2020-06-10
1035Тема: Фииллернинъ япылувы
Дерснинъ макъсады: къырымтатар тилинде фииллернен багълы олгъан назарий проблемаларынен таныштырмакъ, фииллернинъ тизилюв аляметлерини ве меселенинъ эсас къыйынлыкъларыны ачыкъламакъ.
Фииль. Асыл ве япма фииллер. Фииллерде дередже, заман, мейиль категориялары. Сыфатфииль, алфииль, исимфииль.
Эдебият:
Меметов А.М. Земаневий къырымтатар тили: учебное пособие / А.М. Меметов; Украина маариф ве илим везирлиги, Вернадский В.И. адына Таврия миллий университети. - Симферополь: Крымучпедгиз, 2006. - 320 с
Меметов А., Мусаев К. Крымтатарский язык. Ч.1 Общие сведения о языке. Ч.II. Морфология. Учебное пособие. - Симферополь, Крымское учебно-педагогическое государственное издательство,2003.- 288с.
Меметов А.М. Земаневий къырымтатар тили: дерслик / А.М. Меметов; Украина маариф ве илим везирлиги, Вернадский В.И. адына Таврия миллий университети. - 2-нджи нешир, тюзетильген. - Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир, 2010. - 320 с.
Меметов А. Крымскотатарский язык: История изучения. Лексикология. Фонетика. Морфология. [Текст]: монография / А.Меметов - Симферополь: Крымучпедгиз, 2013.-576с.
|
|
|
Усеинов К.А., Ганиева Э.С.,Сейдаметова Н.С. Къырымтатар тили. Фонетика. Лексикология. Фразеология. Лексикография. – Симферополь: СОНАТ, 2001. – 224 с.
Эмирова А.М., Э.С.Ганиева, Н.С. Сейдаметова. Къырымтатар тильшынаслыкъ терминлери лугъаты: Юкъары сыныф талебелери, филология болюклерининъ студентлери, къырымтатар тили оджалары ичюн окъув къулланма.-Симферополь:КъДжИ«Къырымдевокъувпеднешир нешрияты»,2008.88с.
Тюрк тильшынаслыгъында морфология меселелерине багъышлангън араштырмалар умумий тильшынаслыкънынъ саасында чалышкъан алимлернинъ ильмий ишлери, тюркий тиллерининъ грамматикалары багъышлангъандыр. Хусусан, фииллернинъ шекиллери, оларнынъ къурулыш ве лексик-семантик хусусиетлери киби меселелерини Н.А. Баскаков, А.А. Юлдашев, Н.З. Гаджиева, А.Н. Кононов, К.М. Мусаев ве башкъа алимлер озь ишлеринде тафсилятлыджа огренгенлер. Умумтюркшыныслыкъ грамматикаларында фииль сёз чешитине буюк дикъкъат айырыла. Тюркий тиллерде фиильнинъ сёз япылувы акъкъында биринджи П. М. Мелиоранский, М. А. Казембекнинъ ильмий ишлеринде анъыла.
Эски тюрк тилини козьден кечирсек корюне ки, фииль, сёз чешити оларакъ, кенъ манада ишлетиле эди, яни фииль заманлары системасы огренильген эди. Мында заманларнынъ учь планы ишлетиле – шимдики, кечкен ве келеджек планы. Фиильнинъ сёз япув аффикслери системасы кенъ къулланыла эди. Шу заманлары дереджелик системасы да ишлетиле эди. Бундан да гъайры, фииллерде озь инкяр вастасы бар эди. Кимер фиильнинъ заман шекиллери, мисаль ичюн исимден япылгъан –ды, – ди аффикс къошулувынен япылгъан кечкен заман фиили, шу девирде темиз(чистейшие) фииль шекиллерини такъдим эте эдилер.
|
|
|
Тюркологияда ад ве фииль арасында формаль айырув принциплери ёкъ, деген гипотеза ишлетиле. Оны тасдикъламакъ ичюн кимер тюркологлар ад ве фииль негизлеринде сеслернинъ теляффузыны козь огюне алалар. Бойле мисаллерни расткетирмек мумкюн. Меселя: ач «къарыны ач олгъан инсан» ве ач «къапуны ачмакъ», гаг. каз «ерни къазмакъ» ве каз «чапа, къазма», кирг. сез «бир шейни дуймакъ» ве сез «дуйгъу», къ.тат. той «ашкъа тоймакъ» ве той «зияфет» ве дигерлери.
Фииллернинъ япылувы бир чокъ тюркшынасларнынъ ильмий-назарий ишлернинъ огренюв объекти олды. Белли тюркшынас Ф. А. Ганиев тюркий тиллерде муреккеп фииллерни оренди; Д. М. Насилов тюркий тиллерде ярдымджы фииллернинъ тарихына мураджаат этти; Х. Г. Нигматов Махмуд Къашгъарлы лугъатында бир эджалы фииль тамырларына дикъкъат айырды; И. Н. Шервашидзе тюркий руник языларда фиильнинъ аналитик шекиллерини талиль этти; Н. А. Баскаков, А. А. Юлдашев фииллерде сёз япылувы ве сёз денъишюви назариесининъ илерилемесине озь иссесини къоштылар. Тюркий тиллерде фииллернинъ семантик такъымларны Г. К. Кулиев огренди.
Э. В. Севортяннынъ фикирине коре, ад ве фииллерде грамматик синкретизм чизгилери тюркий тиллернинъ башлангъыч инкишаф басамакъларында корюне башланды. Бойле мисаллерге бакъып, алим нетидже чыкъара: «Бутюн ад ве фииллер семантикаджа озь ара багъланып келирлер. Оларны арекетнинъ, нетидженинъ маналары бирлештире. Берильген маналарнынъ ифаделенюви комплекс табиат ташып, контексте конкретлештириле.
Фииль мустакъиль сёз чешити киби оларакъ, онынъ грамматик аляметлери ве шекиллери бир сыра тюркий тиллернинъ грамматикаларында огренильди.
