторларының бөлшектерін өгізарбамен таситын болған. Оларды таситын жұмысшыларға демалып түстенуіне, яғни Тоқсанбай, Подстепное елді мекендерден және Орал қаласынан пәтер салғызып, адамдарға жағдай туғызған.
Жөндеу шеберханасының цехтарына трубкамен су кіргізу үшін желмен айналатын бұрғылау қондырғысын қоюға ақша болмағасын Сүттігенді МТС-нің директоры Маштаков колхоздың МТС-на бережақ ақшасына осы жұмысты істеуге енді кірісейін дегенде, «директор өкіметтің ақшасын жеп қойды», деген жалған хабар НКВД-ға жеткізілген. Себебі, Талпын колхозы МТС-ке бережақ болып, сол үшін банктен ақша алады, ол жұмыс сол ақша алғаннан кейін істеуге тиіс еді. Міне осы өтірік жаланың кесірінен Маштаков «халық жауы», деп кінәланып ату жазасына бұйырылды. Бірақ, ол қуынып нәтижесінде 25 жылға сотттады. Содан ол 10 жыл түрмеде отырып, ауруға шалдығып, елге келіп қайтыс болды. Бірақ бұл адамның ел алдындағы еңбегі орасан зор еді.
«Қосшы» колхозында Шадабаев, Саттаров, «Жыдағат» колхозында Ғалиев, Ибраев, Қыдыров, Сержанов, Нұрғалиев «Жасталап», «Калинин, «Жаңаталап» колхоздарында Бисалиев К., «Игілік», «Қазақстан 15 жылдығы» колхоздарында Ғалиев Р, Есекенов М, Батырғалиев Ұ., Жалелов Ы., «Ынталы» колхозында Наурызов Ж. басқармалар жұмыс жасаған.«Сүттігенді» МТС-на Аубакиров Х., Этманов, Михайленко, Бурмаков, Лосев, Жаненов, Сисенғалиев, Абуханов, Кириленколар әр кезеңдерде басшылық жасады. 1957 жылы «Сүттігенді» МТС-нің орталығын Көкмешіт деген жерге, яғни қазіргі Ақжайық ауылының басына аударады. Жаңадан қоныс ауып келген жерге шеберхана, кеңсе, дизель электростанция салынған.1959 жылы Сүттігенді МТС таратылып, Калинин МТС құрылған. «Қосшы» колхозын «Талпын» колхозына біріктіріп үлкейтілген «Талпын» колхозы құрылды. «Молотов» колхозы мен «Жыдағат» колхозын біріктіріліп жаңадан «Абай» колхозы пайда болды, «Жасталап», «Калинин», колхоздары құрды. 1961 жылы «Калинин МТС» қарасты «Талпын», «Абай», «Калинин», «Коммунизм» колхоздары ірілендіріліп қосылудың негізінде «Еңбек» совхозы құрылып бірінші совхоз директоры болып К.Дуйсекенов тағайындалды. Кейін 1965 жылы «Калинин», «Каммунизм» бөлімшелері «Восход» совхозы берілді.
1965 жылы «Еңбек» совхозының директоры болып А.А.Ишбердин тағайындалды, ол 20 жылдын үстінде, яғни 1986 жылға осы совхозды басқарды. Кейін әртүрлі уақыттарда совхоз директорлары болып О.Батталов, С.Рашев, ал Ш.Қабделов директор болып совхоз тарағанға, яғни 1996 жылға дейін басқарды.
1977 жылдың наурыз айында Чапаев ауданының «Еңбек», «Восход» совхоздары, «Аңқаты», «Чапаев» асыл тұқымды мал заводттары, «В.И.Ленин» «КОКП 22 съезді» атындағы колхоздар және Тайпақ ауданынан «Өлеңті», «Есенсай» совхоздарын қосып, жаңадан Ақжайық ауданы ашылды. Аудандық партия комитетінің І хатшысы болып А.В.Байболатов тағайындалды. 1988 жылы Ақжайық ауданы таратылып, шаруашылықтары кейін Тайпақ және Чапаев аудандарынао қаратылды.
