Тїйсік аєзалары

Тїйсіктердіѕ физиологиялыќ негіздері аєзаны арнаулы жїйкелік механизмі анализаторлары іске асып отырады.Кибернетика тілімен айтќанда,адам-ґзін-ґзі басќаратын жїйе.Анализаторлар- сол жїйеніѕ негізгі аќпараттандыру мїшесі.Аєза барлыќ анализаторларды келіп жатќан сигналдарды ыѕєайына ќарай орталыќ жїйке жїйесі функцияларын реттеп отырады:бірде жаѕа реакция тудырып,бірде ґтіп жатќан јрекеттіѕ барысына ґзгеріс кіргізіп оны тїзетіп баєыттап береді.Ми ќабыєында ылєи їздіксіз ґтіп жатќан кїрделі ќызмет анализаторлар арќылы іске асып отыратын кері байланысќа сїйенеді.

Анализаторлар 3бґлшектен ќўралады:

А)перифериялыќ орган-сезім мїшелері;

Ј)ґткізгіш бґлім-рецепторларды тиісті орталыќтар мен байланыстырып отыратын афференттік жјне эфференттік жолдар;

Б)мидаєы орталыќтар.

Бірінші компоненттер –сезім мїшелері јртїрлі ќўрылєан жїйкелік аппараттар.

Олардыѕ міндеті сырттан келген физикалыќ,химиялыќ тітіркендіргіштердіѕ кїшін жїйкелік ќозуєа айналдыру.Анализаторларды бўл сатысында јсерді тек ќарапайым дјрежеде єана талдау іске асып отырады.Екінші компонентті –ґткізгіш бґлім-сыртќы энергияны сезімтал жїйке талшыќтарына ўшында ќозуды екі жолмен екі баєытќа жайып отырады.

Бір жолмен орталыќќа тебетін талшыќтар арќылы ќозуды жылумен ми баєанасына жјне ми ќабыєындаєы алќаптарєа жеткізіп отырады;екінші жолмен орталыќтан тебетін талшыќтар арќылы мидан ќозу толќынын јр тїрлі аєзаларєа ґткізеді.Жїйке талшыќтарыныѕ бойы мен ќозу бір секундтыѕ ішінде 120 метрдей тездікпен ґтіп жатады.Їшінші компоненті-мидаєы орталыќтар.

Жїйке жїйесіндегі басќа бґлімдердіѕ жасушаларыныѕ ќўрылысы мен салыстырєанда,бўл орталыќтыѕ жасушаныѕ ќўрылысы ерекше тїрде јрі кїрделірек болып келеді.Аєзаныѕ ортадаєы икемделу реакцияларын дјл ќамтамасыз етіп,нјзік талдау жасап отыратын мїше –мидаєы осы орталыќтар.Бўрын физиология єылымында мидаєы орталыќты белгілі бір жерге жай топталєан нейрондардыѕ жиынтыєы деп тїсінеді.Ќазір зерттеуші єалымдар психоморфологиялыќ бўл кґзќарасты ќате деп тауып отыр.Осы кездегі їстем пікір –функциялардыѕ динамикалыќ жайласуы.Ми орталыќтары-мидыѕ бір жерінде бўлжымай ќатып ќалєан алќап емес,кїрделі ќарым-ќатынас жасап отыратын,бір-бірімен тыєыз байланыстаєы ми алаптары.Ол алаптар ортаныѕ ќойєан талабына сай бірініѕ орнын бірі басып отыруєа бір топ нейрондардыѕ атќаратын екінші алап атќаруєа ќабілетті келеді.Психология пјнінде ми ќабыєыныѕ мўндай ќызметін компенсаторлыќ јрекет деп атайды.

Тїйсіктіѕ тїрлері

Адамада пайда болатын тїйсіктерді їш топќа бґлуге болады.

1.Біздіѕ денеміздіѕ сыртќы жаєында болатын сезім органдарыныѕ ќозуына туатын тїйсіктер жатады.Бўл-латын тілінен шыќќан «Сыртќы ќабылдаушы».Бўл тїйсіктер бізден сыртќы заттардыѕ ќасиеттерін бейнелейді.Бўєан кґру,есту,иіс сезу,дјм,тері жјне сипап сезу тїйсіктері жатады.

2.Рецепторлары ішкі аєзалардаєы сезім аєзаларыныѕ ќозуынан туатын тїйсіктер кіреді.Ішкі ќабылдаушы(ашыєу,шґлдеу,тою,лоќсу)

3.Ќозєалыс тїйсіктері бўлшыќеттерде,сіѕірлерде болады.

1.Кґру тїйсігі.Біздіѕ ґмірімізде кґру тїйсігініѕ ерекше маѕызы бар.Зерттеулерге ќараєанда адам 180 тїрлі тїсті жјне олардыѕ арасындаєы 10000-нан аса реѕкін айыра алады.Адам тїйсінетін тїстер ахроматикалыќ жјне хроматикалыќ болып бґлінеді.

Хроматикалыќ гректіѕ «тїсті, боялєан» деген сґзінен шыќќан.

Ахроматикалыќ – тїссіз.Ахроматикалыќ тїстер – ќара, аќ, сўр тїстер.

Хроматикалыќ – тїстерге ќызыл, ќызєылт, сара, жасыл, кґк, кґгілдір, кїлгін тїстердіѕ барлыќ реѕктері кіреді.

Кґру мїшесі – кґз. Оныѕ негізгі бґлімі – кґз алмасы. Кґз алмасы- 3 тїрлі ќабыќпен ќапталєан шар тјріздес нјрсе.

Аќ ќабыќтыѕ тїсі пісірілген жўмыртќаныѕ аєына ўќсас. Оныѕ алдыѕєы жаєы аздап дґѕестенген тїссіз, мґлдір ќасаѕ ќабыќќа айналады. Мґлдір, ќасаѕ ќабыќ арќылы кґз алмасыныѕ ішіне жарыќ сјулесі енеді.

Тамырлыќ ќабыќ аќ ќабыќтыѕ астында жатады. Ќасаѕ ќабыќтыѕ артќы жаєы, тамырлы ќабыќтыѕ алдыѕєы бґлігі нўрлы ќабыќ деп аталады. Кґздіѕ тїсі осы нўрлы ќабыќтаєы пигметке байланысты тїрліше болып келеді.Нўрлы ќабыќтыѕ ортасында ќарашыќ орналасќан.Еѕ ішкі, 3-ші ќабыќты торлы ќабыќ дейді.Мўнда жарыќ сјулесініѕ сезімтал таяќшасы жјне шаќса колбошка деп аталатын фото рецепторлары орналасќан «пегмент» - латыннан аударєанда «боя» деген маєынаны білдіреді.

Ол да 130 млн-єа жуыќ таяќша, 7млн-дай шаќша жасушалары бар.Таяќшалар ымыртта, ќараѕєыда кґрудіѕ, ал шаќшалар кїндіз кґрудіѕ апараты делінеді.

Заттардыѕ тїстерін кґру «3 тїсті кґру» теориясымен тїсіндіріледі. Осы теорияны алєаш ўсынєан ўлы орыс єалымы Ломоносов болса, оны одан јрі дамытќан неміс єалымы Г.Гельмгольц. Осы аталєан єалымдар кґздіѕ тор ќабыєында 3 тїрлі жўмыр клеткалар бар, олардыѕ бір-бірінен айырмашылыєы жарыќ сјулелерініѕ јсерінен тїрліше сезетіндігінде деп жорамал жасады.