2014-02-03
199
Ñîíûìåí, ½ëûñ – òåê òàéïàëàð îäà¹û åìåñ, îë áiðëåñó, ÿ¹íè òàéïàëàð ¼çàðà ºîñûëûï, àðàëàñ-º½ðàëàñ áîëûï, ¼çiíäiê æåêå-äàðàëàíóøûëûºòàí àäà áîëäû. Îëàðäû» æåðëåði äå ºîñûëäû, áàðëûº ò½ð¹ûíäàð áàñºàðóäû» îðòຠæ¾éåñiíå àóûñòû. ̽íû» áàñòû àé¹à¹û, íàºòû äәëåëi – ê¼íå îðûñ ½ëûñûíû» º½ðûëóû åäi.
ʼíå îðûñ ½ëûñû áàéûð¹û øû¹ûñòûº ñëàâÿí òàéïàëàðûíàí – ïàëÿí, ñåâåðÿí, äðåâëÿí, âÿòòiê, êðèâòiê[84] æ¸íå áàñºà äà îñûëàé àòàë¹àí òàéïàëàðäàí ºàëûïòàñûï, ñîíàí ñëàâÿí åìåñ òàéïàëàðìåí áiðiãiï êåòêåí. ʼíå îðûñ ½ëûñûíû» íåãiçií ºàëàóøû òàéïà – îðûñòàðäû» òàéïàëûº îäà¹û åäi. Îðûñòûº òàéïàëûº îäຠ¼ç ºàóûìäàñòû¹ûíäà ½ç຺à ñîçûë¹àíûìåí, êåéií ñîíøàëûºòû áåðiê îäຠáîëìàé øûºòû. ʼíå îðûñ ½ëûñû IX-X ¹àñûðäà ïàéäà áîëûï, îëàðäû» ì¸äåíèåòi, ýêîíîìèêàëûº áàéëàíûñòàðû, òiëi, øû¹ûñ ñëàâÿíäàðäûң æåði îðòຠáîëäû.
Îñû ò½ð¹ûäàí àë¹àíäà ½ëûñқа áiðiãó, äàìó – ýòíîñòûº ò½ðïàтòûң òàðèõè ºàëûïòàñóûíû» åêiíøi ñàòûñûíäà ïàéäà áîëäû. Ñîíûìåí, ºîðûòà àéòºàíäà, ½ëûñ àäàìäàðäû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûқ ºàóûìäàñòà¹û ðóëàðäû», òàéïàëàðäû», òàéïàëûº îäàºòàðäû» áið-áiðiìåí ºîñûëûï, º½ðûëóûíû» í¸òèæåñi – æåðäi», òiëäi», ýêîíîìèêàëûº ¼ìiðäi», ì¸äåíèåòòi» îðòàºòû¹ûìåí ñèïàòòàëàäû, àë ì½íû» ¼çiíäiê åðåêøåëiãi ñàÿñàò ñóáúåêòiñi áîëûï òàáûëàäû. Àëàéäà, ½ëûñòûºòû òiëäi», мәдениеттің, æåð ìåí ýêîíîìèêàíû» îðòàºòàñòû¹ûíû» ¸ëñiç ò½ðàºòûëû¹ûìåí ¹àíà àíûºòàó î»òàéëû. Десек те, á½ë ñèïàòòàð ½ëòòûº ºàóûìäàñòûººà ò¸í ò½ðàºòû ñèïàò áîëà àëìàéäû. Ѽéòiï, ½ëûñòûº ºàóûìäàñòûº ½ëòòû» ºàëûïòàñóûíû» áàñòû íåãiçi áîëûï òàáûëàäû.
«µëò» äåãåí òåðìèí àäàìäàð ºàóûìäàñòû¹ûíû» ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ò¾ði ðåòiíäå åðåêøå ºàëûïòàñóûíà äåéiíãi êåçå»äе ïàéäà áîë¹àí. ²î¹àìäûº-ñàÿñè îé òàðèõûíäà áiçäåð ½ëò äåãåí ½¹ûìíûң ì¸í-ìà¹ûíàñûí àíûºòàó ò½ð¹ûñûíäà ê¼ïòåãåí ¸ðåêåòòåð áîë¹àíûí áiëåìiç. Ñîíäûºòàí ä¾íèåæ¾çiëiê ¹ûëûìäà «½ëò» æ¼íiíäå æ¾çäåãåí ò½æûðûìíû» áîëóû êåçäåéñîº åìåñ. Îñû¹àí îðàé ½ëòºà íàºòû, ä½ðûñ àíûºòàìà áåðóäi» ¹ûëûìè äà ïðàêòèêàëûº ì¸íi àñà çîð.