Серебренников Б. А. къазантатар тилинде фииль заманларынынъ системасыны огренди. Къазантатар фииллернинъ грамматик категорияларынынъ функциональ-семантик талили Д. Г. Тумашеванынъ теткъикъатларында корьмек мумкюн. Къазантатар тилиниде фииллернинъ япылувы, сёз япылув усуллары, фииллернинъ сёз япылувы бакъымындан теркиплери Ф. А. Ганиев тарафындан терен талиль олунды.
Къырымтатар тилинде фииллернинъ япылувы
Предметнинъ иш-арекетини, психик ве булунгъан алыны бильдирген там маналы сёзлерге фиильдейлер. Меселя: котерильди, басты, чыкъмады.
Къырымтатар тильшынаслыгъында сёз япылув суаллери дерсликлер ве айры яш алимлернинъ теткъикъатларында огренильди.
Сёз япылувы эснасларыны тильшынаслыкънынъ морфология илими огрене. Морфология – грамматиканынъ эсас бир къысмы олып, сёзлернинъ теркибини (демек, онынъ насыл къысымлардан тизильгенини), япылувыны ве джумле тизильген вакътындаки денъишмелерини огрене.
Земаневий дериватология илиминде япма сёзлер ювасынынъ огренильмесине, оларнынъ теркибий-семантик хусусиетлерине, тильнинъ сёз япылув системасындан япма сёзлер ювасынынъ бельгиленмесине буюк дикъкъат айырылды. Тильшынаслыкъта бир чокъ алимлернинъ ишлеринде сёз япылувы терен огренильмеге башланды. Тюркшынаслыкъта сёз япылувы Н. А. Баскаков, Ф. А. Ганиев ве башкъа теткъикъатчыларнынъ ишлеринде огренильди.
Тиль эр даим денъишип тура, янъы предмет, адиселерге ад бермек ичюн янъы сёзлер япыла. Сёз япылувы – тильде олгъан сёзлер ве сёз бирикмелери эсасында, джанлы нумюнелери къулланып, янъы япма сёзлерни мейдангъа кетирюв эснасыдыр. Тильшынаслыкънынъ сёз япув болюги тильнинъ сёз япув системасында сёзни лексик бирлем оларакъ, онынъ теркибини, япылув усулыны огренир.
Сёз япылувы тиль системасынынъ бир къысмы оларакъ фонология, лексикология, морфология ве синтаксис киби тиль системасынынъ дигер къысымлары иле бир сырада турмакъта. Сёз япылувы услюбиет, тиль тарихынен де сыкъы багълыдыр. Сёз япылувы эснасында грамматик шекиль дегиль де, янъы лексик мана анълаткъан бир сёз, лексик бирлем мейдангъа келе.
|
|
|
Сёз япув бильгиси – тильшынаслыкънынъ болюги, тильнинъ сёз япылув системасыны, янъы сёзлер япылмасыны, оларнынъ къурулышыны огрене. Сёз япылув бильгиси сёз теркибиндеки маналы къысымларны ве шу къысымлар арасындаки мунасебетлерни де огрене.
Тильшынаслыкънынъ сёз япув бильгиси тильнинъ сёз япылув системасыны, янъы сёзлер япылмасыны, оларнынъ къурулышыны огрене. Сёз япылувынынъ объекти сёз сайылыр. Эр тильде олгъаны киби, шу джумледен къырымтатар тилинде де сёзлер теркибине коре асыл ве япма чешитлерине айырылырлар Сёзнинъ лексик манасыны денъиштирмеген, онъа къошма мана берген, я да онынъ грамматик хусусиетлерини денъиштирген ялгъамаларгъа шекиль япыджы ялгъамалар дейлер. Фиильнинъ алфииль, сыфатфииль шекиллерини япыджы ялгъамалар, исмлернинъ чокълукъ, сайыларда сыра сайысыны япыджы ялгъамалар сайылалар. Меселя; кельдилер, чапкъан..
Фииллер иш-арекетнинъ япылгъанына, япылаяткъанына, япыладжагъына я да япылмагъанына, япылмайджагъына коре мусбет ве менфий шекиллерде олалар.
Фиильнинъ мусбет шекили иш-арекетнинъ япылгъаныны, япылаяткъаныны я да япыладжагъыны анълата. Фиильнинъ мусбет формасыны япыджы махсус ялгъма ёкъ: Меселя: барды, алды, бара, аладжакъ.
Фиильнинъ менфий шекилииш-арекетнинъ япылмагъаныны, япылаятмагъаныны я да япылмайджагъыны анълата: Меселя: бармады, алмады, бармай, алмайджакъ.
Къырымтатар тилинде, эр тильде олгъаны киби, фииль теркибине коре асыл ве япма шекиллерине болюнир. Эски тюрк абиделеринде расткельген фииллернин къурулышыны козьден кечирсек, корюне ки, фииллер тамыр, япма ве муреккеп олгъаныны анълаймыз.
Тизимине коре къырымтатар тилинде расткельген фииллер саде ве муреккеп чешитлерине больмек мумкюн [45, 138]:
1. саде фииллер. Саде фииллер эки чешитке айырылыр:
- асыл (тамыр) фииллер
-япма фииллер, яни формаль косьтергичлернен япылгъан фииллер (аффиксация)
|
|
|
2. муреккеп фииллер.
Фииллернинъ негизи морфологик джыйымына коре дёрт группагьа болюнелер: 1) асыл (тамыр), 2) япма (ясама), 3) муреккеп ве 4) теркипли [45].
Асыл (тамыр) фииллерни алайыкъ. Къанун боюнджа, тамыр фииллерге эскиден къалгъан фииллер менсюп ола. Земаневий фииллернинъ чокъусы эски тюрк ядикярлыкъларында денъишмеген шекильде расткетирмек мумкюн, негизлер фиильнинъ тамырынен бирдир, оларны даа да кучюк къысымларгьа больмеге мумкюн дегиль.
Генетик нокътаий назариесине коре, фииллернинъ чокъусы сёз япылувынынъ къадимий нетиджесини тасвир этелер. Лякин тильнинъ земаневий вазиетине бакъкъанда бу фииллернинъ тамырыны ве аффиксини бири биринден айырып оламамыз.
