Баяндауыш

Баяндауыш та бастауыш сияқты сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің қатарына жатады. Ол, көбінесе, жіктік жалғауында тұрады. Баян-дауыш, негізінде, бастауышпен жақтық және жекеше, көптік жағынан қиыса айтылады. Солай болғандықтан да жіктік жалғауды баяндауыштық көрсеткіш деуге де болады.

Қазақ тілінде баяндауыш барлық сөз табынан жасала береді.

Зат есімнен болған баяндауыштар: Қарттың аты — Амантай (Мұқанов). О с ы — Тереңсайдың тұсы (Әуезов).

Қазақ тілінде зат есімнен болған дара баяндауыш I—II жақта жіктік жалғауын қабылдайды: Мен ж а з у ш ы м ы н. Сен ж а з у - ш ы с ы ң. Ол ж а з у ш ы.

Сын есімнен болған баяндауыштар: Абайдың түсі құцүп-қу (Әуезов). Бұл балаға абайлап қарасам, сонша е с т і б а л а к е с -к і н д і (Ыбырай).

Сан есімнен болған баяндауыштар: Кореяның территориясы —2 20 мың к в а д р а т километр («Соц. Қаз.»). Бес жердегі бес — ж и- ы р м а б е с.

Есімдіктен болған баяндауыштар: Сен — к і м с і ң? Оның жасы қ а н ш а д а?

Баяндауыш қызметін жиі атқаратын, негізінен алғанда, сұраулық есімдіктер.

Баяндауыш ролінде жиі қолданылатын сөз табы — етістіктер және оның есімше, көсемше тұлғалары: Рахмет біраз о т ы р д ы (Ерубаев). Арада жеті-сегіз күн өтті (Әуезов). Ол вокзалға қарай к е т к е н.

Дара және күрделі баяндауыштар

Жеке бір сөзден болған баяндауышты дара баяндауыш деп атай-мыз: Аспанды бұлт торлады. Жел басылды. Жарқ-жұрқ шақпақ ш а ғ ы л д ы. Көп ұзамай жауын б а с ы л д ы.

Бірнеше сөзден құралып, бір-ақ ұғымды білдіретін баяндауышты күрделі баяндауыш дейміз. Олар бір-ақ сұрауға жауап береді. Күрде-лі баяндауыштың құрамында ең кемі екі сөз болады: Парторг Иванов "О й л а н ы п қ а л д ы (Нүрпейісов). Айжан оған Айбаладан кем б о л ғ а н жоқ (Мұқанов). Ауылымыз бұл арадан о н-о н бес километр (Бақбергенов).

Күрделі баяндауыш, негізінен алғанда, мына жолдармен жа-салады:

1) Етістіктің күрделі түрлерінен: тез кел, мен күтіп о т ы р а алмаймын (Мұстафин). Асқар автомобилъмен жүріп к е т т і

(Мұқанов). Поездар оған ерекше бір қызықты көрінетін б о л ы п а л д ы (Иманжанов).

2) Қалыптасқан тұрақты сөз тізбектерінен (идиомалар-фразалар-дан) жасалады: Шошынған шешесі есінен т а н ы п қалыпты (Ыбырай).

3. Бар, жоқ, қажет, керек, жөн, тиіс тәрізді сөздер мен көмекші етістіктер тіркесіп келіп күрделі баяндауыш жасайды: төңіректе ешкім жоқ б о л а т ы н. Жиылыста Асқар да б а р е д і.

4. Көмекші етістіктер есім сөздермен тіркесе келіп күрделі баян-дауыш қызметін атқарады: Мен г е о л о г-б а р л а у ш ы б о - л а м ы н. Асқар м ұ ғ а л і м е д і.

5. Күрделі сан есімдер де күрделі баяндауыш қызметін атқара-ды: Жеті жерде жеті — қ ы р ы қ т о ғ ы з. Тоғыз жерде тоғыз — сексен бір.

Орыс тілімен салыстырғанда, қазақ тіліндегі күрделі баяндауыш-тық тағы бір ерекшелігі бар. Ол күрделі баяндауыштағы сөздердің орнына байланысты. Мысалы, орыс тіліндегі ему необходимо учиться, ему нужно читатъ деген сөйлемдер қазақ тіліне оған оқу қажет, оған оқу керек болып аударылады. Қазақ тілінде тұйық рай көмекші сөздің алдына шығып кеткен, орыс тілінде ол, керісінше, сөйлем соңында тұрады. Бастауыштың баяндауышқа логикалық жағынан ие екендігін, біріншіден, осы орын мәселесі көрсетсе, екіншіден, бұл олардың өз ара қиыса байланысуынан да байқалады. Бастауыш есімдіктен жасалған жағдайда, ол баяндауышқа тікелей өз сәулесін түсіріп тұрады: Мен к е л е-м і н. Сен к е л е-с і ң. Басқаша айтқанда, бастауыштың көрінуі екі жақтан бірдей болады. Бастауыш баяндауышпен қиысқанда, ол мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да көрінеді. Бастауыш басқа есімдерден бол-ғанда, мұндай қасиет байқалмайды.

Қазіргі қазақ тіліндегі баяндауыш сөйлемде айтылатын ойдың, хабардың өзегі. Ол грамматикалық тұлға жағынан да, семантикалық мағына жағынан да сөйлемнің ең маңызды мүшесі. Бір сөзбен айт-қанда, баяндауыш сөйлемнің мағыналық орталығы болып табылады.

Қазақ тіліндегі баяндауыш орыс тіліндегімен салыстырганда, бастау-ышқа анағүрлым бағынышсыздау болып келеді.

Баяндауыш сөйлемнің предикативтік ұйтқысы болып табылады. Сондықтан, әдетте, баяндауышсыз сөйлем жоқтың қасында болып келеді.

ТҰРЛАУСЫЗ МҮШЕЛЕР

Сөйлем, ең алдымен, тұрлаулы мүшелердің грамматикалық және мағыналық қатынасы (предикативтік байланыс) арқылы құралады да, айтылар ойдың аумақ-көлеміне, сипатына сәйкес күрделеніп оты-рады. Сөйлем екі бас мүшеден ғана құралып қоймай, басқа да сөз-дермен-мүшелермен толығып, құрамы кеңейеді. Мұндай мүшелер мағыналық жағынан да, грамматикалық жағынан да сол екі тұрлау-лы мүшенің айналасына топталып, соларға қатысты болады, солар арқылы ғана хабарланар ой құрамындағы мағыналық элемент бола алады.

Сөйлем мүшелерін басты екі топқа бөліп қарау тек логикалық негізге ғана сүйенбей, грамматикалық заңдылықтарды да еске алады. Сөйлем мүшелерін тұрлаулы және тұрлаусыз деп бөлу, ең алдымен, сөйлем құрамындағы сөздердің өз ара синтаксистік байланыс характеріне сүйенеді. Егер сөйлем құраушы екі бас мүше — бастауыш пен баяндауыш өз ара қиысу арқылы (сандық және жақтық) байланысатын болса, тұрлаусыз мүшелердің бас мүшелер-мен, не өз ара байланысу тәсілдері мен байланыс түрлері бұдан тіпті өзгеше. Бұлардың (тұрлаусыз мүшелердің) бас мүшелермен, не өз ара байланысуы септік жалғаулары, орын тәртібі арқылы көрінеді. Соған орай, олардың байланыс түрлері қабысу, меңгеру, матасу болып келеді. Тұрлаулы мүшелер сөйлемнің негізін құрап, негізгі хабарланар ойды білдірсе, тұрлаусыз мүшелердің бір тобы баяндауыштың мағынасын түсіндіруші (пысықтауыш, толықтауыш), енді бірі бастауыштың мағынасын саралаушы (анықтауыш, бірақ бұл кейде есімнен болған басқа мүшеге де қатысты болады) есебінде ғана жұмсалып, сөйлем құрамында екінші дәрежелі қызмет атқарады.

