Шерешевский — Тернер синдромы (ХО)

Бл синдромды 1925 жылы Н.А. Шерешевский жне 1938 жылы Тернер тауып сипаттап жазан. Онын орташа жиілігі 1: 3000-ге те жне тек йелдерде кездесіп, сіресе аласа бойлы кыздар арасында жиі байалады.

Шерешевский-Тернер синдромын жана туылан кыз нрестелерде айын байауа болады, себебі моносомия X (ХО) кейбір мшелер мен лпаларды жатырда дамуын бзатындытан нрестелер бірнеше аномалиялармен туылады, яни салматары те женіл, бойлары ыса, табандарында жне олдарында лимфоидты ісіктер, тырнатарыны гипоплазиясы (толы жетілмеуі) байалады.

Жректеріні туа біткен ааулыктары, ола (аорта), кпе артериясыны тарылуы (стеноз, коарктация) бай-алып, эпикант дамыан, шаштары ыса, мойыны ыса жне жуан болып келеді. аа дамуыны аномалиялары, ккірек уысыны згеруі, 4-5 саусатарыны ысаруы да бл ауруа тн белгілер болып табылады. Бойларыны ыса болуына бай-ланысты аятары да ыса, тлалары зындау болып дене рылысында диспропорция байкалады. Иытары ке, бкселері тар болып здеріні сырты рылысы жаынан ер адамдара сас келеді.

Ауруларда ішкі жне сырты жыныс мшелері дамымай, соы жыныс белгілері — ст бездері, олтыктарында, асаа стінде тктер болмайды. Олар бедеу болады, себебі жыныс бездері дамымаан.

Бл аурумен ауыран йелдерде жыныс хроматині кездеспейді, оларды кариотипі 45 (ХО) те болады. Сол сияты X хромосомасыны баса да аномалиялары зын иініні немесе ыса иініні делециялары, екі X хромосомаларды транслокациясы, саиналы X хромосома т.с.с. байкалуы ммкін.

"Мысы айайы " синдромы (5р делециясы)

Бл синдром 5р хромосоманы кыса иініні делециясымен байланысты екенін 1965 жылы Герман длелдеген. Оны жиілігі толы аныталмаан. Дегенмен соы кездері бл синдром жиі кездесетін болып жр. Оны клиникалы сипаты - бл аурумен ауыратьш балаларды дыбыс тембрі ерекше, мысыша «мияулап», жалынышты кйде болады. Сол сияты оларды аыл-есі кем, денесіні дамуы нашар болады. се келе бл белгілер жойылуы ммкін.

Негізгі фенотиптік белгілері - беті дгелек, эпикант дамыан, микроцефалия жне жрегіні акаулытары айын байалады.

Мутагенез жне канцерогенез

Мутацияларды пайда болу процесін мутагенез, ал мутацияларды пайда болуына алып келетін физикалы не химиялы факторларды мутагендер деп атайды. Мутациялар еш бір себепсіз, табии жолмен пайда болуы ммкін — оларды здігінен, кенеттен пайда болан мутациялар дейді, ал кейбіреулері р трлі физикалы не химиялы мутагендік факторларды сері салдарынан пайда болады — оларды индукцияланан мутациялар деп атайды.

Здігінен пайда болатын гендік мутацияларды жиілігі р трлі азаларда трліше болып келеді, мысалы адамдарда ол 10^-4— 10^-6 дрежесіне те. Гендік мутациялар аза белгілеріні трліше згерулеріне алып келеді. Олар доминантты, жартылай доминантты, рецессивті болып келуі ммкін. Мутантты гендер, алыпты гендерге араанда, здеріні німдеріні - ферменттеріні аз млшерде, немесе те кп млшерде синтезделуіне алып келуі ммкін, немесе фермент млдем синтезделмеуі ммкін. Яни, мутация негізінде алыпты ген зіні маынасын біржолата жойып нон-сенс - (маынасыз) кодона, не оны маынасы згеріп мис-сенс - кодона айналуы ммкін. Гендік мутацияларды азалар шін зияндылыы - олар тіршілік процесіні бзылуына (патология), тіршілігіні тмендеуіне не кбею абілетіні кемуіне алып келеді, яни азаларды ортаа бейімделуін тмендетеді. Кейде мутантты ген азаларды ліп алуына да алып келеді (летальді мутациялар).