Япма негизлер исим я да фииль негизине махсус сёз япыджы ялгъамалар къошулувынен япылгъандыр. Бу фииллерни огренгенде биз оларнынъ семантик ве морфологик тарафындан дигер сёз чешитлеринен багъланып кельгенини сечемиз. Асылында, къырымтатар тилиндеки фииллернинъ чокъусы япма фииллердир.
Меселя: баш – башла, таш – ташла, яш – яшар, къара – къарар, сары – сарар, тазе – тазер, авес – авеслен, яш – яша, оюн – ойна, аш – аша, тара – тарат, аша – ашат, ет – етир, бит – битир, сев – севдир, расткеле, тайин эт, раат ол, азыр ол, яза тур, кире-кире кир, ала-ала ал ве ил.
Морфологик усулынен япылгъан фииллер. Сёзлернинъ тамырына аффикслер къошулып япылгъан усулгъа морфологик усул дерлер.Аффикс ярдымынен япылгъан фииллер тамырдан ве сёз денъиштириджи ялгъама ярдымынен мейдангъа келе. Бу аффикслерни тамырдан айырмакъ енгиль ве оларнен дигер фииллерни япмакъ мумкюн ола. Къырымтатар тилинде исимлернинъ, фииллернинъ негизине чешит аффикслер къошулып, сёзнинъ манасы умумий денъише, ве бу янъы сёзлер фииль группасына къошула. Сёз япув форманты эм янъы сёз япа, эм де айры грамматик сыныфларгъа боле.
Бу усулгьа аффиксация усулы да дерлер. Морфологик усулынен сёз япув къырымтатар тилинде эсас ерни тута ве бу усулнен пек чокъ фииллер япыла
Сёз япув усуллары – белли бир тильде янъы сёзлер япмакъ ичюн къулланылгъан моделлер. Къырымтатар тилинде сёз япылувынынъ бойле усулларыны косьтермек мумкюн:
1. Лексик-семантик усул: чокъманалы сёзлернинъ маналары арасында ички багъы джоюлып, омонимлер пейда олувы нетиджесинде янъы сёзлернинъ мейдангъа кельмеси. Лексик-синтактик усул: сёз бирикмесини тешкиль эткен къысымлары бири-бирине къошулып, бир сёзге чевирильмеси нетиджесинде янъы сёзлернинъ мейдангъа кельмеси.
2. Морфологик усул: тильде олгъан негизлер ве сёз япыджы темели узеринде морфемаларнынъ къошулмасынен янъы сёзлернинъ мейдангъа кельмеси. Морфологик усулнынъ бойле чешитлери бар: аффикслеме, сёз къошулмасы, къыскъартма (аббревиация).
Аффикслеме – негизге сёз япыджы аффикс къошулмасынен янъы сёзлернинъ мейдангъа кельмеси.
Сёз къошулмасы – эки я да экиден зияде негизнинъ къошулмасынен янъы сёзнинъ мейдангъа кельмеси. Къырымтатар тилинде сёз япылувынынъ морфологик усулы янъы сёзлер япмасында эсас усулдыр.
Къыскъартма (аббревиация) – бир къач сёзнинъ къыскъартылмасы ве бир сёзге къошулмасы иле янъы сёзнинъ мейдангъа кельмеси.
4. Морфологик-синтактик усулы (конверсия): лексик бирлемлернинъ бир сёз чешитинден дигер сёз чешитине кечмеси нетиджесинде янъы сёзлернинъ мейдангъа кельмеси [82, с. 40-41].
Асыл (тамыр) негизлер тильде энъ къадимий негизлер сайылалар. Асыл негизлер эки чешит ола.
I чешит. Синкретик фииль-исим тамыр ве негизлер. Олар эки манада къулланылалар: 1) исим-сыфат манасында; 2) фииль негизи манасында (2-нджи шахыс, теклик, эмир мейли шеклинде): той \)дюгюн, шенълик; Энвер ве Алименинъ тою. 2) той + макъ фиилининъ эмир мейли (ашап той!); тик – тик къая, тик ёл, 2) тик + мек фиилининъ эмир мейли (антер тик!);ич – ич; 2) ич + мек фиилининъ эмир мейли (сув ич).
II чешит. Негиз тек 2-нджи шахыс теклик эмир мейли шеклинде къулланыла[45, с. 271].: яз-макъ (мектюп язмакъ) – яз (мектюп яз!);
ал-макъ – ал!; келъ-мек – кель!; кет-мек – кет!.
Асыл сёзлер, синхрония нокътаи назарындан, бир бутюн олгъан, ярдымджы морфемаларгъа болюнмеген сёзлердир, амма диахрония бакъымындан, базы земаневий асыл сёзлер къадимий тильде ильки тамыр оларакъ пейда олды, дигерлери исе чешит усулларнен япылгъан япма сёзлердир. Асырлар девамында тиль инкишаф эткен сайын, къадимий япма сёзлер озь теркибини джойып, земаневий тильде асыл сёз олып къалдылар.
Асыл фииль негизи, бир бутюн олгъан энъ кучюк, болюнмеген, теркибинде сёз япыджы элементи олмагъан, арекет манасыны ташыгъан морфологик бирлемдир. Дигер тюркий тиллерде олгъаны киби, къырымтатар тилинде де асыл фииллер чокъ дегиль. Адет узьре, олар бир эджалы тамыр оларакъ такъдим этиле. Бойле тамырларда эджаталарнынъ теркиби тюрлю ола билир. Сёз денъиштириджи парадигмасы олмагъан, амма тек созукътан ибарет олгъан «С» типке аит э- (эди) фиильни косьтермек мумкюн.
Земаневий къырымтатар тилинде энъ зияде даркъалгъан, кучюк къысымларгъа болюнмеген, негиз «ТСТ» типке аит олгъан бойле асыл фииллерни бельгилемек мумкюн: кель-; бар-; къал-; куль-; яз-; корь-; биль-; чал-; тут-; силь-; сар-; бер- [48, с. 169].
Меселя: Атеш ярыгъында юксек къыз корюнди [84, с. 438].