1992 жылы қайтадан Чапаев ауданынан бөлініп, алты шаруашылықтардың негізінде қайта Ақжайық ауданын ашты, аудан әкімі болып А.Б.Какимов тағайындалды, кейіннен экономикалық жағдайларға байланысты 1997 жылы қайтадан екінші рет таратылып Теректі ауданына біріктірілді.
| Тақырыбы: Емдік шөптер | Мақсаты | Мәліметтер | Бақылау жұмы сы |
Адыраспан
| Дәрілік өсімдіктер туралы мәлімет беру,емдік қасиеті туралы ұғым қалыптастыру. | Адыраспан-түйетабандар тұқымдас, тарамдалған бұтағы мол көпжылдық шөптесінді өсімдік, жапырақтары кезектесе бітеді. Бозғылт-сары гүлдері жеке-жеке өседі. Жемісі-қоңыр түсті, диаметрі 1сантиметрдей шар тәріздес қауашақ. Адыраспан-улы өсімдік, сондықтан оны тек дәрігердің нұсқауымен ғана пайдалануға болады. | Дәрілік өсімдіктердің қандай ауруларға ем болаты ны туралы мәлімет жинап келу. |
Алоэ
| Алоэ-ағаш тәрізді өсімдік. Сөлі шырыны мол. Сабағы қысқа,ұзын. | ||
Итмұрын
| Итмұрын-раушангүлдер тұқымдасына жататын, жапырақ тастайтын өсімдік. Ылғал жерді жақсы көреді. | ||
Мия 
| Мия-көпжылдық шөптектес өсімдік. Бүкіл шөбі, тұқымы дәрі |
| Тақырыбы: | Мақсаты | Мәліметтер | Зерттеу жұмысы |
Қыстап қалатын құстар.
(торғай)
| Балалардың қыстап қалатын құстар жайлы түсініктерін кеңейту. 2. Құстарға деген қамқорлық көзқарасын дамыту. | Құстарды жыл мезгілдерінің өзгеруіне қарай қыстап қалатын құстар, жыл құстары болып бөлінеді. Қысы, жазы бір жерде мекендейтін құстар: қыстап қалатын құстар. Оларға торғай, үйрек, шіл, қарға жатады. Олар ағаш бүршігін, кепкен жемістерді қорек етеді. . | Үйден өзің қалаған бір құстың тіршілігін жазып келу. |
| Тақырыбы: | Мақсаты: | Мәліметтер | Өзіндік жұмысы |
Кеш қайтатын құстар. Қарлығаш
| Қарлығаш туралы мәлімет бере отырып, құстарға қамқорлық жасауға баулу. | Қарлығаш өте жақсы ұшады, тіршілігінің көп уақытын ауада ұшып жүріп өткізеді. Су үстінен ұшып бара жатып-ақ су іше береді. Ұшып жүріп қорегін ұстап жейді. Дауысы онша қатты емес. Қарлығаш ұясын саз балшықтан сілекейімен араластырып бекем етіп жартас қуыстарына, жағалаудағы жарға, үй ішіне, кейде ағаш басына да салады. Ұясы жарты ай немесе түбі кең, аузы тар құмыра пішінді. Ұясының түбіне қауырсыннан, т.б. заттардан жұмсақ төсеніш жасайды. Ашық ұядағы жұмыртқа қара теңбілді шұбар, жабық ұядағы жұмыртқа ақ түсті болады. Жылына 1, кейде 2 рет 3—7 жұмыртқа салып, балапан басып шығарады. Балапандары қызылшақа болып туады. Қорегі көбіне ұсақ жәндіктер. Ашық күндері биіктеп ұшады да, ауа райы жауын-шашынды болар алдында жер бауырлап ұшады. Сондықтан да қарлығаштың ұшу ерекшелігіне қарап ауа райының өзгерісін алдын-ала болжауға болады. Сұр қарлығаш сағатына 170 км жылдамдықта ұшады екен | Қарлығашқа қандай қамқорлық жасай аласың? Қарлығаштың тіршілігін бақылау |
Тақырыбы: Мия өсімдігінің қасиеті.