Тұрлаулы мүшелердің айналысына топталып, соларға қатысты болатын, сөйтіп олардың сындық, сапалық, заттық қ а с и е т і н, әлде қимылдың тарау аумағын, көлемін, бағытталған объектісін т. б. білдіретін сөздерді сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деп атайды. Тұрлаусыз мүшелер сол бас мүшелердің жетегінде айтылады, өз алдына дербес айтылып, ешбір жүйелі мән бере алмайды. Мұрат кітаптың атын қайта-қайта оқыды деген сөйлемдегі бас мүшелерді түсіріп, тек тұрлаусыз мүшелерді ғана қалдырсақ, ешқандай жүйелі мән ұға алмас едік. Кітаптыц атын, қайта-қайта деген сөздер тіркесі номинативтік мән бергенмен, коммуникативтік форма бола алмайды. Сөйлемнің бас мүшелерімен грамматикалық қатынасқа түсу арқылы ғана тұрлаусыз мүшелер коммуникативтік форма құрамында өздеріне тиісті қызметтерін атқарады. Ондай қызметтегі сөздер мен сөз тіркестері сол екі бас мүшеге грамма-тикалық тұрғыдан да, мағыналық тұрғыдан да қатысты, солармен бір жүйеде ғана қолданыла алады. Жоғарғы сөйлемдегі сөздердің өз ара қатысы былай болып шығар еді: Мұрат оқыды; қайта-қайта—оқыды; кітаптың—атын; атын--оқыды. Сөйтіп сөйлем ішіндегі тұрлаусыз мүшелердің барлығы дерлік баяндауыштың жетегінде айтылып, тек сол арқылы ғана сөйлем мүшесі қызметіне ие болған. Тек біреуі ғана (кітаптың) бас мүшеге тікелей қатысты болмай, есімнен болган тұрлаусыз мүшеге (тура толықтауышқа) байланысқан. Бірак, мұның өзі де сол мүше (тура толықтауыш) арқылы бас мүшеге (баяндауышқа) қатысты айтылғаны

көрініп тұр. Сонымен, тұрлаусыз мүше бас мүшеге тікелей қатысты, немесе кейде сатылы қатысты болуы мүмкін. Бірақ, қалай болғанда да бас мүшеге қатыссыз, онымен мағыналық байланыссыз айтыла-тын тұрлаусыз мүше болмайды.

Тіл білімінде тұрлаусыз мүшелерді үш түрлі негізгі топқа — анықтауыш, толықтауыш, пысықтауышқа бөлу ертеден қалыптасқан қағида.

Тұрлаусыз мүшелерді топтарға бөлу (классификациялау), әдетте, олардың бас мүшелерге мағыналык, қатысына негізделеді. Бас мүшенің бірі — баяндауыштың мағыналарын әр түрлі қырынан түсіндіруіне, саралауына қарай т о л ы қ т а у ы ш, п ы с ы қ т а у ы ш деп аталатын тұрлаусыз мүшелер, бастауыштың, немесе әйтеуір есімнен болған басқа бір мүшенің мән-мағынасын саралап айқындауына қарай анықтауыш деп аталатын тұрлаусыз мүше пайда болады. Тұрлаусыз мүшелерді топқа бөлудің бұл қазіргі грамматикалық қалыптасқан принципі. Дегенмен, осы қалыптасқан принциптің өзі де әлі де жетілдіруді, жіктелуді керек ететіні айқын. Егер, толықтауыш мүше баяндауыштың әр түрлі мағыналық қырларын ашып көрсететін болғандықтан, өз алдына сөйлем мүшесі деп қаралуға тиіс болса, тұрлаусыз мүшелердің басқа бір түрлері жайлы ойлана түсу керек болады. Анықтауыш бас мүшелерге мағыналық қатынасына қарай емес, қандай сөзден жасалған мүшеге қатыстылығы тұрғысынан ғана бөлектенеді. Қазіргі қазақ тілінде бірсыпыра сөздер сөйлем құрамында етістіктен болған мүшеге қатысты болса пысықтауыш деп қаралады да, есімнен болған мүше-мен байланысты айтылса анықтауыш деп қаралады, мыс.: Ол шебер сөйледі. Шебер кісінің қолынан бәрі келеді. Бір ғана сөз екі сөйлем құрамында екі түрлі мүшенің — бірде пысықтауыштың, бірде анықтауыштың қызметін атқарып тұр. Сөздердің сөйлем құрамын-дағы қызметін анықтаудың мұндай жолы сол сөздің қай сөз табына қатыстылығына ғана негізделгені айқын. Бірақ қатысты сөздің алмасуынан (бірде етістік, бірде есім) олардың мағыналық қатына-сы өзгереді деу қиын. Сонымен қазіргі грамматикаларда тұрлаусыз мүшелерді үш түрге бөлу тек қана олардың бас мүшелерге мағына-лық қатынастарына негізделген деп қарауға болмайды. Тұрлаусыз мүшелердің кейбірі қай сөз табына қатысты айтылуына қарай да бөлектеніп жүр.

Сөйлем құрамындағы сөздің морфологиялық тұлғасы мен байла-ныс тәсілі сол сөздің ойды білдіруге қатысты элемент есебіндегі грамматикалық көрінісі ғана. Интонациялық тұтастыққа, граммати-калық бірлікке негізделетін сөйлемді құрайтындар — сөйлем мүше-лері. Сондықтан оның құрамындағы сөздер мен сөз тіркестері өз ара мағыналық және грамматикалық қатынастар негізінде сөйлем құра-мындағы өз орнын, қызметін айқындайды. Сөйтіп барып ой білдіру-

дің элементіне айналады. Тұрлаусыз мүшелер де сондай қатынас-тар негізінде үш түрлі топқа бөлінеді.

Әр топтың өзіне тән грамматикалық та, семантикалық та негіз- дері бар.

Ең алдымен, тұрлаусыз мүшелердің әрқайсына ғана тән грамма- тикалық формалар мен байланыс түрлері бар. Мысалы, ілік септік-тің тұлғасы, негізінен, анықтауыш мүшелердің айырым белгісі болса, табыс септік тура толықтауыштың грамматикалық көрсет-кіші. Сол сияқты, өзінен кейінгі сөзбен матаса байланысу анықтауышқа тән болса, етістіктен болған мүшемен қабыса байланысу негізінен, пысықтауышқа тән заңдылық. Сонымен қатар, белгілі бір тұрлаусыз мүшелердің ғана қызметінде жұмсалуға біршама бейім сөз таптары да бар. Мысалы, сын есімдер көбіне-көп анықтауыштық қызметке бейім болып келеді.

Ал, үстеулер болса, көбінесе, тек әр түрлі пысықтауыш мүшелер қызметінде ғана жұмсалады.