Корюнди:кор – тамыр, - юн – фиильнинъ къайтым дереджесининъ аффикси, -ди – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шекилининъ аффикси.
Биз скемле устюнде къалдыкъ [84, с. 445].
Къалдыкъ: къал – тамыр, -ды – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шекилининъ аффикси, - къ – чокълукъта I шахыс аффикси.
Оркестр токътамай чалмакъта [84, с. 443].
Чалмакъта:чал – тамыр, -макъта – девамлы шимдики заман ялгъамасы.
Негизи «СТ» типте олгъан асыл фииллер: ал-; акъ-; ич-; эм-.
Меселя: Диляранынъ достлары шемсиени бегендилер «Къартбабанъ санъа дюльбер шемсие алгъан», – дедилер [87, с. 27].
Алгъан:ал – тамыр, - гъан – саде кечкен заман васталы шекилининъ ялгъамасы.
Даа асыл фииллерни косьтерейик: де- (демек) «ТС» типте; айт- (айтмакъ) «СТТ» типте; сюрт-; къайт-; йырт- «ТСТТ» типте олгъан асыл фииллер.
Меселя: Ишчилер исе баракларгъа къайттылар [83, с. 254].
Къайттылар: къайт – тамыр, -ты – фиильнинъ вастасыз саде кечкен заман шеклининъ ялгъамасы, - лар – чокълукъта III шахыс аффикси.
Ана тилимизде эки эджалы асыл фииллер чокъ дегиль, булар семир-; отур-; сора-; къуван-.
Меселя: Олар байрам софрасы башында пек къувандылар [87, с. 38].
Къувандылар: къуван – тамыр, - ды – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шекильнинъ аффикси, -лар – чокълукъта III шахыс аффикси.
Кокчемен байырдан чыкъкъан сонъ, бабам бизни чана устюне отуртты [87, с. 37].
Отуртты:отур – тамыр, - т – фиильнинъ юклетюв дередже аффикси, -ты – фильнинъ саде кечкен заман вастасыз шекильнинъ аффикси.
Бир-бирине расткельгенде, къырмыскъачыкълар бираз токъташа, селям бере, ал-хатыр сорайлар [87, с. 38].
Сорайлар: сора – тамыр; -й – умумий шимдики заман ялгъамасы, -лар – чокълукъта III шахыс аффикси.
Къырымтатар тилинде япма фииллербашкъа сёз чешитлеринден эки усулнен япылалар, бириси – морфологик усул (афикслер къошулувынен) ве аналитик, я да синтактик усул (негизлер къошулувынен). Ана тилимизнинъ бир чокъ фииллери япма фииллердир, яни башкъа сёз чешитлеринден япылгъан фииллер.
Япма фииль негизлери исимлерден, сыфатлардан, базан сайылардан, замирлерден, такълидий сёзлерден ве башкъа сёз чешитлеринден махсус ялгъамалар вастасынен япылалар [45, с. 270-271].
Морфологик усулынен япылгъан япма фииллер, адетиндже, эки къысымдан ибарет, булар – озь мустакъиль манасы олгъан япма негиз ве белли бир мана ташымагъан ярдымджы элемент – аффикс.
Бутюн фииль япыджы ялгъамалар эки чешитке айырылалар, продуктив (джанлы) аффикслер ве продуктив олмагъан (джансыз) аффикслер.
Продуктив -ла/ -ле аффикси джеми тюрк тиллеринде къадимий заманлардан берли къулланылып кельмекте. Къырымтатар тилинде исимлерге -ла/ -ле аффикси къошулып япылгъан фииллер бойле маналарны ифаделейлер:
1 – «асыл негиз анълаткъан предмет иле арекет этмек»: пычакъ – пычакъ-ла-; балта – балта-ла-; тиш – тиш-ле-; таш – таш-ла-, багъ – багъ-ла-,.
Меселя: Рашид когертеге чыкъып, тросны ерге ташлады [84, с. 439].
Ташлады: таш – тамыр, -ла – шекиль япыджы ялгъамасы, -ды – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шекилининъ аффиксы.
2 – «асыл негиз анълаткъан шей, предметнен бир де предметке я да бир де бир шейге тесир этмек»: туз – туз-ла-; ягъ – ягъ-ла-; окъ – окъ-ла-; сабун – сабун-ла-; сарымсакъ – сарымсакъ-ла-; багъ – багъ-ла-.
Меселя: Ирада токътады, тонынынъ дёгмелерини чезди, омузлары узерине тюшкен явлугъыны ачып, башына гъайрыдан багълады [84, с. 437].
Багълады: быгъ – тамыр, -ла – фиильден фииль япыджы ялгъамасы, -ды– фииллерде саде кечкен заманнынъ вастасыз шекилининъ аффикси.
3 – «асыл негизге аит олгъан алямет, сыфат, шекиль, корюнюш, къурулышыны алмакъ»: къурт – къурт-ла-; гуль – гул-ле-; буз – буз-ла-; пытакъ – пытакъ-ла-.
Меселя: Арыкъкъа кельдим, бутюнлей бузлагъан [84, с. 441].
Бузлагъан: буз – тамыр, -ла – исимден япылгъан фииль ялгъамасы, -гъан – фиильнинъ васталы кечкен заман ялгъамасы.
4 – «асыл негиз бильдирген сыфатны, шекильни, корюнюшни башкъа бир предметке я да шейге бермек»: парча – парча-ла-; тик – тик-ле-.
Меселя: Турсунов лакъырды этип башлагъан эди, кишилер элесленди, козьлерини минберге тикледилер.
Тикледилер: тик – тамыр, -ле – сёз денъиштириджи, -ди – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шекилининъ аффикси, -лер – чокълукъта III шахыс аффикси.
5 – «асыл негиз анълаткъан шейни макъсат этип алмакъ»: ав – ав-ла-; къыш – къыш-ла-, йыр-ла-, боя-ла-, юкъ-ла-, сёй-ле-, баш-ла-, яра-ла-, анъ-ла-, топ-ла-, сал-ла-, адым-ла-.