Мақсаты мен міндеті: Өзім ауырғанда денсаулығыма шипа болған мия өсімдігінің емдік қасиетін танып білу; Емдік қасиетімен денсаулыққа пайдасын біліп қана қоймай, оны іс жүзінде қолдану.Мия өсімдігінің Батыс Қазақстан облысындағы таралу аймағын анықтау;
Сабақтың өту барысы:
І. Қызығушылығын ояту
| М |
| И |
| Я |
Тапсырмалар:
1. Шипалы сусын (Қымыз)
2. Дәрілік өсімдік (Итмұрын)
3. Қалың киімді ұнатады,
Шешіндірсең жылатады. (Пияз)
ІІ. Негізгі сабақ
· Мия өсімдігіне жалпы сипаттама
· Батыс Қазақстан облысында мия өсімдігінің таралу аймағы
· Дәрілік өсімдік ретінде қай кезде және қай бөлігін пайдалануға болады?
· Негізгі емдік қасиеттері
· Қорытынды.
III. Мағынаны тану
| Көпжылдық |
| Бұршақ тұқымдас |
| Денесі түкті |
| Тамыры жуан |
| Өсетін орны | Басты ерекшелігі | Сипаттамасы | Емдік қасиеті | Қолданылуы |
| Құмды жерлерде, шабындық жазықтарда, өзен бойларында. Батыс Қазақстан облысындағы Сырым, Ақжайық, Жалпақтал аудандарында өседі. Көктем мен күзде қазып алады. | Мия өсімдігі бұршақ тұқымдас, көпжылдық өсімдік. Биіктігі 30-100 сантиметр аралығында өседі. Бүтін денесі түкті, тамырсабағы жұмыр әрі жуан, сыртқы қабығы қызыл қоңыр түсті немесе қара қоңыр түсті. Тақ қауырсынды күрделі жапырақтары кезектесіп орналасқан, бір қатарда 7-ден 17-ге дейін ұсақ жапырақшалары болады. | Сабағы тік, түп жағы ағаш тектес, жоғарғы жағы көп бұтақты болады. Мия гүлі-көбелек формалы, көгілдір түсті немесе қызғылт көк түсті. | Асқазан, ұлтабар жарасына.Истерия (есалаң) ауруына.Көңіл алақызып, ұйқы қашқанда.Ауыл шаруашылық дәрілерден уланғанда.Қорға-сыннан уланғанда Арсеннен (алмастан) уланғанда. | Тамақ өнеркәсібінде Фармацевтика да Парфюмерия да Металлургияда Темекі өндірісінде |
Ой толғау
Фармакологиялық қасиеттері
Шырынды аш қарынға немесе ас ішердің алдында қабылдайды.
Екі жасқа дейінгі балаларға бала қанша жаста болса сонша
тамшыдан күніне 3 рет
Қолдану тәсілі және дозалары
200г қайнаған суға мия шайын салып, 3-5 минуттан кейін күніне 3 рет қабылдауға болады.
Тақырыбы: Фаст фуд тағамдары.
Мақсаты: Фаст фуд тағамдары туралы мәлімет бере отырып, зияны туралы тәжірибе жұмысына көз жеткізу.
Түрі: тәжірибе сабақ
Сабақтың барысы.
1. Қызығушылығын ояту.
Оқушыларға сауалнамалар жүргізу
| Тағамдар | Жиі пайдаланамын | Кейде | Мүлдем пайдаланбаймын |
| Фаст фуд тағамы | + | ||
| Чипсы тағамы | + |
"Гамбургер -85 пайызы",ал чипсы-100пайызы балалардың пайдаланады екен.