Әрине, бұл айтылғандар (грамматикалық формалардың, байланыс түрлерінің, сөз таптарының жеке мүшелерге тәндік мәселесі) қатып қалған, ешбір бұлтарыссыз қағидалар емес. Жеке мүшелерге тән, соларға лайық деп отырған формалар мен байланыс түрлері, т. б. басқа ыңғайда да кездеседі. Бұл жерде солардың (формалардың, бай-ланыс түрінің) жиі кездесетін жағдайлары ғана ескеріліп отыр.

Мағыналық жағынан тұрлаусыз мүшелердің әрқайсысы белгілі бір семантикалық сфераны білдіреді. Айталық, анықтауыш өзі қатысты сөзді сын, сапа, мөлшер, көлем, тегі жағынан түсіндірсе, толықтау-ыш пен пысықтауыштың да өздеріне ғана тән мағыналық сфералары бары мәлім.

Кейде тұлғалас сөздер түрлі сөйлемдегі жұмсалу орнына қарай әр түрлі қызмет атқарады, мыс.: Әкең Мұқан б і з д і ң а у ы л ғ а жиен еді (Мұқанов). Ол біздің а у ы л ғ а келді. Бұл сөйлемдер құра-мындағы барыс тұлғалы ауыл сөзі екі түрлі мүше қызметінде жұмсалған: бірінші сөйлемде — жанама толықтауыш, екінші сөйлемде — мекен пысықтауыш. Алдыңғы сөйлемде ауылға сөзі есімнен болған мүшеге қатысты болса, соңғы сөйлемде етістіктен болған мүшеге қатысып тұр. Мекен пысықтауыштық мағына динамикалық қимыпды білдіретін сөзбен тіркес қараудың салдары болса керек.

Сөйтіп, сөздердің синтаксистік қызметі көп жағдайда өзі тіркесе-тін сөздің лексика-грамматикалық ерекшеліктеріне байланысты болады да, көбіне сөз тіркесі құрамында айқындалады.

Қазақ тілінде барыс, шығыс, жатыс, көмектес жалғаулы сөздердің синтаксистік қызметі әр қилы болып отырады. Олардың бірсыпы-расының қандай сөйлем мүшесі екендігін ажырату үшін грамматика-лық формасын, қай сөз табына жататындығын ескерумен бірге сол сөздердің лексикалық мағынасын да қарастыру қажет қолады. Сонда ғана олардың синтаксистік қызметі дұрыс ажыратылады. Мынадай мысалдарға жүгінейік: Мүрат Қарағандыға кетті. Ол қорыққаннан қабырғаға жабысты. Жығылған сүрінгенге күледі. Бұл сөйлемдер құрамындағы сирек терілген сездер бірыңғай тұлғалы болып, етістіктен жасалған мүшеге қатысты болғанмен, қызметтері бірдей емес. Қарағандыға сөзі мекен пысықтауыш қызметінде жұмсалған, ал, қ абырғаға, сүрінгенге сөздері толықтауыш қызметінде тұр. Бұл жерде сөздің синтаксистік қызметі оның лексикалық мағынасымен астасып жатыр. Біршама кең аумақты, мекенді білдіретін Қарағанды сөзі мекендік мән берсе, зат пен субъектіні білдіретін қабырға, сүрінген сөздері сол тұлғада объектіні білдіреді. Осындай мысалдарды жатыс, шығыс, көмектес тұлғаларына да келтіруге бо-лады.

Сөйтіп, кейде сөздің лексикалық мағынасы мен синтаксистік қызметі үйлесіп келеді.

Тұрлаусыз мүшелердің құрамы дара, күрделі, үйірлі болады:

Ж а қ с ы н ы ң ісі де жақсы (мақал). Айналада к ө з тоқтар бір қара қалмапты (Мүсірепов). Б а л ы т а м ғ а н жас қамыс, ормасаңшы көктейін (Абай). Ушаковті қоршап а л ғ ан жұмысшылар а й т қ ы с ы келгендерін тыңдата алмай наразы қалып еді (Мүсірепов).

Толықтауыш

Сөйлем құрамында толықтауыштар, көбінесе, тек сөйлемнің ба-яндауышына ғана қатысты болады да, сол баяндауыш білдіретін іс-

қимылдың таралатын объектісін, немесе іс-қимылдың әсеріне, ықпа-лына ұшырайтын, не оған жанама қатысты болатын затты (кісіні), құбылысты, т. б. білдіреді, мыс.: Құлыншақ А б а й ғ а қарай түсіп, үлкен сар шақшасын тырнағымен сыртылдата қағып отырып, бір кезде көк бүйра насыбайын екі танауына құшырлана тартып қойды (Әуезов). Толықтауыш қызметіндегі сөздер: Абайға, шақшасын, тырнағымен, насыбайын, танауына. Осы толықтауыштардың баяндауышпен байланысу тәсілдері әр түрлі, Бірде толықтауыш табыс септікте тұрса (шақшасын, насыбайын), бірде барыс тұлғада (Абайға), немесе көмектес, барыс (тырнағымен, танауына) тұлғасында тұр. Олардың мәні де бірдей емес. Табыс септікті толық - тауыштар (шақшасын, насыбайын) субъектінің іс-әрекетінің таралған, жайылған объектісі ретінде үғынылса, барыс жалғаулы толықтауыш іс жанама бағытталған объектіні (Абайға) білдіреді.

Толықтауыштар мен меңгеруші сөз арасындағы мағыналық қа-тынас, басқа сөз тіркестеріне қарағанда, тығыз болады. Үйткені мең-геруші (толықталушы) сөздің шын мәні толықтауыш арқылы ғана толық ашылып, айқындалады. Мысалы, жоғарғы сөйлемнің бір компонентін талдап көрейік: үлкен сар шақшасын тырнағымен сыртылдата қағып отырып. Сөйлем құрамындағы шақшасын, тырнағымен толықтауыштарының бірін түсіріп, үлкен сар шақша-сын сыртылдата қағып отырып деп, немесе тырнағымен сыртылдата қағып отырып десек, меңгеруші сыртылдата, қағып отырып сөздерінің мағынасы толық ашылмас еді. Алдыңғы вариантта не арқылы сыртылдайтыны белгісіз болып қалады да, соңғысында тырнағымен сыртылдатып отырғаны не екені белгісіз. Сөйтіп, толықтауыш пен толықталатын сөздер арасындағы мағыналық қатынас тығыз болады да, толықтауыш тек іс-әрекеттің объектісі ғана емес, толықталушының мән-мағынасын түсіндіруші, саралаушы да.

Толықтауыштардың меңгеруші сөз білдіретін іс-әрекетке, қимыл- ға қатыстылық дәрежесі мен мағыналары, сондай-ақ сөйлем құрамындағы синтаксистік қызметі бірдей емес. Олардың мұндай синтаксистік және мағыналық ерекшеліктері тұлғалары арқылы көрінеді.