Меселя: Онынъ айткъанларындан ич бир шей анъламады.
Анъламады:анъ – тамыр, -ла – сёз денъиштириджи аффикс, -ма – фииллерде менфий шеклининъ аффикси, -ды – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шекилининъ аффикси.
Ниает, орталыкъ къаранлыкъланды, аваны булут сарды, ири-ири ягъмур тамчылары тюшип башладылар.
Башладылар: баш – тамыр, -ла – исимден фииль япыджы аффикси, -ды – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шекилининъ ялгъамасы, -лар – чокълукъта III шахыс аффикси.
Бу себептен эр вакъыт онынъ юреги токътамай йырлай.
Йырлай:йыр – тамыр, -ла – исимден япылгъан фииль ялгъамасы, -й – фииллерде шимдики заман аффикси.
6. – «белли бир ерде олмакъ, вакъыт кечирмек» маналы фииллер: от – от-ла-; бой – бой-ла-.
Меселя: Бельки анасыны тапар, бирге отларлар.
Отларлар: от – тамыр; -ла – исимден фииль япыджы аффикс, -р – даимий келеджек заман фиильнинъ аффикси; -лар – чокълукъта III шахыс ялгъамасы.
Къырымтатар тилинде -ла/ -ле ялгъамасы вастасынен бойле сёз чешитлеринден фииллер япыла:
· сыфатлардан: темиз-ле-, тазе-ле-, къара-ла-, беяз-ла-, акъ-ла-, янъы – янъы-ла-, азыр – азыр-ла-, акъ – акъ-ла-, къара – къара-ла-, темиз – темиз-ле- ве башкъалары;
Меселя: – Бар, урбаларынъны темизле, дегирменджи! [84, с. 439].
Акъшам стол башында пек чокъ отурды, нуткъыны азырлады [84, с. 439].
Азырланды:азыр – тамыр, -ла – сыфат фииль япыджы аффикс, -ды – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шеклининъ аффикси.
· сайылардан: бир-ле-, эки-ле-, бешер-ле- киби;
· зарфлардан: яхшы – яхшы-ла-, эзбер-ле-.
Меселя: Бу шиири яхшы эзберледим [84, с. 445].
Эзберледим: эзбер – тамыр, -ле – фииль япыджы аффикс, -ди – фиильнинъсаде кечкен заман вастасыз шеклининъ ялгъамасы, -м – текликте I шахыс аффикси.
· фииллерден: къат-(макъ) – къат-ла-, санч-(макъ) – санчы-ла-, яр-(макъ) – яра-ла-, сач-(макъ) – сачма – сачма-ла- киби;
Меселя: Узакътан къопып кельген таш, къапуны сындырып, ичери кирген, Христофорны яралагъан [84, с. 442].
Яралагъан: яра – тамыр, -ла – исимден фииль япыджы аффикс, -гъан – фиильнинъ васталы кечкен заман ялгъамасы.
Мансуров энди сачмал ады [84, с. 447].
Сачмалады: сачма – тамыр, -ла – фииль япыджы ялгъама, -ды – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шеклининъ аффикси.
· такълидий сёзлерден: пат-ла-, инъ-ле-, ув-ла-, шув-ла- ве иляхре;
Меселя: Оданынъ ичи, вокзал киби, инълей [84, с. 446].
Инълей: инъ – тамыр, -ле –фииль япыджы ялгъама, -й – шимдики заман фиильнинъ аффикси.
· нидалардан: уф-ла-, ох-ла- киби.
Земаневий къырымтатар тилинде базы фииллернинъ тамырыны айырмакъ мумкюн дегиль, чюнки бойле сёзлернинъ тамырлары айры алда къулланылмайлар: бек ле -, анъ ла -, гиз ле -, сакъ ла - ве башкъалары [45, с. 272].
Фииль япыджы -лаш/ -леш; -лан/ -лен; -лат/ -лет аффикслер эки къысымдан япылгъанлар: -ла+ш, -ле+ш (-ш ялгъамасы фииллерде ортакълыкъ дереджесини бильдире); -ла+н, -ле+н (-н ялгъамасы фииллерде къайтым дереджесини япа); -ла+т/ -ле+т (-т ялгъамасы юклетюв дереджесини ифаделей).
-лаш/ -леш; -лан/ -лен ялгъамалары исим, сыфат, сайыгъа къошулып къалыджы фииллерни япалар: фикир-леш-, агъыр-лаш-, бир-леш-, хаста-лан-, джансыз-лан-, тынч-лан-, эв-лен-, шубе-лен- киби.
Меселя: О озь хызметиндеки кучьлюклер хусусында менимнен фикирлешти [84, с. 438].
Фикирлешти: фикир – тамыр, -леш: -ле –фииль япыджы ялгъама, -ш – фииллерде ортакълыкъ дереджесини бильдирген аффикс, -ти – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шекилининъ аффикси.
Мен окъумагъа кеттим, о исе хасталангъан [84, с. 445].
Хасталангъан: хаста – тамыр, -лан: -ла –фииль япыджы ялгъама, -н – фииллерде къайтым дереджесининъ аффикси, -гъан – фииллерде саде кечкен заман васталы шекильнинъ аффикси.
Джураев мени тынчландырды [84, с. 446].
Тынчландырды: тынч – тамыр, - лан: -ла – сыфатлардан фииль япыджы аффикси, -н – фииллерде къайтым дереджесининъ ялгъамасы, -дыр – юклетюв дередже ялгъамасы, -ды – фиильнинъ саде кечкен заман вастасыз шекильнинъ аффикси.
Фииллерде ортакълыкъ ве къайтым дередже ялгъамаларындан сонъ юклетюв дередже ялгъамасы -дыр/ -дир/ -тыр/ -тир къошулгъанда, къалыджы фииллер кечиджи фииллерге айланалар: топ-лаш-тыр-, къучакъ-лаш-тыр-, бир-леш-тир-, акъыл-лан-дыр-, джансыз-лан-дыр- киби.
Меселя: Моторны ерлештирдик, бекиттик, сонъ кабельни моторгъа бирлештирдик [84, с. 450].