Дегенмен, мутацияларды те сирек жне тосыннан (кенеттен) пайда болатын, белгілі бір баыта баытталмаан былыс деп арастыруымыз керек:

1) мутациялар те сирек пайда болады, себебі олар репликациялану процесінде ДН синтезіні ателігі кйінде пайда болуы ммкін. Ал, ДН синтезі ателіксіз жреді. Тек 100 000 нуклеотидтен біреуі ана ате синтезделуі ммкін. Тіпті ДН синтезінде ателік болан кнні зінде, пайда болан ателік репарация тетіктері арылы жнделіп отырады;

2) мутацияларды те сирек жне кездейсо болатын таы бір себебі - оларды натылы бір геде, нактылы рпакта пайда болу-болмауын кні брын болжау ммкін емес;

3) мутациялар азаларды ортаа бейімделушілігін жоарылатпайды, сондытан да оларды белгілі бір баыта баытталмаан дейміз.

за жылдар бойына хромосомалы жне гендік мутацияларды пайда болу себептері белгісіз болып келеді. Сондытан кптеген алымдар мутациялар, сіресе здігінен пайда болатын мутациялар, табиатта сырты орта факторларыны серінсіз пайда болады деген жалан кзараста болып келді. Тек, гендік мутацияларды саныны есебін анытау дістері алыптасаннан кейін ана оларды р трлі мутагендік фак-торлар арылы туызуа ммкін екендігі белгілі болды. Оларды физикалы, химиялы жне биологиялы мутагендік факторлар деп бледі.

Физикалы радиациялы мутагенез дегеніміз - р трлі физикалы факторларды - иодаушы сулелердін, ультраклгін сулелеріні т.б. серінен пайда болатын мутациялар. Иондаушы сулелерді мутацияларды туыза алатындыын алаш рет 1925 жылы орыс алымдары Г. Надсон жне С. Филиповтар ашан. 1927 жылы Г. Меллер рентген сулелеріні серінен дрозофилаларда (жеміс шыбыны) кптеген мутацияларды пайда болатындыын тжірибе жасап анытаан. азіргі кезде радиациялаушы сулелерді мутагендік сері кптеген биологиялы объектерде длелденген.

Радиациялаушы сулелерді мутагендік механизмі трліше болып келеді. Олар гендік, хромосомалы, геномды мутацияларды туыза алады.

Кейбір химиялы заттарды мутагендік серіні болатындыын алаш рет КСРО-да 1928 жылы Н. Мейсель, 1933 жылы В. Сахаров, 1934 жылы М. Лобашовтар ашан болатын. Е алашы кшті мутагеді (жасушаа жат ДН) 1939 жылы С. Гершензон ашан болатын. 1946 жылы генетик И. Рапопорт формалинні жне этилениминні кшті мутагендік сері бар екенін анытады. Сол сияты, осы жылдары аылшын генетиктері Ш. Ауэрбах жне Д.Робсон ипритті мутагендік сер ететінін аныктаан.

азіргі кезде жздеген химиялы заттарды мутагендік серлері айындалды. Оларды ішінде ауыл шаруашылыында жиі пайдаланатын гербицидтер, дефолианттар жне инсектицидтер (ДДТ), кейбір дрі-дрмектер (сіресе нитрофурондар), р трлі нерксіпте пайдаланатын, не нерксіпте блініп шыатын заттар, мысалы: тоыма комбинаттарында пайдаланылатын - афоксид; жасанды шайырларды алуа пайдаланатын — формальдегид; кааз шыаруа пайдаланатын — гидроксиламин; азы-тлік нерксібінде шараптарды дайындауа пайдаланылатын - натрий бисульфиті; азотты иприт, 5-бромурацил т.б.

Барлы химиялы мутагендер гендік, хромосомалы жне геномды мутацияларды тудыра алады.

Химиялы заттарды мутагендік механизмі лі толы аныталан жо, дегенмен, оларды кейбіреулері жасушаны блінуі кезеінде ахроматин жіпшелерін зіп, оларды кызметін жояды, ал екінші біреулері, мысалы 5-бромурацил ДН молекула-сыны репликациялануыда азотты негіздерді орнын ауыстырып транзициялар мен трансверсияларды пайда етеді.

Химиялы мутагендер, радиация сулелері сияты, мейозды бзылуына алып келіп, хромосомаларды дрыс ажырасуын болдырмайды не хромосомаларды зілуіне алып келеді. Кейбір химиялы мутагендер тікелей ДН молекуласына сер етпей, оны репликациялану механизмін згертеді, осыны салдарынан ДН синтезінде ателіктер пайда болады. Ондай заттарды бірі - кофеин.