Сабақты етістіктен болған іс-қимылға, әрекетке тікелей қатысты болып, сонымен бір тіркесте ғана ұғынылатын толықтауыштарды тура толықтауыш деп атайды. Тура толықтауыш өзі жетегін-

де айтылатын сөзге мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да бүтіндей тәуелді болады. Оның мән-мағынасы да сонымен бір тіркесте ғана үғынылады. Оның (толықтауыштың) грамматикалық тұлғасы меңгеруші етістіктің лексика-грамматикалық ерекшелігімен айқындалады. Қітапты оқыды, тамақты ішті, баланы жұбатты тәрізді тіркестер құрамындағы кітап, тамақ, бала сөздерінің табыс септікте тұруы меңгеруші оқыды, ішті, жұбатты етістіктерінің лексика-грамматикалық қасиетімен айқындалған. Бұл етістіктердің қайыссы да мәңдеріне лайық нені? деген сұрақты қажет етеді де, бағынышты сөздің табыс жалғауда тұруы керек болады. Сөйтіп, табыс септік тура толықтауыштың грамматикалық тұлғасы болады да, олар сабақты етістіктердің жетегінде айтылады.

Етістіктен болған баяндауышпен не басқа бір мүшемен барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктері арқылы байланысып, іс-әрекетті қосымша, жанама толықтайтын сөйлем мүшелері жанама толық-тауыш деп аталады. Жанама толықтауыштар меңгеретін мүшемен бірш ама еркін_байланыска түс еді. Тура толықтауыш сияқты, өзі бағынышты, тәуелді бола бермейді. Сонымен қатар, олардың мәндері де сан-салалы, көп қырлы болып отырады.

Тура толықтауыш. Қ азақ тіліндегі тура толықтауыштар меңгеру-

ші сөзбен, басқа да түркі тілдеріндегі сияқты, табыс септіктің ашық; және жасырын тұлғасы арқылы байланысады: Біз тарихи с п е к-таклъ қойып жүрген жоқпыз (Ахтанов). П ә л е н ш е н і ұрам деп, түгеншені қырам деп, Таршылықта қайраңдап, кеңшілікте ойрандап, көп батырға қалдыңыз (Абай).

Тура толықтауыштардың табыс септіктің ашық, жасырын тұлға-ларында жұмсалуы жәйлі тюркологияда әр түрлі пікірлер бар. Тюр-кологтардың бірсыпырасы (П. М. Мелиоранский, Н. К. Дмитриев-т. б.) табыс септіктің ашық, не жасырын келуін белгілілік (определен-ность), белгісіздік (неопределенность) теориясымен байланысты-рады. Олардың айтуынша, әңгіме болып отырған объекті белгілі болса, табыс жалғауы түсірілмейді де, айтылып отырған объекті сөйлеушіге белгісіз болса табыс жалғауы түсіріліп айтылады. Сөйтіп, ол теория бойынша, мен к и і м кидім, мен к и і м д і кидім дегендегі киім сөзінің табыс жалғаулы, не жалғаусыз (жасырын) жұмсалуы сөйлеушіге сол заттың (объектінің) бұрыннан белгілі, не белгісіз болуына ғана байланысты. Дегенмен, тіл фактілері табыс жалғауының ашық, жасырын қолданылу заңдылықтарының заттың сөйлеушіге бұрыннан белгілі, не белгісіз болуына ғана байланысты еместігін дәлелдейді. Қазақ тілінде сөйлеушіге бұрыннан белгілі объекті де табыс жалғауынсыз қолданыла береді. Көптен хабарсыз жолдасымнан хат алдым. Сөйлем құрамында тура толықтауыш қызметіндегі хат сөзінің табыс жалғауынсыз айтылуы әсте белгісіздіктен болмаса керек. Үйткені хабар көптен күтілген, бірақ хат енді ғана келген. Сөйтіп әңгіме болған объекті сөйлеушіге бұрыннан белгілі болса да хат сөзі табыс жалғауынсыз қолданылған.

Табыс жалғауының ашық, не жасырын келуі кейде даралық, жалпылық ұғыммен ұштасып жататын кездері болады. Ол к и і м киді, мен шаш алдырдым. Колхозшылар е г ін орып жатыр. Ба-лалар ағ аш тасыды. Құрылысшылар ү й салды. Оқушылар сабақ оқыды тәрізді сөйлемдер құрамындағы киім, шаш, егін, ағаш, үй, сабақ сөздерінің жалгаусыз қолданылуы, бір жағынан, сол сөздердің жеке, дара затты білдірмей, жалпылық ұғымда қолданылуымен де байланысты. Екінші сөзбен, нақ қай киімді кигені қажет емес, әйтеуір киімді; құрылысшылар нақ қай үйді салғаны қажет емес, әйтеуір үй салып жатыр, т. б. Бірақ бұларды сол заттың сөйлеушіге белгілі, белгісіздігімен байланыстыруға әсте келмейді. Тіл фактілеріне қарағанда, сөз бір өңкей заттардың бәрін емес, солардың бірін білдіру үшін ғана жұмсалса, табыс жалғауының ашық тұлғасында қолданылады. Мысалы, Құрылысшылар ү й д і салып бітірді десек, жалпылық мәнде емес, жекелік мәнде ұғынылар еді де, ү й сөзі табыс жалғауының ашық түрінде келер еді. Дегенмен, кейде жалпылық үғымда қолданылған сөздер де табыс жалғауының ашық тұлғасында келуі мүмкін. Мысалы: Көшкен ел малын айдап, азан-қазан боп жолға түсті. Мал сөзі осы жерде даралық мәнде қолданылған деуге ешбір негіз жоқ, сонда да табыс жалғауының ашық тұлғасында келген. Сірә, мұндай реттер сөзге логикалык, екпіннің түсуімен байланысты болса керек.

Тура толықтауыштың алдында мөлшерлік, не сапалық анықтау-ыштардың келуі де олардың әр уақыт табыс жалғаулы болуының мызғымас шарты бола алмайды. Қар түсіп, мұз қатқан соң да Жан-дыз бойынан бау-бау қ о ғ а шапты (Ахтанов). Ол түгіл, көзі ашық деғен әке-шешенің өзі «бәрекелді, сыйлы қ о н а қ ертіп кепсін» десе құба-құп (Әлімқұлов). Шығарып салуға жиналған қалық топ жапы-рылып поезға ере жүгіріп, манадан бері айтып тауыса алмаған сәлем сөздерін айқайлап қол бұлғайды (Ахтанов). Алдыңғы екі сөйлем құрамындағы тура толықтауыштар табыс

жалғауының жасырын түрінде келсе, соңғы сөйлем құрамындағы сондай тура толықтауыш табыс септіктің ашық түрінде қолданыл-ған. Бұған қарағанда, тура толықтауыштың анықтауышпен бір тіркесте қолданылуы, сірә, оның табыс жалғауда болу, болмауының шарты болмаса керек. Оған тағы бір дәлел — алдыңғы екі сөйлем ішіндегі тура толықтауыштарды (бау-бау қоға, сыйлы қонақ) табыс жалғауында қолдануға болар еді (бау-бау қоғаны шапты, сыйлы қонацты ертіп). Сондай-ақ соңғы сөйлем құрамындағы тура толықтауышты анықтауышсыз тауыса алмаған... сөздерін айқайлап түрінде айтуға болар еді. Олай болса, тура толықтауыштардың анықтауыштармен бірге қолданылуы олардың табыс жалғауында ашық, не жасырын келуінің шарты бола алмайды.