Бирлештирдик: бир – тамыр, леш: -ле – сайыдан фииль япыджы ялгъама, -ш – фииллерде ортакълыкъ дереджесининъ аффикси, -тир – юклетюв дередже ялгъамасы; -ди – вастасыз саде кечкен заман аффикси; -к – чокълукъта I шахыс аффикси.
Исим ве сыфатлардан фииль япыджы -лат/ -лет ялгъамасы даима кечиджи фииллер япа: зайыф-лат-, хаста-лаи-, тынч-лат-, иш-лет- киби.
Меселя: Баш Дугюмде моторлар чокъ ишлетиле [84, с. 444].
Ишлетиле: иш – тамыр, -лет: -ле – исимден фииль япыджы ялгъама, -т – ялгъамасы юклетюв дереджесини ифаделей, -ил – бельгисизлик дереджесини ифаделей, е – шимдики заман аффикси.
Алмазов рычагны чекип, тросны зайыфлатты [84, с. 443].
Зайыфлатты: зайыф – тамыр, -лат: -ла – фииль япыджы ялгъама, -т – юклетюв дередже ялгъамасы, -ты – фииллердесаде кечкен заман вастасыз шекилининъ аффикси.
Исим, сыфат, зарфлардан джансыз сёз япыджы -ай/ -ей аффикс вастасынен бойле фииллер япылды: мунъ-ай-, кучь-уй-, къарт-ай-, серт-ей-, аз-ай-.
Меселя: – Чокъ бильсенъ, тез къартайырсынъ! – деди Архипка [84, с. 441].
Къартайырсынъ: къарт – тамыр, -ай – япыджы аффикс, -ыр – фиильнинъ келеджек заман даимий шекилининъ ялгъамасы, -сынъ – текликте II шахыс ялгъамасы.
Продуктив олмагъан -р ялгъаманынъ шекли созукъ сеслерден сонъ язылыр, -ар/ -ер шекли исе тутукъ сеслерден сонъ язылыр. Сыфатларгъа къошулгъанда къалыджы фииллер, исимлерге къошулгъанда исе эксерий алларда кечиджи фииллер япыла. Сыфатлардан япылгъан фииллер: къара-р-, агъ-ар-, ког-ер-, тазе-р-, дели-р-, яш-ар-, къою-р- ве башкъалары. Исимлерден япылгъан фииллер: баш-ар-, сув-ар-.
Меселя: Пармакъларым сувукътан эвеля къызарды, сонъ агъарды... сонъ когердилер [84, с. 437].
Когердилер: ког – тамыр, - ер – продуктив олмагъан фииль япыджы аффикс, -ди – фииллерде саде кечкен заман вастасыз шекилининъ ялгъамасы, -лер – чокълукъта III шахыс ялгъамасы.
Истегенде къырнынъ тёпесине чыкъаргъан, истегенде тюшюрген, дегирменлерни ишлеткен, багъчаларны суваргъанлар [84, с. 436].
Суваргъанлар: сув – тамыр, -ар – продуктив олмагъан ялгъама, -гъан – фииллерде саде кечкен заман васталы шекилининъ аффикси, -лар – чокълукъта III шахыс ялгъамасы.
Базы вакъытлары асыл негизлер шимдики тильде мустакъиль алда къулланылмайлар: къыз-ар- (< къыз-, къызыл), еш-ер- (<ешиль); сар-ар- (<сары) [45, с. 273].
Меселя: Валя джевап бералмады – яш иле толу козьлери даа зияде къызардылар [84, с. 445].
Къызардылар: къыз – тамыр, - ар – продуктиволмагъан фииль ялгъамасы, -ды – фииллерде саде кечкен заман вастасыз шекилининъ аффикси, -лар – чокълукъта III шахыс ялгъамасы.
Къадимий -сыра/ -сире ялгъамасы бир къач фиильде сакъланып къалды. О исим, сыфат ве замирден негиз анълаткъан предметни истев, онынъ хусусиетине малик олув киби маналардаки фииль япа: юкъу-сыра-, ят-сыра-, сен-сире-. Эки фиильде бу ялгъаманаынъ огюнде къошма оларакъ -м ве -юм пейда ола: агъла-м-сыра-, кул-юм-сире- киби.
Меселя: Шинелимнинъ этегине козь эттим,сонъ кулюмсиредим [84, с. 443].
Кулюмсиредим: кул – тамыр, -юм – мулькиет ялгъамасы, -сире – фииль япыджы, -ди – фииллерде саде кечкен заман вастасыз шекилининъ аффикси, -м – текликте I шахыс ялгъамасы.
Шимдики тильде олю олгъан -са/ -се ялгъамасы юкъарыдаки ялгъама киби, негизден анълашылгъан предметни истев манасындаки фииль япа: сув-са-, буюк-се- киби. Бу ялгъаманынъ
- сы/ -си фонетик шекиллерине бир къач сёзлерде къайтым дереджеси -н ялгъамасы къошула: чокъ-сын-, аз-сын- киби.
Джансыз -ик ялгамасы иле къырымтатар тилинде пек аз фииль япылгъан. Бу ялгъама эсасен зарф ве сайыларгъа къошулып, оларнынъ негизлери анълаткъан алгъа малик олув манасындаки къалыджы фииль япкъан: кеч-ик-, бир-ик- киби [45, с. 274].
Синтактик усулынен япылгъан фииллер
Эки ве экиден зияде мустакъиль сёзлернинъ къошулып бир сёзге чевирилюви – бу синтактик усулыдыр. Синтактик усулнен: къошма сёзлер, теркибий сёзлер, чифт сёзлер, текрар сёзлер япыла.
Бу категорияларнынъ эр бири къырымтатар тилинде муим ер туталар
Тюркшынаслыкъкъа аит эдебиятта муреккеп сёзлернинъ бельгиленюви
акъкъында пек чокъ фикирлер айтылды. Лякин олар терен ишленильди демек
янълыштыр. Олар акъкъында даа пек чокъ тедкъикъатлар откермек керек.