Канцерогенез дегеніміз - рак (ісік) ауруыны пайда болу процесі. Кптеген мутагендік факторлар канцерогендік те сер етеді. Рак (ісік) ауруы XX асырдаы адамдарды е ауіпті ауруларыны бірі.

Рак (ісік) ауруыны жасушаларыны кдімгі дене жасушаларынан 2 ерекшеліктері болады:

1) кдімгі дене жасушалары санаулы рет ана блініп, содан кейін блінуін тотатып ліп калатын болса, рак (ісік) жасушалары шексіз блініп суге абілетті. Сондытан да олар азаа механикалы зиян келтіріп, сіп кбейе береді де аырында оны луіне алып келеді;

2) рак жасушалары жайылып метастаз береді, яни оны кейбір жасушалары лимфа не кантамырлар арылы баса мшелерге, лпалара таралып, сол жерлерде жаа ісіктер пайда болады.

Азаларды блінуге абілетті кез келген жасушалары ісікке айнала алады. Бірак, олар калайша, нені серінен рак (ісік) жасушаларына айналады, лі толы шешілмеген мселелер. Дегенмен, азіргі кезде белгілі боланы - рак (ісік) жасушаларында гендер ызметіні реттелу механизміні бзылуы салдары екендігі. Екінші бір толы шешілмеген мселе — рак (ісік) ауруы тым уалай ма, жо па Бл трыдан екі трлі гипотезалар айтылып жр: бірі - рак (ісік) ауруы тым куалайды десе, екіншісі — тым уаламайды деп болжамдайды. алай боланда да рак (ісік) ауруыны пайда болуыны негізгі себептері - сомалы мутациялар жне вирустарды сері екендігі аныталып отыр.

Азіргі кезде рак (ісік) ауруыны кем дегенде 3-4 тріні тым уалайтындыы длелденген, олар: ретинобластоманы бір трі, Фанкони анемиясы (ан аздылыы), пигменттік ксеродерма жне нейрофиброматоз.

Рак (ісік) ауруыны кпшілігі сомалы мутациялардан басталады.

Сомалы мутациялар адамдарды дене жасушаларында р трлі мутагендік факторларды — радиация сулелеріні, ультраклгін сулелеріні, химиялы заттарды серінен тзіледі. Сомалы мутациялар алаш жеке жасушада пайда болып, онын тадыры сол жасуша тіршілігіне байланысты болады.

Химиялы мутагендер рентген сулелер вирустардын сері

ДН молекуласыны бзылуы

Ісік (рак) ауруыны пайда болу жобасы.

Мутация серінен жасуша ліп алса пайда болан сомалык мутация да сол жасушамен бірге жойылады, ал егер мутацияланан жасуша рі арай блініп кбейетін болса, онда сол жасушаны рпатарыны брінде де мутация саталынады. Сомалы мутация негізінде аза денесінде жасуша мозаикасы алыптасады, яни алыпты сау жасушалармен атар мутантты жасушалар да кездеседі. Сомалы мутациялар негізінде мутантты жасушада хромосома тратылыы бзылады, ал ол р трлі мутациялара (делеция, транслокация, дупликация т.с.с.) алып келеді. Осыны нтижесінде сол жасушалар жедел сіп, кбейіп ісік пайда етеді, мысалы, осылайша Фанконни анемиясы - (жас балаларда кездесетін ауру — оны белгілері ана, сіресе сауса сйектері, крі жілік рылысы бзылады, сйектерде кемік жасушалары жетілмейді, сондытан эритроциттер аз млшерде тзіледі) дамиды.

Сомалы мутацияларды рак (ісік) ауруын пайда етуіні жалпы механизміні жобасы келтірілген (30-сурет).

Тым уалайтын рак (ісік) ауруыны таы бірі - ретинобластома. Ол балаларды кздерінде болатын ісік ауруы. Егер дер кезінде дрыс емделмесе ісік миа беріліп балаларды ліп алуына алып келеді.

Ретинобластоманы екі трі белгілі, бірі ткым уалайды, екіншісі тым уаламайды.

Ретинобластоманы тым куалайтын трі аутосомды — доминантты жолмен беріледі. Оны пайда болуы екі сатыдан трады:

1) мутация алаш жыныс жасушаларында пайда болады, ал ол сомалы мутацияларды тууына алып келеді;

2) сомалы мутация пайда болан жасушаларды біреуі сіп, кбейіп ретинобластомаа айналады. Ретинобластоманы гені 13-хромосоманы зын иініде орналасан.