Сөйтіп, тура толықтауыштардың жалғаулы және жалғаусыз келуі тек қана белгілі-белгісіздікке байланысты болып келе бермейді. Егер, белгілі-белгісіздікті кейде сөздердің даралык, және жалпылық мәнде қолданылу ыңғайында байқалады десек, осы құбылысты (яғни жалғаулы және жалғаусыз қолдануды) түгелдей сол ізбен түсінді-руге болмайтындығы жоғарыда келтірілген фактілерден де көрініп отыр. Тура толықтауыштың мұндай екі түрлі тұлғада қолданысы тілдің әр қилы заңдылықтары мен ерекшеліктеріне барып ұштасады. Олар бірде сөздердің лексика-грамматикалық қасиетіне байланысты болса, бірде сөйлем құрамының интонациялық және грамматикалық ерекшеліктерімен байланысып, соларды ажырата жүйелеп талда-ғанда ғана түсінілуі мүмкін.

Тура толықтауыштардың жалғаулы және жалғаусыз келу жағ-дайларын бас-басына жеке-жеке баяндау қажет бола бермейді. Үйткені егер тура толықтауыштың жалғаулы болып келетін орындарын айкындаса, сонымен қабат оның жалғаусыз келу себептері де ашылады. Екеуін бірдей қарастыру тек қайталауға ұрындырады. Сондықтан тура толықтауыштардың жалғаулы келетін жағдайларына шолу жасау мақұл.

Тура толықтауыштың табыс жалғауының ашық түрінде жұмсалатын орындары төмендегідей:

а) Тура толықтауыш өзі меңгерілетін (толықтайтын) мүшеден

арасына сөз салып, алшақтап тұрады. Мұндай реттерде ойдың логи-калық сындарлылығы, сөйлемнің әуені бұзылмас үшін тура толық-тауыш табыс жалғауында тұруы қажет болады. Мысалы: Бірақ ол аласапыранда әлдеқайда барып қайтты да, дырау қамшыны екі бүктеп ұстап, батыс жақты нұсқап тұрып... (Мүсірепов). Тура толықтауыш (қамшыны) пен баяндауыш ортасына сөз (екі бүктеп) түспесе, тура толықтауышты жалғаусыз да айтуға болар еді. Бірақ ортасына басқа сөз түсіп, баяндауыштан алшақтаған соң, баяндауышпен грамматикалық байланыс жүйесін үзбеу үшін табыс жалғауында айтылуы қажет. Тағы да мына мысалды талдайык,: Дереу алғы шепке о қ-д ә-р і жеткізсін (Ахтанов). Осы сөйлемдегі тура толықтауыш пен баяндауыштың арасына басқа бір сөз салып: Алғы шепке оқ-дәріні дереу жеткізсін деп айтатын болсақ, тура толықтауыш тағы да жалғаулы болар еді.

Араларына басқа сөз түскенде жалғаулы болып айтылу жұмыс істеді, еңбек етті, қызмет көрсетті, жазу жазды, қол тигізді, бас көтерді (қарсыласты) тәрізді күрделі сөздер құрамында да байқалады. Айтылуда, жазуда сөзге ерекше мән, экспрессиялық әр беру үшін есім мен көмекші етістік арасында солардың мағынасын айқындап, аша түсетін басқа бір сөз қосып жұмысты мықтап істеді, еңбекті аянбай етті, қызметін бар әлінше көрсетті, жазуды асықпай жазды, қолын мықтап тигізді, — деп айтса, есім сөз табыс жалғаулы болып көтеді. Сөйтіп, меңгеруші етістік пен

тура толықтауыштың арасында басқа бір мүше айтылғанда, тура толықтауыштар әр уақыт табыс жалғаулы болып жұмсалады.

Меңгеруші сөзден алшақтаған, алдында бір белгісіздік есімдігінен жасалған анықтауышы бар тура толықтауыштар да табыс жалғаулы болады: Алыстан бұлдыраған бір қара көрді. Бұлдыраған бір қ а -р а н ы алыстан көрді.

ә) Сол сияқты шаш, ағаш, егін, бақша т. б. жинақылық ұғым бе-ретін сөздер мен кейбір абстракт мәнді сөздер де көптік жалғауды қабылдаса, тура толықтауыш қызметінде табыс жалғаулы болып жұмсалады. Колхозшылар е г і н орды деп жекелік мәнде жалғау-сыз айтылғанмен, көптік тұлғада: Колхозшылар егіндерін жинады, мемлекетке астықтарын тапсырып бітірді түрінде қолданылады. Сол сияқты, балалар а ғ а ш т а р д ы тасыды, бағбандар бақша-ларын баптауда деп, табыс жалғауында ғана қолдану мүмкін. Бұл ыңғайдағы табыс жалғауы әлгі сөздердің объектілік (тура толық-тауыштық) қызметін айырып көрсету үшін де қажет. Әйтпесе, сөздің сөйлем құрамындагы мәні де, қызметі де айқындалмай қалады. Мыс.: Бірақ біз әрдайым өз жұмысымыздың нәтижелерін сын көзбен бағалап, кемшіліктерді мезгілімен жоя отырып, болашаққа көз жіберуге тиіспіз («Соц. Қаз.»).

— Әне бір жерде бар ғой жалтырағы — деп әйелдердің ала бер-ген тастарын тартып алады (Мүсірепов).

б) Тура толықтауыш қызметінде тәуелдік жалғаулы сөздер жұм-салса, олар, көбінесе, табыс септікте тұрады. Шелпектерін пі-сіртіп, дастархандарын жайғызып, бір жеті бойында өз үйлерінде аза қылып отырысты (Әуезов).

— Адрестерін алып қалуым керек қой... Адрестеріңді, ад-рестеріңді қалдырыңдар... Даусым, әрине, щықпайды (Мүсірепов). Жұпыны ғана шаруаның баласы Арқаның ақ төсін жайлап Шудың ну қамысын қыстайтын е л і н еміс-еміс қана біледі (Әлімқұлов).

Келтірген фактілер мынаны дәлелдейді: тәуелдік тұлғасы сөз-дердің жекелік, я көптік мәніне қарамай, тура толықтауыш қызметін-де табыс жалғаулы болуды қажет етеді. Жоғарыда келтірілген сөй-лемдер құрамындағы тура толықтауыштарды табыс септігінсіз тәуелдік тұлғада (шелпектері пісіртіп, дастархандары жайғызып) айтуға болмас еді. Олай болған жағдайда ойдың логикалық желісі бұзылып, түсініксіз бірдеме болар еді. Осы тура толықтауыштардың тәуелдік қосымшасы жоқ болса, табыс жалғауын түсіріп айтуға бо-лар еді (шелпектер пісіріп, дастархандар жайғызып, т. б.). Онда ой-дың логикалық желісі бұзылмас та еді.

в) Сөйлем ішінде қатар келген, бір-бірімен жалғаулықтар арқылы, немесе орын тәртібі арқылы байланысқан, бірыңғай тура толық-тауыштардың соңғысы, көбінесе, табыс септігінде тұрады.