2. Мағынаны тану
-Фаст фуд тағамдарына қандай тағамдар жатады?
-Қандай түрлерін білесіңдер?
Көбінесе фаст фуд тағамдарының құрамында көмірсутегі көп болады. Олар
семіздікке әкеліп соғады.
Оның ішіне коптеген адам денсаулығына зиянды жылдам әрі тез дайындалатын тағам түрлерін қосады. Ми жүйесінің қабылдағыштық қасиетін төмендетеді.
Енді осы деректерге көз жеткізу үшін тәжірибе жұмысын жасап көрейік.
Тәжірибе
Фаст-фуд тағамы чипсыдың құрамындағы майдың бар екенін зерттеу
Нәтижесінде салфетка бетінде майлы дақ қалды.Ол оның өте зиянды екендігін дәлелдейді.
Толғаныс б.
Сауалнамаға қатысқан оқушылар саны: 20
Гамбургерді үнемі жейтіндер: 17
Чипсыды үнемі жейтіндер: 20
2013-2014 оқу жылындағы мектебіміздегі дәрігерлік кабинеттен алынған асқазан ішек жолдары ауруына байланысты есепте тұрған балалар саны
3.4. Жүргізілген ғылыми жобаның үлгісі
Ақжайық жалпы орта білім беретін мектебінің 4-сынып оқушысы
Бисенова Жанияның ғылыми жобасы
Тақырыбы: «Фаст фуд тез дайындалатын тағам немесе өзіңді саналы түрде улау ма?»
Бағыты: «Жаратылыстану»
Секция: «Адам денсаулығы»
Жетекшісі: Каражанова.Г.Д.
Жоспар:
Аннотация (3 тілде)
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім.
· Фаст фуд және чипсы тағамдарының қоректік құрамы.
· Тез дайындалатын тағамдармен тамақтану
· және салауатты тамақтану.
· Чипсы тағамының адам денсаулығына зияны.
· Адамдардың дұрыс әрі сапалы тамақтануы.
III. Зерттеу бөлімі
· Күнделік.
· Ізденіс жұмыстарының нәтижесі, фотоматериалдар
IV. Қорытынды.
V. Пікірлер
VІ. Пайдаланған әдебиеттер.
Ғылыми жұмысқа қойылатын талаптар:
-Оқушымен бірлесе отырып тақырып таңдау.
-Оқушылардың ойлары мен түсініктерін қалыптастыруға көмектесу, ойларын ашық айтуға үйрету.
-Оқушы өзінде бар түсініктерді өзінде жоқ түсініктермен қарама-қайшы құбылыстармен ұштастыру.
-Алдын ала болжау, тұспалдау, альтернативті түсінік бере білуге үйрету.
-Оқушыға зерттеу жұмыстарын еркін және оңаша жағдайда әсіресе, шағын топтарда талқылау арқылы, жүргізуге мүмкіндік беру.
-Оқушыларға алған мағлұматтарын кеңінен пайдалануға және оларды қолдану мүмкіндіктерін бағалай білуге мүмкіндік беру.