Канцерогенезді сомалы мутация болжамымен атар вирусты болжамы да белгілі.

Вирустарды рак (ісік) ауруын туыза алатындыы туралы болжамдар ерте кезден а белгілі. Біра, тек 1950 жылы американ алымы Р.Делебекко кемірушілерді маймыл вирусымен заымдап, оларда рак (ісік) ауруыны пайда боланын зерттеп анытаан. Соы кездері кптеген рак (ісік) жне лейкоз ауруларыны вирустар серінен болатындыы аныталды. Біра кптеген рак пайда етуші вирустарда ткым уалаушылы материалдары ретінде ДН емес РН молекуласы болатыны белгілі. Сонда, алайша вирус РН-сы жасуша ДН-сымен осыла алады

1970 жылы Г. Темин жне Д. Бальтимор РН молекуласы негізінде ДН молекуласыны синтезделуін амтамасыз ететін ерекше фермент кері транскриптаза (ревертаза) ферментін ашты. Осындай РН-лы вирустарды ретровирустар деп атайды.

Вирустар РН кйінде жасушада за уаыт зиянсыз мір сріп жре алады, ал сол РН негізінде, кері транскриптаза ферментіні катысуымен, ДН синтезделіп жасуша ДН-сына жаланса болды, жасуша "тырып", тез блініп, рак жасушасына айналады.

Вирус РН-сында здеріні тіршілігіне ажет гендермен атар жасушаны "тыртып" рак жасушасына айналдыратын гендер де кездеседі. Оларды онкогендер V-опс деп атайды, оларды жылы 20-а жуы. Бір ызыы, вирус онкогендеріне сас гендер адамны калыпты эукариотты жасушаларында да кездеседі, біра олар з беттерінше алыпты жасушаны рак жасушасына айналдыра алмайды, керісінше олар адам онтоге-незіні алашы кезендерінде те маызды рл аткарады. Ол гендерді протоонкогендер — с-опс деп атайды.

Вирус онгкогедері мен жасуша онкогендері (протоонко-гендер) сас белоктарды синтездейді. Дегенмен, с-опс интрон-экзон учаскелерінен, ал V -опс тек экзондардан рылан. С-опс активтенуі шін оан вирус онкогеніні (V -опс) промоторы -вирус LTR жалануы ажет.

Медициналы генетикалы кеес беру негіздері

Тым уалаушылы механизмдеріні тірі азаны алыпты дамуы шін маызы те зор, себебі тым уалаушылы материалдарында пайда болан згерістер адамдардын денсаулыын бзады, тым куалайтын аурулара алып келеді. Гендік аурулар структуралы гендерді мутациясы салдарынан дамиды, ал хромосомалы аурулара — хромосомалы не геномды мутациялар алып келеді. Адамдарды ткым куалайтын патологиясына, сол сиякты, тым уалауа бейім болып келетін ауруларды да жаткызады. Олардын дамуына генетикалы факторлармен бірге орта факторлары да сер етеді.

Тым куалайтын ауруларды анытау шін клиникалы лабораториялы зерттеулерді нтижелері кеінен пайдаланылады. Кейде, осы ауруларды анытау шін арнайы генетикалы дістерді пайдалануа тура келеді. Кптеген гендік, хромосома-лы ауруларды бір ерекшелігі - оларды рпатарда айталануы жне клиникалы дені сау адамдарды гетерозиготалы кйінде жаымсыз рецессивті аллельді тасымалдауы болып саналады. Аталан екі жадайларда да рпатын денсаулыын болжау шін арнайы генетикалы зерттеулер ажет.

Ткым уалайтын ауруларды тбегейлі емдеу ммкін емес, оларды тек алдын алуа болады. Ал оларды алдын алуды е тиімді жолдарыны бірі - дер кезінде медициналы-генетикалы кеес беру болып саналады.

Медициналы генетикалы кеес беруді негізгі міндеттері:

1. Ткым уалайтын аурулар байалан отбасында оны генетикалы аупін анытау;

2. Тым уалайтын ауруларды диагнозын нактылау жне ажет болан жадайда оны генетикалы аупін анытау.

Ол шін кеес беруші дрігер-генетик:

1. Ауру адамдарды не оларды туыстарын осымша лабораториялы дістермен (цитогенетикалык, биохимиялык, иммунологиялы, рентгенологиялы т.с.с.) арылы зерттеуді ажеттілігін анытайды.