Жарау, жатаған Қ а р а г е р ат пен қ а р а к ө к б и е н і же-тегіне алған (Әлімқұлов). Б о л а т пен кірпіштерді өріп қалап, төбесі айнаменен шатырланбац (Әбілев). Фашист генералы о ф и -ц е р л е р і мен солдаттарын жиыстырып, қайта-қайта ілгері қуалады (Ахтанов). Бірыңғай тура толықтауыштардың соңғысының табыс жалғауы түсіріліп айтыла қалса, сөйлемнің мәні бұзылады. Қазақ тілінде кейде бірыңғай тура толықтауыштардың бәрі де табыс жалғаулы болатын кездері де бар. Мысалы: «К ү л с а л ғ ы ш т а р- д ы, к е с е-ш ә й н е к т е р д і саудыратып алып жүруге ерінбеген-де, тастаған дүниелері қандай болды екен?» деген бір күдікті ой келеді (Әлімқұлов). Бірыңғай тура толықтауыштардың мұндай бас-басына табыс жалғаулы болып келуі сол сөздерге автордың логикалык, екпін

түсіріп, айрықша атап айтуына байланысты. Екінші сөзбен, бұл сөз-дің қолданылу мақсатының салдары есепті құбылыс болса керек.

г) Бір сөйлем ішінде бір сөз екі рет айтылып, екі түрлі мүше қыз-метінде жұмсалса, тура толықтауыш қызметіндегі сөз табыс жалғау-лы болады: Туады күлкі әр қилы, Ауыздан әзіл кетпейді, Қал-жыңды қалжың аңдиды, нарядный оны сөкпейді (Әбілев).

— Ө т к е л д і өткел деп сұрау керек. Өткел бұл жерде жоқ (Мүсірепов). Ж а м а н д ы жаман десе, бөркі қазандай болар (мақал).

Алдыңғы сөйлем құрамындағы қалжың сөзі тура толықтауыш және бастауыш қызметінде жұмсалса,екінші сөйлемдегі өткел сөзі тура толықтауыш болумен бірге, пысықтауыш құрамында (өткел деп) қолданылған. Ал, үшінші сөйлемдегі жаман сөзі тура толықтауыш қызметінен басқа, баяндауыш құрамында айтылған.

д) Тура толықтауыштардың табыс жалғаулы болуы кейде сол сөзге логикалық екпіннің түсуімен де байланысып жатады. Айтушы сол сөзді айрықша мән беріп айтады да, соның салдарынан тура толықтауыш табыс жалғауын қабылдайды. мыс.:

— Апа, қонақ! — деп қуанғандай ыржиып әлгілер де есікті аша берді (Мүсірепов). Бірақ осы соңғы екі жылда Жұмағүл о р н ы н тапты (Әуезов). Содан бері Тәкежан өз ауылына Жұмағұл шабарманды бастатып төрт с т р а ж н и к т і жіберіп, Базаралыны алғызып кеп жаңа сәскеде ұлық қолына табыс етті (Әуезов). Осы сөйлемдер ішіндегі есікті, орынын, стражникті сөздерінің табыс жалғаулы болуы логикалық екпіннің салдары. Егер автор сол сөздерге айрықша мән бергісі келмесе, оларды жалғаусыз да қолдануға болар еді.

ж) Тура толықтауыштардың табыс жалғаулы болуы кейде оларды анықтайтын сөздерге де бағынышты болады.

Сілтеу есімдіктерінен болған анықтауыштары бар тура толық-тауыштар: Сикорский бұл жауапты үлкен қуаныш үстіндг екенін жасыра алмай, айқын сезілер мазақ үнмен ескертіп еді (Мүсі-репов). Жақын абысындарына бұл с ы р д ы бастапқы кезде ол ішкермелеп айтты (Мұқанов).

-ғ а н есімшелерінен болған анықтауышы бар тура толықтауыш-тар: Қалада бейбіт шақта тәртіп үшін жанжалдасып жатқан

а д а м д ы сирек көруші едік (Мүсірепов).

— Айтып отырғаным, — деді Мадияр Базарханға тапсыр д е- г е н х а т ы н Асқардың қолына беріп жатып (Мұқанов).

-ғ ы\\-г і, -қ ы\\-к і жұрнақты туынды сын есімдерден болған анықтауышы бар тура толықтауыштар: Кеше «шабан поезбен жүйке құртқанша, бүрсі күнгі с а м о л е т т і тосайық» деген (Әлім-құлов). Бойшаң қара жұмыскер тайғанай құлап түсті де, отыра қалып аяғындағы ш о қ а й ы н сыпырып алып лақтырып-лақтырып жіберіп, қашқынның соңына қайта түсті (Мүсірепов).

з) Есім мен көмекші етістік тіркесінен болған баяндауыш тура толықтауыштың табыс жалғаулы болуын керек етеді: Бір кемпір бір к е м п і р д і ә ж е д е й д і (мақал). Бұл пайда к о л х о з д ы миллионер е т е д і (Мұстафин). Сонау іркіс-тіркіс шың таста-ры жылқының жалына үқсайды да, мынау, тарау-тарау жолдары салт аттының сауырындағы өмілдірікті е с к е салады (Әлім-құлов).

Кейде меңгеруші сөз тура мағынасында қолданылмай, ауыспалы мәнде қолданылғанда, тура толықтауыш табыс жалғаулы болады, мыс.: Шапандарын белсенген, Асау мініп теңселген (Абай). Құнанбай кеудесін көтеріңкіреп, қарсы алдына жалғыз көзін қадай отырып сөйлеп кетті (Әуезов).

Сөздердің енді бір тобы синтаксистік икемділігі жағынан толық-тауыш емес, бастауыш, т. б. мүшелер қызметінде жұмсалуға бейім, Ондай сөздер тура толықтауыш қызметінде қолданыла қалса қа-лайда табыс жалғаулы болады. Табыс жалғауы бұл ретте тура то-лықтауыштық қызметтің грамматикалық көрсеткіші есепті болады. Онсыз әлгі сөздердің қандай мүше қызметінде тұратындығы айқын көрінбейді.

Негізінде бастауыштық қызметте жұмсалатын жіктеу есімдіктері мен кісі аттары: Таппасын білген соң, соңғы кезде оны ойламайтын да (Әуезов). Уақытша жау қолына түскен Донбасстың орнына тұрып қалған алып Қарағандыны көресін... Өйткені, А қ б о т а н ы көрсем, онымен бірге к ү й е у і н де көрермін деп қорқам (Мүсірепов).

Көбінесе анықтауыш болып жұмсалатын сан есімдер мен сын есімдер, етістіктің есімше тұлғалары тура толықтауыш қызметінде табыс жалғаулы болады: Бірақ, «өте жақсыны» маңдайыңа жапсырып жүремісін? Одан артық не болмақ? (Мүсірепов). Қай-қайдағы ақбас қарақұстар қалбаңдап, екі қашқынды бүріп әкетпек болады (Әлімқұлов). Ол байсалды, түнеріңкі жүзбен эшелон бойын ақырын аралап, кей жерде қолымен ымдап командирлердің б і р і н шақырып алып әмір етіп, көзіне ілінген тәртіпсіздікке тыйым салып жүрді (Ахтанов). I ш е р і н ішіп болмай, а й т а р ы н айтып болмай, адам деген өле кете ме екен?! (Мүсірепов).