Жүргізілген зерттеу жұмысының күнделігі.(Үлгі)
| Р/с | Уақыты | Зерттеу орны | Ақыл-кеңес | Жұмыс мақсаты | Жұмыс нәтижесі |
| 1. | Қазан | АЖОББ мектебі | Каражанова.Г.Д. | Тақырып таңдау, жоспар құру. | "Фаст фуд"тағамдары және өзіңді саналы түрде улау ма? тақырыбын таңдадық. |
| Қазан | Мектеп кітапханасы. | Каражанова.Г.Д. Кітапханашы- | Теориялық мәліметтермен танысу, тапсырмалар алу. | Жалпы фаст фуд тағамдары туралы мәліметтер алдық. | |
| 3. | Қараша | Мектеп дәрігерімен кездесу. | Каражанова.Г.Д. Мектеп дәрігері- | Сұрақтар қойып, кеңестер алу. | Адам денсаулығына кері әсерін тигізетін фаст фуд тағамдары және чипсы тура мәлімет алдық. |
| 4. | Желтоқсан | Бастауыш сынып оқу-шыларына сауалнамалар жүргізу. | Каражанова Г Д | Мектеп оқушыларының қаншалықты Фаст фуд және чипсы тағамдарын пайдаланатынын анықтау. | Көптеген оқушылардың осындай тағамдарды жақсы көретінін анықтадық. |
| Қаңтар | АЖОББ мектебі Химия каб. | Химия пәнінің Мұғалемі – Садыкова Лилия Тлектесовна. | Чипсы тағамының химиялық құрамы туралы ақпарат алу. | Қосымша ақыл-кеңестер алдық. | |
| Қаңтар | АЖОББ мектебі Лабаратория "химиялық технология" | Лабараторияның зертханасышы –Садыкова Лилия Тлектесовна КаражанооваГ Д.Бисенова Жәния | Әкелген тағамдардың құрамын зерттеу, салыстыру. | Құрылғының көмегімен анықтадық. |
Оқушы сөмкесі.
Жоспар
Аннотация
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім.
ІІ. (1) Бастауыш сынып оқушысының сөмкесі.
III. Зерттеу бөлімі
III (1) Күнделік.
III (2) Ізденіс жұмыстарының нәтижесі, фотоматериалдар
IV. Қорытынды.
V. Пайдаланған әдебиеттер.
Аннотация
Бұл тақырыпты таңдаған себебіміз. Біріншіден біздің жас ғалым үйірмесіне деген қызығушылығымыз. Екіншіден осы кезге дейін алған білімімізді одан әрі дамыту. Үшіншіден қазіргі кезде ұстап жүрген сөмкелеріміздің салмағының бастауыш оқушысының денсаулығына қаншалықты әсер ететінін білуге деген қызығушылығымыз.Жалпы жұмыс мынандай бөлімдерді қамтиды.
а) Кіріспе. Мақсатымыз - ақпарат көздерінде жазылған түрлі мәліметтерді пайдалана отырып, оқушы сөмкесінің салмағы қандай болуы керектігін зерттеу және басқаларға таныстыру.
Міндеттеріміз – үйірмеде алған білімімізді іс жүзінде толықтыру, қорытындылаған ой - пікірлерімізбен өзгелерге ой салу.
ә) Негізгі бөлім. Ақпарат көздерін, ғылыми әдебиеттер мен оқулық, журналдарды пайдалана отырып, оқушыға қойылатын талаптар мен стандарттарға сипаттама беру.
б) Зерттеу бөлім. Жоғарыда айтылған мақсаттар мен міндеттерді негізге ала отырып, білімімізді толықтырып дәлелдеу. Дәрігерге бару кезінде түрлі сөмкелерді алып барып, салмақтарын өлшету, мамандармен кездесіп, сұқпаттасу.
Зерттелген мәліметтерге сүйене отырып, балалар пайдаланатын оқу құралдарымен бірге сөмкелерінің салмағы оның бойы мен салмағына сәйкестігін салыстырып анықтау.
Зерттеу бағыттары:
1. Мектеп оқушыларына сауалнамалар жүргізу (2, 3, 4 сынып).
2. Мектеп дәрігерімен кездесу.
3. Тәжіребие жасау.
4. Сөмкеге және бастауыш сынып оқушыларының нормасын тексеру.
в) Қорытынды. Жасалған жұмыстар бойынша күнделік жазу, қорытынды жасап, білімдерімен салыстыру, нәтижесі бойынша тұжырымдамалар жасап, ұсыныстар айту.