Ұëò – ¼íäiðãiø ê¾øòåð äàìóûíû», ¼íäiðiñòiê ºàòûíàñòàðäû» àñà æî¹àðû ñàòûñûíû» æåìiñi, àäàìäàðäû» ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº æ¸íå ñàÿñè áiðiãóiíi» í¸òèæåñi áîëûï òàáûëàäû. µëò äåãåíiìiç – á½ë àäàìäàðäû» àí๽ðëûì ò½ðàºòû áåðiê ºàóûìäàñòû¹û, á½ë ðóëûº-òàéïàëûº ºàóûìäàñòûºòàí àéûðûºøà, ½ëûñòûº ºàóûìäàñòûºòû» íå¹½ðûëûì ò½ðàºòû áåëãiñi.
µëò àäàìäàðäû» ò¾ðëiøå тайпалары мен ұлыстардың түрліше ýòíèêàëûº òîïòары ìåí í¸ñiëäiê ò½ðïàòòàðûíû» ºîñûëóûíàí ºàëûïòàñºàí. Ìûñàëû, íåìiñ ½ëòû ò¾ðëiøå òàéïàëàð ìåí ½ëûñòàðäàí º½ðàë¹àí: îëàð – ôðèçäåð, ãîòòàð, áàòàâàëàð, àí¹àëàð, âàðèíäåð, âàíäàëäàð, áîâàðëàð, àëåìàíäàð, á¾ðãiíäåð, ñвåâèëåð, ìàðêîìàíäàð, ãàóòòàð, êåëèòiëåð, ôðàíêiëåð, ñàêñûëàð, òþðèíãiëåð, õàâêèëåð, òà¹û áàñºà äà àíòðîïîëîãèÿëûº æ¸íå í¸ñiëäiê ò½ðïàòºà æàòàòûí àäàìäàðäàí ò½ðàäû.
Àíãëèÿäà, Èíäîíåçèÿäà, Èòàëèÿäà, Èñïàíèÿäà, Ôðàíöèÿäà äà îñû ½ëòòàðäû» ºàëûïòàñóûíà ò¾ðëiøå òàéïàëàð ìåí ½ëûñòàðäû» áiðëåñói ûºïàë æàñà¹àí. Àë, àìåðèêà ½ëòû ê¾ëëi åóðîïàëûº åëäåðäåí ëåê-ëåãiìåí ºîíûñ àóäàðà êåëóøiëåðäåí ïàéäà áîë¹àí. Îëàрмен áið á¼ëiêòå Àôðèêà íåãðëåði ìåí èíäеңòåð àðàëàñºàí. Îñû ò½ð¹ûäàí àë¹àíäà, ½ëòòàðäû» äåðáåñòåëå ºàëûïòàñóûíà ò¾ðëiøå òóûñòàñ íåìåñå áið òóûñ åìåñ òàéïàëàð, ½ëûñòàð ìåí ½ëòòàðäû» ò¾ðëiøå ýòíèêàëûº òîïòàð ìåí í¸ñiëäiê ò½ðïàòòà¹û àäàìäàðäû» òîïòàñóû ñåáåï áîë¹àí. Ѽéòiï, ½ëòòû» ºàëûïòàñóûíà áàñòû ð¼ëäå òóûñòàñ òàéïàëàð ìåí í¸ñiëäiê ºàòûíàñòàðäû» æàºûíäû¹û åìåñ, êåðiñiíøå òåððèòîðèÿëûº îðòàºòàñòûº, ýêîíîìèêàëûº æ¸íå ñàÿñè ¼ìiðäi» îðòàºòàñòû¹û, ýêîíîìèêàëûº æ¸íå ñàÿñè áàéëàíûñòàð ûºïàë åòêåí. Ñîíäûºòàí äà ½ëòºà àíûºòàìà áåðóäå áiðiíøi êåçåêтå ýòíèêàëûº îðòàºòàñòûº åìåñ, ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòû¹û àë¹à øû¹àäû.