2. Ауру адамдара не оларды туысандарына баса маман дрігерлерді (эндокринолог, невропотолог, окулист т.с.с.) кеес беру кажеттілігін анытайды.

Медициналы генетикалы кеес алу шін дамуды туа біткен ааулытарьшы дараланан не кпшілікті трлері байалан, аыл-естері кем, жйке-психикалы ауруларымен сыраттанан, р трлі мшелері мен жйелеріні за уаыта созылан аурулары байалан адамдара, жынысты дамуы бзылан балалара, бедеу жбайлара, балаларын немі лі туатын, тсікті жиі тастайтын не нрестелері ерте ліп ала беретін йелдерге жолдама беріледі.

Медициналы генетикалык кееске жолдама бергенде ауруды болжам кйінде болса да диагнозы крсетілуі ажет. Тіпті, тым уалайтын ауруды диагнозы натылы аныталан кнні зінде, кейде оны косымша баса дістер арылы зерттеп натылау ажет болады. Мысалы, кпшілік жадайда Даун синдромын тжірибелі дрігер-педиатр жеп-жеіл анытай алады. Дегенмен, оны рпатарда генетикалы аупін анытау шін сол ауруды пайда болу себептерін дл білу кажет, яни ол жай трисомия (21+) жолымен не транслокациялы трисомия жолымен пайда болады ма Себебі олардын генетикалы ауібі трліше.

Медициналы генетикалы кеес беру, кпшілік жадайда ауру адамдарды клиникалы-генеалогиялы талдау (шежірені талдау) жне сол ауруды генетикалы аупін анытаумен шектеледі.

Ал айтадан жкті болан йелдерге пренатальды (бала туылана дейін) диагностика жасау тек баланы туа біткен ааулытарын (нерв ттігіні кемістігі, ерінні не тандайдын жырыы, гидроцефалия, дамуды туа біткен ааулытарыны кпшілікті трі т.с.с.) анытау ммкіншілігі кмнсіз болан жадайда ана ажет. Дегенмен, айтадан жкті болан йелдерді барлыы дерлік жктілікті 15-16 аптасынан бастап 2-3 рет ультрадыбыс арылы зерттеулерден ту керектігін тсіндіру ажет, себебі осы діс арылы клдене белгілерге сйеніп (жатырда суды кп болуы, жатырда суды аз болуы, рытын гипотрофиясы, ры млшеріні не оны кейбір блімдеріні млшеріні жктілік мерзіміне сйкес болмауы, рытын баяу козалуы т.с.с.) рыты кейбір ааулытарын анытауа жне рыты рса ішінде дамуын адаалап отыруа ммкіндік туады.

Жынысты дамуы бзылан, бедеу, гермофродит адамдара медициналы-генетикалы зерттеулерді де жргізу ажет. Ал орталы нерв жйесіні патологиялары бар адамдара медициналы-генетикалы кеес беру алдында оларды жан-жаты клиникалы-биохимиялы зерттеулерден тулері ажет екендігін тсіндірген жн.

Дамуды туа біткен ааулытарыны кпшілікті трлері кездесетін адамдара кеес беру шін оларды барлы акаулытарына жне дамуды микроаномалияларына мият фенотиптік сипаттама беру кажет. Сонымен атар, пробандты - ажет болан жадайда оны туыстарын, суретке тсіру шарт. Сол сияты, дамуды туа біткен ааулытарыны кпшілікті трлері кездесетін балаларды брін дерлік цитогенетикалы діс арылы зерттеу ажет.

Дебиеттер:

1. Медицинская биология и генетика/ Под.редакцией Куандыкова Е.У., Алматы,2004

2. билаев С.А. Молекулалы биология жне генетика. Шымкент. 2008, 424 б.

3. Мушкамбаров Н.Н., Кузнецов С.Н. Молекулярная биология. Учебное пособие для студентов медицинских вузов, Москва: Наука, 2003, 544 с.

4. Гинтер Е.К. Медицинская генетика. М., Медицина, 2003.

5. Медицинская биология и генетика/ Кулешова Г.Т.2007.

Баылау сратары:

1. Адам генетикасын зерттеуді дістері андай.

2. Цитоплазмалы тым уалау механизмдері мні неде.

3. Генетикалы инженерия, гендік терапия, репарация процестерін алай тсіндіруге болады.

4. Мутациялы згергіштік (гендік жне хромосомалы аурулар).

5. Мутагенез жне канцерогенез дегеніміз не.