Кіріспе
Біздер бұл тақырыпқа тоқталмас бұрын көп ойландық. Себебі: бұдан да басқа қызықты тақырыптар болды. Біріншіден салауатты өмір салтын сақтау әр адамның міндеті. Екіншіден, қазіргі кезде оқушыға арналған сөмке түрлері өте көп және осы сөмкенің салмағынан бастауыш сынып оқушылары әртүрлі ауруларға шалдығады. Сондықтан біздің денсаулығымызға кері әсерін тигізбеу үшін, не себептен салмағы күннен күнге артып бара жатқанын және оның шешуін табу үшін зерттедім, дәлелдедім. Үшіншіден, бұл жобаға дайындалу мен үшін өте қызықты болды.
Сонымен, таңдау себептерімізге тоқтала кетейік. Біздер ұстазымыз екеуміз оқушыларға сауалнамалар жүргізіп, дәрігермен кездестік. Онда алған білімімізді толықтай жетілдірдік деп айта аламыз. Себебі біздің оқулықтан, газет - журналдардан оқығанымызды көзімізбен көргеніміз қызығырақ болды. Онда өз сөмкемді және сыныптастарымның сөмкелерінің салмағы мен оқушылардың бойын,жеке салмағын өлшедік.
Бастауыш сынып оқушыларының сөмкелерінің неше түрін көрдім. Өйткені бірінші сыныптан бастап төртінші сыныпқа шейін сөмкелердің салмағы мен түрлері әр түрлі болды. Сөмкенің салмағы шамадан тыс ауыр болса, адам денсаулығына өте қауіпті. Мұның арты оқушының дұрыс өсуіне зиянын тигізетінін білдік.
Біз көбіне сөмкенің ішінде артық керек емес заттар бар екеніне аса назар аудара бермейміз. Осы уақыт аралығында оқушылардың сөмкесінің салмағына қарап көп нәрсені білуге болатынын түсіндік.
Мен өзім салауатты өмір салтын насихаттай отырып, танысып білген жөніндегі ақыл - кеңестер мен мәліметтерді құрбыларыммен бөлісу мақсатында көпшілік назарына ұсынып отырмын. " Бала өсіп келе жатқан жас шыбық " дейтін дана халық сөзін негізге ала отырып, мектепке алып жүрген сөмкелерінің дұрыс пайдаланудың негізгі қағидаларын және оларды болашақта жеңілдетуге болатынын ұсынғым келеді. Мақсатқа жету барысында көптеген әдебиеттерден теориялық білім алып, ақыл – кеңестер тыңдадым.
Бастауыш сынып оқушысының сөмкесі
Менің күнде мектепке арқалап келетін сөмкемнің салмағы мені қатты мазалайды.Өйткені сөмкенің 7-8 келіден асатын салмағы бүлдіршіндердің омыртқасына әсер етпей қоймайды.
Шындығында, оқушы сөмкесінің салмағы қандай болуы керек? Жалпы, елімізде осыны реттейтін нормативтік құжат бар ма? Сұрастырып көрсек, бар екен. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1684 Қаулысымен бекітілген Санитарлық ережелер «Балалар мен жасөспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандарға қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» деп аталады. Міне, осы Ереженің 10-шы тармағында балалар мен жасөспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандардағы балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу, білім беру (мектеп оқулықтарына) және өндірістік тәжірибесі жағдайларына қойылатын талаптар айқындалған.
Ол бойынша, 1–4 сыныптардың оқушылары үшін бір оқулық кітаптың салмағы 300 грамнан. Оқулық салмағының 10 пайыз ғана артып кетуіне рұқсат етіледі екен.
Ал, оқушылардың күнделікті мектепке көтеріп баратын оқулықтарының жалпы салмағы (сөмкесінің салмағын қоспағанда) 1–3 сыныптар үшін 1,5-2 килограмнан аспауы тиіс.
Енді оқушылардың мектеп сөмкесіне аптаның әр күндері көтеріп баратын оқулықтары мен құралдарын салып, таразығатартып көруге болады. Физиологиялық тұрғыдан қауіпсіз болып табылатын сөмке салмағын анықтаудың қарапайым жолы да бар: ішіндегі заттарымен қосы есептегендегі сөмкенің салмағы оқушы салмағының он пайызынан аспауы тиіс.