Синтаксистік негізгі қызметі тура толықтауыш емес сын есімдер мен сан есімдер, есімшелер табыс жалғауы жалғану арқылы затта-нып, объектілік мән алады,

Белгілі бір сөздің тура толықтауыш қызметінде жұмсалуы сабақ-ты етістіктермен тіркесіп, солардың жетегінде айтылғанда ғана мүм-кін жағдай екені мәлім. Қазақ тіліндегі сабақты етістіктер мағына-лық мәнері жағынан да көп түрлі және грамматикалық тұрғыдан да әр қилы. Бірсыпыра етістіктер түбір тұлғасында сабақтылық мән берсе, кейбір етістіктер аффикстер қосылып, туынды түбірге айналғанда ғана сабақтылық мән алады. Енді бір топ етістіктер контекст құрамында бірде салттық, бірде сабақтылық мән бере алады. Негізгі түбір тұлғасында сабақтылық мән беретін етістіктер: оқы, тоқы, іш, ат, сой, ой, біл, сез, көр, есті, шұқы т. б. Бұл топқа жататын етістіктер түбір күйінде-ақ әр уақытта өзіне бағынышты сөздің табыс септік жалғаулы (ашық, не жасырын) болып келуін, яғни тура толықтауыш қызметінде болуын қажет етеді. Сонымен қатар, негізгі түбір тұлғасында салттық мән беретін етіетіктерге өзгелік етіс аффиксі қосылғанда, олар алғашңы салттық мәннен ажырап, сабақтылық мәнге ие болады. Екінші сөзбен, бұрын істі істеуші субъектіге тікелей байланысты айтылатын етістік енді бұрынғы мәніне қоса тура толықтауышты қажет ететін болады: кір — кіргіз, отыр — отырғыз, ауыр — ауырт, ағар — ағарт, т. б. Мысалы, ол үйге кірді — дейтін болса, кір етістігі өзінің алдында тура толықтауышты қажет етіп тұрған жоқ. Егер, соңғы етістік тұлғасын өзгертіп ол үйге кіргізді болса, онда сол етістік тура толықтауышты қажет етіп, сөйлем құрамын толықтырып айтуды керек етеді, Сөйтіп, етістіктің лексика-грамматикалық қасиетіне лайық сөйлем құрамында бірде тура толықтауыштың орны жоқталады да, бірде оның ешбір қажеттігі болмайды. Екінші жағы-нан, сөйлем құрамында субъектіні білдіретін сөз қажетіне қарай са-бақты етістіктің жетегімен объектіге (тура толықтауышқа) айналуы да мүмкін: Ол үйге кірді — Оны үйге кіргізді. Мал ауылға келді — Малды ауылға келтірді т. б. Алдыңғы сөйлемдерде бастауыш қызметіндегі сөздер кейінгі сөйлемдерде тура объектіге айналған. Мұндай

құбылыс, әрине, салт етістіктердің сабақтыға айналуы арқылы ғана мүмкін болып отырады.

Сабақты етістіктер баяндауыш қызметінде дара жұмсалмай, күр-делі етістік құрамында жұмсалғанда, немесе керек, қажет, тиіс т. б. модаль сөздермен бір тіркесте жұмсалғанда да өзінің тура толықтау-ышты қажет ететін қасиетінен айрылмайды, яғни оның сабақтылық мәніне нұсқан келмейді, мыс.: О рнын жаңа т а п т ы б і л ем (Мұстафин). Мен-ақ алып к е т е й і н б ұ л а р д ы (Мұстафин). Енді бізге ауылдағы адамдардың к ө ң і л-к ү й і н б іл у к е р е к (Мұқанов). Күрделі баяндауыш құрамындағы сабақты етістік әр түрлі аффикстермен күрделенуі де мүмкін. Ол жағдайда да сабақтылык мән сақталады: Енді ол Қарағандыны басқаратын Некрасовты біраз бөріктіріп а л ғ ы с ы к е л д і (Мүсірепов). Барар ж о л ы н, аңсар а р м а н ы н, алысар т ә с і л і н таныт қамыз ж о қ (Әуезов).

Сабақты етістіктер аффикстер арқылы есім сөздер тобына айнал-ғанда да өзіне бағынышты сөздің табыс септікте тұруын қажет етеді. Ондай есімдер баяндауыш қызметінде жұмсалса, оған бағынышты сөз тура толықтауыш болып ұғынылады. Оның көзі әрқашан қалт

е т к е н д і б а й қ а г ы ш, көңілі бар жәйді айтпай-ақ с е з г і ш (газеттен).

Жанама толықтауыш. Зат есімдер, немесе заттанып солардың орнына жұмсалған сөздер барыс, жатыс, шығыс, көмектес септікте-рінің бірінде тұрып, жанама толықтауыш қызметін атқарады. Барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде жанама толықтауыштарды меңгеретіндер тек салт етістіктері емес, сабақты етістіктер болуы да мүмкін. Жанама толықтауыш сабақты етістікке қатысты болғанда, тура толықтауышпен қосарланып, бір толта қолданылады, мыс.: Түнде сойган тауықтың өкп е-б а у ы р ы н Ботакөз балтамен ұсатып, ақ ірімшік араластырып тәтті түшпәрә пісірген еді. Бала бір кезде көзін ж е ң і м е н сүртті (Мұқанов). Табыс жалғаулы тура толықтауышпен бір топта айтылған жанама толықтауыш көмектес септікте тұр. Бұл арада мынадай бір ерекшелік бар: жанама толықтауыш етістік-баяндауыштың мәнін жіктеуші екінші дәрежелі мүше ғана болады. Етістік-баяндауышқа тікелей қатысты, онымен тығыз байланысты, қалайда айтылуға тиіс мүше — тура толық-тауыш. Егер тура толықтауыш айтылмай қалса, оның орны жоқталып тұрады, ал, жанама толықтауыш айтылмаса байқалмайды. Өйткені, жанама толықтауыш етістік-баяндауыштың ықпалынан; соның мәнінен тумайды.

Барыс септікті жанама толықтауыштар: Сыйлы жолаушылар қайтарда соғатын боп, жеңгейге де, қарындасқа да көп-көп рахмет жаудырып, қайта-қайта бас шұлгып қимай қоштасты (Т. Әлімқұ -лов). Жасымда албырт өстім ойдан жырақ, А й л а г а, а ш у ғ а да жақтым шырақ (Абай).

Барыс септік жалғауын қабылдап, басқа сөз таптары да (сын есім, сан есім) жанама толықтауыш қызметін атқара алады: Бұл алқап, мал аңсап жейтін ащы мен тұщыға кенелген. Ол биыл о т ы з ғ а шығады (газеттен). Барыс септікті жанама толықтауыштарды меңге-ретін сөздер тек етістіктер ғана емес. Қазақ тіліндегі бірсыпыра есім сөздер де басқа сөздерді барыс септікте меңгере алады: Ол жасы-нан - ақ о қ у ғ а ж ү й р ік. Биік төсек жанында дөңгелек столга шынтқцтап, оңаша ғана отырған А б а й ғ а есіктен кірген самал да ж а й л ы (Әуезов). Көшпек, қонбақ е л г е сән (мәтел).

Жоғарғы мысалдардан көрініп отырғандай, барыс септікті жанама толықтауыштар іс-әрекетке ұшыраған жанама объектіні (кісіні,

затты) білдіреді. Жанама толықтауыштар етістік-баяндауыштың әсе-ріне тікелей емес, жанама ғана ұшырайды. Мысалы, мына сөйлемді талдап көрейік: Бір провокатор оны полицияның қолына алдап түсіріпті. Іс-әрекеттің әсеріне ұшыраған алғашңы объект — оны, содан соң ғана ойды әлде де жіктей, айқындай түсу үшін полицияның қолына — дейтін жанама толықтауыш айтылып тұр. Сөйлемді жана-ма толықтауышсыз да (полицияның қолына) айтуға болар еді, онан ой сындарлылығы бұзылмас та еді.