Хусусан, къырымтатар лисаниетинде бу даа огренильмеген пытакълардан бири сайылмакъта. Муреккеп сёзлернинъ бельгиленюви узеринде базы тедкъикъатлар алып барыр экенмиз, амма биринджиден, бизлер бу илим алеминде не киби ишлер япылгъан олса, онъа эсасланмалымыз.
Тюркшынаслыкъта, шу сырада къырымтатар тильшынаслыгъында да муреккеп фииллерге аналитик фииллер дейлер. Теткъикъатымызда биринджи болюкнинъ къысмында тюркий тиллерде аналитик фииллерни огренген алимлернинъ адларыны анъып кечтик. Иште бу теткъикъатчыларнынъ ильмий ишлерине эсасланып, тюркшынаслыкъта къабул олунгъан аналитик фииллернинъ таснифини косьтермек истеймиз.
Къырымтатар тилинде, башкъа тюркий тиллердеки киби, лугъат байлыгъынынъ эмиетли къысмыны муреккеп сёзлер теркип этелер.
Тюркшынас Ф. А. Ганиевнинъ [12, c. 50] фикирине коре, тюркий тиллернинъ лугъат теркибинде къошма яни муреккеп сёзлер аффиксаль сёз япыджы ялгъамаларнен япылгъан сёзлер иле бир сырада туралар. Къошма муреккеп сёзлернинъ тильдеки сайысы аз олмагъаны ичюн оларнынъ назарий ве амелий джеэттен огренильмеси гъает буюк эмиетке маликтир. Тюркий тиллернинъ лугъат теркиби ве грамматик хусусиетлернинъ огренильмеси да къадимий девирлерде башлагъан олса да, тюркий тиллерде укюм сюрген арап элифбеси къошма сёзлерни дигер сёзлерден айырмакъны, оларнынъ морфологик теркибининъ талилини къыйынлаштыра эди.
Муреккеп сёзлер озь теркибине, структурасына коре тильде олгъан чешит адиселерге бенъземеклери мумкюн.
Къырымтатар тилинде муреккеп фииллернинъ экинджи къысмы даима фииль олып, биринджы къысмы исе, эксерий алларда, эджнебий тиллерден (арап, фарс ве башкъа тиллерден) алынгъан ве баш келиште къулланылгъан исимлер ве дигер сёз чешитлерине аит олгъан сёзлердир.
«Исим + ярдымджы фииль» конструкциялы аналитик фииллерни тафсилятлыджа талиль этейик ве къырымтатар бедиий эдебияттан мисаллер кетирейик. Къайд этмелимиз, аналитик фииллер япылгъанда эт- ве ол- ярдымджы фииллер энъ чокъ къулланылалар.
Исим + ол-
Ол- – ярдымджы фииль ве «булунмакъ», «бар олмакъ» киби асыл мана бильдире. Бу фииль къалыджы муреккеп фииллерни мейдангъа кетире.
Меселя: Къызнынъ юзюнде тебессюм пейда олды. (Дж. Д.)
Дюнья къадар аскернен, силянен теслим олды. (И.П.)
Бу джумлелерде пейда олды ве теслим олды – «исим+ол» конструкция боюнджа япылгъан муреккеп фииль.
Исим + эт-
Эт- фиилининъ асыл манасы «япмакъ»тыр. Аналитик фииллерде этмек фиили биринджи къысымнынъ манасына коре кечиджи ве къалыджы фииллер япа: ярдым этмек, ёкъ этмек – къалыджы фииллер; умют этмек, зарар этмек, инат этмек – кечиджи фииллер. Бу конструкциянынъ энъ даркъалгъан шекли – исимнинъ, сийрек алларда сыфатнынъ, ярдымджы эт- фиилинен бирикювидир.
Меселя: О,бу ерде кокюс кечирди ве бираз тюшюнген сонъ девам этти (У. Э.)
Абдураман манъа авагъа чыкъмамызны теклиф этти (У. Э.)
Бу джумлелерде девам этти ве теклиф этти – «исим+эт» конструкцияда ярдымджы эт- фиилинен бирлеше.
Исим + бер-
Бер- ярдымджы фииль вастасынен, эксериетле, нутукъ саасына аит олгъан исимлерден янъы кечиджи ве къалыджы фииллер мейдангъа келе: сёз бер-, ад бер-, хабер бер-.
Меселя: Эртеси куню саба Людмила мусафирни кезинтиге алып чыкъмагъа къарар берди (Дж. Д.)
Старшина джевап берди [84, с. 442].
Бу джумлелерде къарар берди ве джевап берди – «исим+бер» конструкциясында исимлерден янъы кечиджи ве къалыджы фииллер пейда олды.
Исим + ал-
Бойле конструкция «исим + бер-» конструкциялы аналитик фииллерге къарама-къаршы олгъан бир шекильдир: кучь ал-, къол ал, хабер ал-.
Меселя: Биз тюневин кельген эдик, бу меселе боюнджа хабер алдыкъ [84, с. 442].
Бу джумледе хабер алдыкъ – «исим+ал» конструкциясы къарма-къаршы олгъан шекиль.
Исим + тут-
Бу ярдымджы фииль кечиджи фииллернинъ япылмасында иштирак эте: къол тут-, иш тут-.
Меселя: Олар бизнен иш тутаджакълар. «Я.д.»
Бу джумледе иш тутаджакълар – «исим+тут-» кечиджи фииллернинъ япылмасында иштирак эте.
Исим + ат-
Ат- ярдымджы фииль тек бир къач аналитик фиильнинъ япылмасында расткеле: танъ ат-, тамыр ат-
Меселя: Танъ атты. Янъы кунь башланды. («Къ» г.)
Анам отурткъан чичеклер тамыр атты. («Я.д.»)
Бу джумлелерде танъ атты ве тамыр атты сийрек расткельген ярдымджы фииллер.
Исим + эг-: баш эг-. Меселя: Олар укюмдар огюнде даима баш эгерлер («Я.д.»)
Бу джумледе баш эгелер «исим+эг-» кинструкуциясындан мейдангъа кельген ярдымджы фииль.