Ал, енді оны түзетудің жолдары бар ма? Еуропаның бірқатар мемлекеттерінде оқушылар оқулықтарын мектепте қалдырып кетеді екен. Оның үй тапсырмаларын орындауға дағдыланған бізге қол еместігі түсінікті. Біздіңше, бір жолы - заманауи технологияларды қолдану. Яғни, планшеттер мен «электронды оқулықтарға» көшу.
Қазіргі таңдағы оқушылардың сөмкесі
Зерттеу
Бастауыш сынып оқушыларының сөмкелерінің салмағы мені қатты болғандырғандықтан мен өз тәжірибеме кірістім. Алдымен сыныптастарымның бойлары мен салмағын өлшедім. Одан кейін оқу құралдарымен қоса алғандағы салмақты өлшеп шығардым.Мұның қорытындысын сараптау мақсатында мектеп дәрігерімен сұхбаттастым.
Дәрігер біздің салмағымыз бен бойымызды және сөмкелерімізді өлшеп беруге көмекетсіп,ақыл-кеңесін берді.
| № | Оқушының аты – жөні: | Бойының ұзындығы | Салмағы | Сөмкенің таза салмағы | Оқу құралдарымен есептегендегі салмағы |
| Ильясова Аружан Ерболқызы | 136 см | 24 кг | 600 г | 3,700 г |
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 30 желтоқсандағы № 1684 Қаулысымен бекітілген Санитарлық ережелер «Балалар мен жасөспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандарға қойылатын санитарлық-эпидемиологиялық талаптар» деп аталады. Міне, осы Ереженің 10-шы тармағында балалар мен жасөспірімдерге тәрбие және білім беретін нысандардағы балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеу, білім беру (мектеп оқулықтарына) және өндірістік тәжірибесі жағдайларына қойылатын талаптар:
| Бастауыш сыныптар үшін бір оқулықтың салмағы 300г | Сөмкесінің салмағын қоспағанда 1,500-2 килограммнан аспауы тиіс. |
Бұдан не көруге болады. Бастауыш сыныптың 1-з сынып оқушылары үшін сөмкесінің салмағы 1,500 немесе 2 килодан аспауы керек болса менің сөмкемнің салмағы 1,700грамм артып кеткенін білдім. Бұл неге әкеліп соғатынын зерттеу мақсатында ғылыми жағынан және теориялық білімімді толықтыру керек болды.Ол үшін мен әрине, мектеп кітапханасына бардым
Мектеп кітапханасында материал іздеу барысында.
«Ізденсең табарсың...»
«Оқы, оқы және оқы!»
Зерттеу бөлімі
Зерттеу жұмыстарының күнделігі
| Р/с | Уақыты | Зерттеу орны | Ақыл-кеңес беруші | Жұмыс мақсаты | Жұмыс нәтижесі |
| 1. | Наурыз | мектепте | Кунусова А.К | Тақырып таңдау, жоспар құру. | "Бастауыш сынып оқушысының сөмкесі" тақырыбын таңдадық. |
| Наурыз | Мектеп кітапханасы. | Кунусова А.К Кітапханашы- | Теориялық мәліметтермен танысу, тапсырмаларт алу. | Жалпы мектеп оқушыларының сөмкелеріне қойылатын талаптар туралы мәліметтер алдық. | |
| 3. | Наурыз | Мектеп дәрігерімен кездесу. | Кунусова А.К Мектеп дәрігері. | Сұрақтар қойып, кеңестер алу. | Адам денсаулығына кері әсерін тигізетін ауыр салмақ туралы мәлімет алдық. |
| 4. | Сәуір | Бастауыш сынып оқушыларына сауалнамалар жүргізу | Ильясова А.Е. | Оқушылардың сөмкесінің салмағы туралы ойларын білу | Оқушылар қажетсіз заттарды да сөмкеге салатыны және мектеп ктаптарының салмағы шектен тыс ауыр екені анық болды |
| Сәуір | Қорытындылау | Кунусова А.К Ильясова А.Е. | Теориялық мәліметтер алу. | Оқушыларға қойылатын талаптардың бұзылуы байқалды. |
Зерттеу жұмыстары ауыр сөмке арқалағанның салдарын анықтау
Ауыр сөмке арқалаудың салдары
1. Жалпы, мектеп оқушыларының іші толы «қоржындарының» ауырлығы мен шамадан тыс заттарды тасуы денсаулыққа кері әсерін тигізбей қоймайды екен. Баланың қан қысымының қалыптан шығуына септігін тигізеді. Тіпті әлі қатая қоймаған оқушының кеуде сүйектерінің қисаюына әкеп соғады. Ол аз болса, мұның салдары мидың қалыпты жұмысына кері әсерін тигізеді.