Барыс септікті жанама толықтауыштар іс-әрекеттің орыны бола-тын, немесе барып тірелер затын, кейде тіпті мөлшерін де білдіруі мүмкін. Жоғарғы мысалдардағы... отызға шығады... тәрізді жанама толықтауыштар сондай. Кейде жанама толықтауыш кісінің айрықша қасиетін де білдіруі мүмкін (оқуға жүйрік). Сонымен, жанама толықтауыштың мәні кейде сол қызметте жұмсалған сөздің, не меңгеруші етістіктің лексикалық мәнімен ұласып, соның салдары болып отырады.

Кейде, сөйлем ішінде жанама толықтауыш пен тура толықтауыш қатар жұмсалғанда, тура толықтауыш іс-әрекет бағытталған объектіні білдіреді де, жанама толықтауыш іс-әрекетті жүзеге асыру-шы (не жүзеге асыратын) субъектіні де білдіретін кездері болады. Мысалы: — А, Рязанов мырза саған соны тапсырған екен ғой (Мүсірепов). Барыс жалғаулы жанама толықтауыш (саған) болашақ істі жүзеге асыратын субъектіні білдірген де, табыс жалғаулы тура толықтауыш іс-қимыл бағытталатын объектіні білдірген. Мұндай мағыналық ерекшелік баяндауыш қызметінде табыс, барыс септік-терінде бірдей меңгеретін сабақты етістіктер қолданылғанда ғана болуы мүмкін.

Жатыс септікті жанама толықтауыштар: О н ы ң әрекетінде байыпты іскерлік, тиянақты тындырымдылық жоқ (Ахтанов). Жаудыр к ө з і н д е бұрынғыдай ыстық наз жоқ, әлсіреген салқын-дық бар (Әлімқұлов).

Есім сөздер жатыс септікте тұрып, жанама толықтауыш қызметін атқарғанда, көбінесе, іс-қимылы таралған объектіні, зат, құбылыс-тың орны болған объектіні білдіреді. Соңымен бірге, жатыс жалғау-лы жанама толықтауыштар статикалық күй-қалыпты, әрекетті білдіретін етістіктермен тіркеседі. Есім сөздердің жатыс септікте тұруын қажет ететін етістіктер де, жатыс септікте жанама толықтауыш қызметінде қолданыла алатын сөздер де байырғы қазақ тілінде аса көп емес. Бірақ қазіргі әдеби тіл құрамында жатыс септік тұлғасы арқылы жанама толықтауыш қызметінде жұмсала алатын сөздердің сан жағынан молайғандығын айту керек. Әрқашан әдеби тілдің молығып, толығуымен, оның құрамындағы сөздердің тіркес құрау қабілеті артып, кеңейіп отырады. Бұл, әрине, халық тілінде жаңа ұғымдардың пайда болуымен, сөйлем құрамының күрделе-нуімен ұштасьш жататын құбылыс. Мыс.: С е с с и я н ы ң жұмысында кадрларды даярлау мәселелері үлкен орын алды... П л е- н у м ш е ш і м д е р і н насихаттауда, оларды жүзеге асыруға еңбекшілердің қалың бұқарасын жұмылдыруда коммунистік партияның идеялық өткір қаруы — баспасөзге жүктелетін міндет те зор («Соц. Қаз.»). Осы келтірілген сөйлемдер құрамындағы сөздердің жатыс септік жалғауын қабылдауы да, сөйтіп жанама толықтауыш қызметінде жұмсалуы да қазіргі әдеби тілде ғана мүмкін құбылыс. Әдеби тіл атқаратын функцияның, қолданылатын сферасының кеңеюінен барып пайда болған. Сөздердің жатыс септікте жанама толықтауыш қызметінде жұмсалу-ынан кейде халық тілінде қалыптасқан ізбен үйлеспейтін де факті-лерді кездестіруге болады. Қазіргі әдеби тілімізде пианинода ойнау, скрипкада ойнау т. б. тәрізді жатыс жалғаулы есім мен

етістіктер тіркестері кездеседі. Мыс.: Өзі режиссер әрі драматург, домбыра тартады, скрипкада о й н а й д ы, нота таниды, білімді («Қазақ әдебиеті»). Егер халық тілінде қалыптасқан із сақталса, скрипка тартады болуға тиіс еді. Кейде пианинода ойнайды. дегеннің ізімен халық тілінде, ертеден бар тіркестің өзін өзгертіп, домбырада ойнау деп те сөйлеу иіндері кездеседі.

Жатыс жалғаулы сөздердің екі түрлі басты мағына беріп, екі түрлі синтаксистік қызмет атқаратыны белгілі. Олар бірде жанама толықтауыш болса, бірде пысықтауыш болады. Бұл, әрине, көбінесе сол сөздердің лексикалық мағынасына байланысты. Бірақ жатыс септікте қолданылатын кей сөздердің синтаксистік қызметі, соны-мен қатар, контекске және етістік-баяндауыштың мәніне де байланысты болады. Егер Тайман тоғызыншы класта оқиды дейтін сөйлемнің баяндауышын ауыстырып Тайман тоғызыншы класта отыр деп айтсақ, тоғызыншы класта тіркесі мекен пысықтауыш-тық мән алар еді. Сол сияқты жылқыда өт жоқ, ол жылқыда болды дейтін сөйлемдер құрамындағы жылқыда сөзінің синтаксистік қызметтері бірдей емес. Алғашңы сөйлемде жылқыда сөзі жанама толықтауыш та, соңғы сөйлемде мекен пысықтауыш. Бұл, — контексте қолданылу ерекшелігінің салдары. Жалпы жанама толықтауыш қызметінде жұмсалатындар орын-мекендік, кеңістіктік мән бере алмайтын, кімге? неге? дейтін сұрақтарға жауап болатын сөздер ғана.

Шығыс септікті жанама толықтауышты, көбінесе, меңгеретіндер қ орқу, үрку, қаймығу, жалтару тәрізді кісінің күйін, сезімін білдіре-тін етістіктер, кеңістік мәнге байланысты қолданылатын айығу, ары-лу, тазару тәрізді етістіктер және алу, шығу, қайту тәрізді етістік сөздер. Осы етістіктермен бір тіркесте айтылған есімдер ғана, көбінесе, шығыс септікте тұрып жанама толықтауыш болады. Кейде меңгеруші сөз қызметінде жақсы, артық, кем, кіші, үлкен тәрізді сын есімдер де жұмсалады. Меңгеруші етістіктер (баяндауыш қызметіндегі) салт та, сабақты да болуы мүмкін. Сабақты етістік баяндауыш қызметінде жұмсалса, шығыс септікті жанама толықтауышқа қоса тура толықтауыш айтылуы да мүмкін. Сөйтіп, кейбір сабақты етістіктер табыс пен шығыс септіктерінде қатар меңгереді. Әр қилы мағыналык, мәнерлер туғызады. Жанама толықтауыштың басқа тү