Àäàìäàðäû» ½ëòòûº ºàóûìäàñòû¹ûí ºàóûìäàñòûºòû» äiíè ò¾ðiíåí àæûðàòà áiëó ºàæåò. Ìûñàëû, êåéáið ñàÿñàòêåðëåð «ì½ñûëìàíäûº ½ëòøûëäûº» òåê áiðы»¹àé ì½ñûëìàí ½ëòûí ìàäàºòàéäû, îë ¾øií ñîíû» íåãiçiíå òåê äiíè ºàóûìäàñòûºòû ä¸éåê åòåäi дейді. ̽ñûëìàí ½ëòøûëäû¹ûíû» ñàÿñàòêåðëåði àäàìäàðäû äiíè áåëãiëåð áîéûíøà áið ½ëòºà áiðiêòiðóäi æàñàíäû ò¾ðäå íåãiç åòóãå òûðûñàäû. Á½ëàéøà ïàéûìäàóäà ëèíãâèñòèêàëûº, òåððèòîрèÿëûº áiðëiê áàñøûëûººà àëûíáàéäû. Îëàðäû» áàñòû ìàºñàòû – ½ëò ¸ëåóìåòòiê-ýòíèêàëûº ºàóûìäàñòûº äåãåí ¹ûëûìè ò½æûðûìäû æà øû¹àðó. Á½ë á¾ãiíäå º½ïèÿ åìåñ. Àë áàòûñòû» êåéáið ñàÿñàòêåðëåði ½ëò æ¼íiíäåãi ½¹ûìäû ìåìëåêåò òóðàñûíäà¹û ½¹ûì¹à áàðà-áàð åòóãå òûðûñóû äà ¼çiíäiê áið ñèïàò. Ìûñàëû, ôðàíöóç ñàÿñàòêåði-ñîöèîëîãi Ì.Ìîñс, «Áiç ½ëò äåãåí ½¹ûìäû ìàòåðèàëäûº æ¸íå ìîðàëüäûº, жағынан астасқан қоғамды, тұрақты орталық өкіметпен, белгілі бір шекарамен, тұрғындардың салыстырмалы түрде моральдық, àºûë-îé æ¸íå ì¸äåíè áiðëiãi, ñàíàëû ò¾ðäå ìåìëåêåòêå æ¸íå îíû» çà»äàðûíà áiðiãói ò½ð¹ûñûíàí ïàéûìäàéìûç» äåï æàç¹àí. Á½ëàéøà ò½æûðûì æàñàó, ìåíi» ойымша, ¹ûëûìè ä¸ëåë áîëà àëìàéäû.
°ðèíå, äåðáåñ ìåìëåêåò ½ëòòû» äàìóûíû» àñà ìà»ûçäû áið øàðòû, áiðຠîíû ½ëò æ¼íiíäåãi ½¹ûììåí áið ìàçì½íäà ºàðàñòûðó¹à áîëìàéäû. ´éòêåíi ìåìëåêåòòiëiê äåðáåñòiëiêòi» æîéûëóû ½ëòòûң äà àðåíàäàí æî¹àëóû äåï ñàëûñòûðó¹à åø íåãiç æîº, á½ëàé ïàéûìäàóøûëûº, ¸ðèíå, æà»ñàºòûººà ½ðûíäûðàäû.
µëòòû ìåìëåêåòïåí áið ìà¹ûíàäа ò½òàñòûðó¹à áîëìàéòûíûíà òà¹û áið áàñòû ä¸éåê ìûíàó: ½ëòòû» ºàëûïòàñóû ìåí ìåìëåêåòòi» ïàéäà áîëóû àäàìçàò òàðèõûíû» ì¾ëäå ò¾ðëiøå êåçåңiíäå ¼ìiðãå êåëãåí. Áåëãiëi áîë¹àíûíäàé, ½ëòòû» ºàëûïòàñóû êàïèòàëèçìíi» ïàéäà áîëóû êåçå»iíäå òóûíäà¹àí, àë ìåìëåêåò áiçäi» ä¸óiðiìiçãå äåéiíãi êåçå»äå ¼ðiñ àë¹àí-äû.