2. Мектеп сөмкелерінің иыққа ілер тұстағы жолақтың жалпақ болу керектігін айтады. Ата-аналар да сөмкенің арзанына қызықпағандары дұрыс. Ыңғайға келсе, қырғызстандық немесе ресейлік сөмкелерді сатып алған жөн. Кей сыныптың оқушылары, күнделікті кітаптарды әкелуді қиынсынады. «Алгебра мен физиканы сен әкел, әдебиет пен «литератураны» мен әкелем» — бұл да көп кітап арқалағысы келмейтін парталастар арасындағы өзіндік мәміле.
3. Ауыр сөмке арқалаудың салдары болмай қоймайды. Бала радикулитке ұрынуы мүмкін. Оқушының арқасында ауру пайда болады, жүрісі де өзгеріске ұшырайды.
4. Ресейлік мамандар осы мәселеге бас ауырта келе, портфельдің салмағы оқушының салмағының 1/10 болуы тиіс дегенді айтады. Балаңыз 27 келі тартса, сәйкесінше, мектеп «дорбасы» да 2,7 келіден артық болмау керек. Ал төменгі сынып оқушыларының сөмкелері 1200 грамның шамасы болса құп.
5. Өз кезегінде ресейлік санитар-мамандар бастауыш сыныпқа арналған оқулықтардың салмағы 300 грамнан ал, оқушылардың күнделікті мектепке көтеріп баратын оқулықтарының жалпы салмағы (сөмкесінің салмағын қоспағанда) 1–3 сыныптар үшін 1,5-2 килограмнан аспауы тиіс. Ата-аналар «ауыр» пәндердің апта бойына біркелкі орналасуына назар аударуы тиіс, сондай-ақ дене тәрбиесіне киетін спорттық киімдер мен аяқ киімдерді мектепте сақтайтын орынның болуына қол жеткізсе де болады. Оқушының сөмкесінде кешегі күннің кітаптарының қалып қоймауына бақылау жасап қойыңыз.
Ж.
Мен бүгін невропотолог дәрігері - Шара апаймен кездесуге келдім. Өзім білметін көптеген сұрақтар қойып, жауабын алдым. Ол маған көптеген оқушылардың өз денсаулықтарына көңіл бөлмейтіндіктерін және олардың сөмкелерінің салмағы шамадан тыс артық болатынын түсіндіріп, мұның арты баланың дене бітімінің қисық өсетініне әкеп соқтыратынын,остеохондроз ауруына шалдығуы мүмкін деп түсіндіріп берді.
Дәрігерімен кездесу.
Бастауыш сынып оқушысына остеохондроз қайдан келеді?
Бірінші, екінші сынып оқушысының сөмкесі, мысалы, 1,5 килодан ауыр салмақ тартпағаны дұрыс. Ал үшінші, төртінші сыныптағыларға екі кило салмағы бар сөмке жарайды. Осы жастағы балалардың тірек-қимыл мүшелері әлі толық дамып бітпеген, сондықтан оларға үнемі шамасынан ар