Исим + ич-: тютюн ич-, къан ич-. Меселя: Эв ичинде тютюн ичмек олмаз («Къ» г.)
Тютюн ичмек «исим ич-» конструкциясындан япылгъан ярдымджы фииль.
Исим + къал-: айретте къал-. Меселя: Бутюн сейирджилер бу маназарадан айретте къалды («Я.д.»)
Бу джумледе айретте къалды «исим къал-» конструкциясындан мейдангъа кельген ярдымджы фииль.
Исим + корь-: азырлыкъ корь-, кунь корь-. Меселя: Анам бутюн омюр чалышты, кунь корьмеди («Къ» г.)
Бу джумледе кунь корьмеди «исим+корь-» конструкциясындан япылгъан ярдымджы фииль.
Исим + къой-: къол къой-, чай къой-. Меселя: Сервер агъа чокъ тюшюнди, чареси олмагъаны ичюн къол къойды («Я.д.»)
Бу джумледе къол къойды «исим+къой-» конструкциясындан мейдангъа кельген ярдымджы фииль.
Исим + кель-: арекетке кель-. Меселя: Бу вакъыткъа къадар шашкъынлыкъ ичинде булунгъан халкъ, бир кереден арекетке кельди (Дж. Д.)
Арекетке кельди «исим+кель-» конструкциясындан япылгъан ярдымджы фииль.
Исим + сюрь-: сабан сюрь-, укюм сюрь-. Меселя: Эв ичинде сюкюнет укюм сюрьди [84, с. 442].
Бу джумледе укюм сюрьди «исим+сюрь-» конструкциясындан кельген ярдымджы фииль.
Исим + чыкъар-: къарар чыкъар-. Меселя: Конференция иштиракъчилери къарар чыкъардылар («Я.д.»)
Къарар чыкъардылар «исим+ чыкъар-» конструкциясындан япылгъан ярдымджы фииль.
Исим + ас-: къулакъ ас-, къазан ас-. Меселя: О, бабасы айткъанына къулакъ асмады. («Я.д.») Зевиде аш пиширеджек олды, ашханеге ашыкъты, этнен къазан асты («Къ» г.)
Бу джумледе кулакъ асмады ве къазан асты – «исим+ас-» конструкциясындан мейдангъа кельген ярдымджы фииль.
Исим+якъ-: сигар якъ-. Меселя: Арслановнынъ разылыгъынен сигар якъты (И. П.)
Бу джумледе сигар якъты «исим+якъ-» конструкциясындан япылгъан ярдымджы фииль.
Исим + кель -: айретке кель-, теляшкъа кель. Меселя: Къалын адам он дакъикъа эвельси Акъбар Къасымовичтен шефкъатсыз сёзлер эшитип, теляшкъа кельди [84, с. 442]. Каланов айретке кельди [84, с. 442].
Теляшкъа кельди ве айретке кельди «исим+кель-» конструкциясындан мейдангъа кельген ярдымджы фииль.
Исим + ягъ - (къар я да ягъмур акъкъында): ягъмур ягъ - [48, С. 178-179]. Меселя: Гедже ягъмур ягъды [84, с. 442].
Бу джумледе ягъмур ягъды «исим+ягъ-» конструкциясындан япылгъан ярдымджы фииль.
Муреккеп фииллерге эксерий алларда тамамлайыджылардан, сийрекче аллардан япылгъан тургъун сёз бирикмелери де кирелер. Бойле фииллернинъ биринджи ве экинджи къысымлары бири-биринен муреккеп лексик-семантик мунасебетте булуналар; эр бир къысым янъы пейда олгъан бутюнликке озь иссесини къоша [45, с. 275-276].
Меселя, къулакъ асмакъ, сёз къайтармакъ, джан бермек, тиль узатмакъ козьден чыкъмакъ, козьге кирмек киби синтактик усулнен япылгъан фииллер озь асыл манасыны джойып, кочьме манада къулланылалар ве тургъун сёз бирикмелерининъ сырасына кечелер.
Къырымтатар тилинде, дигер тюркий тиллеринде олгъаны киби, «Фииль+фииль» конструкциялы аналитик фииллернинъ энъ сыкъ расткельген чешитидир. Аналитик фииллернинъ бу чешити эки я да экиден зияде фиильни бириктирюв усулынен япылалар. А.М. Меметовнынъ дерслигинде бойле къурулштаки фииллерге теркипли фииллер денилир. Бойле фииллер ашагъыдаки конструкцияларда олмакъ мумкюн:
1. – фиильге -а, -е, -п, -ып, -ип аффикслери къошулып япылгъан аллфииллер + ярдымджы фииль: язып битир-, бакъып тур- ве ил.;
Меселя: Эвге, мына бойле, гедженинъ бир вакъытында къайтып келе [84, с. 442].
Аэропортнынъ беклев залына къары-къоджа келип кирди [84, с. 442].
2. – фиильнинъ сыфатфииль шекли + шарт мейилинде булунгъан ярдымджы фииль: кельген олсайды, баргъан олсайды ве ил.;
Меселя: Эгер сиз тюневин кельген олсайдынъыз, битамны да корер эдинъиз («Къ.»г.)
3. – бир фииль негизининъ бир къач дефа текрарланмасы.: беклей-беклей, тура-тура ве ил.;
Меселя: Оларны беклей-беклей козюмиз дёрт олды («Я.д.»)
4. – шимдики заман шекилинде фииль негизи + ярдымджы фииль: ягъа башла-, яза тур - ве ил.
Меселя: О, токътамайып, къычыра берди? [83, с. 351] Бу адам исе гевезелене бере. Оларны богъдайгъа денъиштирген сонъра афталарнен кериге къайта тургъанлар [84,с. 443].
Бу чешит аналитик фииллернинъ лексик манасыны эксерий алларда онынъ биринджи къысмы ифаделей, экинджи къысмы исе тек модаль мана ташыр. Бойлеликнен, аналитик фииллернинъ бу чешити «Фииль+фииль» конструкциясында къурулып, чешит типте олалар ве фаркълы маналар бильдирелер.
Эвге вазифе: Берильген малюматны огренмек.
