Rys. 1.7. Koszt alternatywny

Wprowadzenie do ekonomii i gospodarki

1.4. Gospodarowanie. Uczestnicy życia gospodarczego

Główni uczestnicy życia gospodarczego to:

• gospodarstwa domowe,

• przedsiębiorstwa,

• banki,

• państwo.

Ekonomia objaśnia ich rolę w gospodarce oraz zasady działania. Gospodar­stwa domowe występują na rynku z jednej strony jako konsumenci, zgłaszający popyt na dobra i usługi, od którego zależy wielkość i struktura produkcji. Z drugiej strony, są dysponentami znacznej części czynników produkcji - przede wszystkim zasobów pracy. Przedsiębiorstwa to jednostki produkcyjne, usługowe i handlowe, wytwarzające dobra i usługi lub zajmujące się obrotem towarowym. Banki zasilają gospodarkę w pieniądz, bez którego niemożliwa byłaby produkcja i wymiana. Państwo to władza gospodarcza kontrolująca funkcjonowanie gospodarki oraz sektor publiczny w gospodarce.

W Polsce odrębną grupę jednostek gospodarczych tworzą rolnicze gospodarstwa rodzinne — w skrócie: gospodarstwa rolne. Łączą one cechy gospodarstwa domowego i przedsiębiorstwa.

Fazy gospodarowania

Główne fazy gospodarowania to:

• produkcja (wytwarzanie dóbr i usług),

• podział (produktów oraz dochodów),

• konsumpcja (szerzej: zużycie dóbr i usług).

Można by wyodrębnić jeszcze jedną, bardzo ważną fazę, poprzedzającą produkcję, a mianowicie: alokację zasobów. Alokacja, czyli rozdział zaso­bów produkcyjnych do różnych zastosowań określa strukturę zdolności wytwórczych gospodarki. Prawidłowa alokacja zasobów nie może być rozpatrywana w oderwaniu od celów, jakie stawia sobie społeczeństwo gospodarujące na danym etapie rozwoju.

Podstawowe pytania

Przed każdym układem produkcyjnym stoją następujące pytania:

• co?

• ile?

• jak?

• dla kogo? (produkować)

Powyższe pytania, dotyczące wyboru ekonomicznego w sferze produk­cji, stoją przed każdym zakładem produkcyjnym, a także przed społeczeńst­wem gospodarującym jako całością.

Pytanie: co? dotyczy wyboru produktu bądź struktury produkcji. Pytanie: ;7e? dotyczy skali produkcji. Pytanie: jak? dotyczy metody (techniki) wy­twarzania. Pytanie: dla kogo? dotyczy rynku zbytu, metod sprzedaży (marketing), ceny itp.

Ekonomia pomaga odpowiedzieć na te pytania zgodnie z zasadami rachunku ekonomicznego.

Czynniki produkcji

Do wytwarzania dóbr i usług konieczne są nakłady różnych czynników produkcji. Teoria ekonomii wyodrębnia trzy podstawowe czynniki wytwór­cze:

• pracę,

• kapitał,

• ziemię.

Praca to dostępna ilość siły roboczej, a uwzględniając kwalifikacje - tzw. kapitał ludzki.

Kapitał to zasób środków pieniężnych (kapitał pieniężny) i rzeczowych (kapitał rzeczowy), niezbędnych do produkcji. Kapitał finansowy to zasób środków pieniężnych oraz papierów wartościowych. Kapitał rzeczowy to zasób środków produkcji: budynków, maszyn i urządzeń, materiałów i surow­ców. Kapitał trwały to zasób trwałych środków produkcji (budynków, maszyn i urządzeń oraz środków transportu), zużywających się stopniowo i funkc­jonujących zwykle w wielu cyklach produkcyjnych. Kapitał obrotowy to zasób nietrwałych środków produkcji (surowców i materiałów), zużywają­cych się w jednym cyklu produkcyjnym.

Ziemia to nie tylko użytki rolne i lasy. To także przestrzeń gospodarcza, tereny pod budownictwo, infrastrukturę i działalność produkcyjną. „Ziemia" to także morza i oceany, rzeki, jeziora, a nawet powietrze. Ziemia to również surowce kopalne wydobywane z ziemi.

Potencjał wytwórczy wyznacza maksymalną wielkość produkcji, którą społeczeństwo jest w sta­nie wytworzyć w danym okresie, wykorzystując w pełni i w sposób efektywny wszystkie posiadane zasoby produkcyjne. Stopień wykorzystania potencjału wytwórczego i faktyczny poziom produkcji zależy przede wszyst­kim od zapotrzebowania na poszczególne produkty.

Cele gospodarowania

Ze społecznego punktu widzenia podstawowym celem gospodarowania jest maksymalne zaspokojenie potrzeb materialnych społeczeństwa. Wysoki poziom i możliwie szybki wzrost dobrobytu społecznego to główny cel makroekonomiczny. Warunkiem realizacji tego celu jest pełne i efektywne wykorzystanie zasobów gospodarczych. Polityka gospodarcza państwa sta­wia zazwyczaj przed gospodarką trzy cele praktyczne:

a) pełne zatrudnienie,

b) równowagę popytu i podaży,

c) stały i szybki wzrost produkcji.

Jednostki gospodarujące mają swoje indywidualne cele mikroekonomi­czne. Konsumenci dążą do maksymalizacji własnego dobrobytu. Przedsię­biorstwa starają się osiągnąć maksymalne zyski.

Egoistyczne interesy jednostek i grup mogą być sprzeczne z interesem ogólnospołecznym.

Potrzeby i zasoby

Podstawowym problemem gospodarczym jest rzadkość zasobów. Rzad­kość (ograniczoność) zasobów polega na tym, że posiadane zasoby nie wystarczają do zaspokojenia wszystkich potrzeb.

1.5. Wybór ekonomiczny Racjonalność i fektywność

Efektyw­ność oznacza minimalizację nakładów ponoszonych dla osiągnięcia okreś­lonego celu (efektu) lub — co na jedno wychodzi — maksymalizację efektu osiąganego przy danych nakładach. Ogólnym probierzem efektywności jest stosunek efektów do nakładów (np. stosunek wielkości produkcji do pono­szonych kosztów).

Krzywa możliwości produkcyjnych i wybór optymalny

Ilustracją wyboru ekonomicznego jest model zwany krzywą możliwości produkcyjnych (rys. 1.5).

Określony układ produkcyjny (gospodarka) wytwarza dwa dobra: A i 6 w ilościach Qa i Qb. Angażując wszystkie posiadane zasoby może wytworzyć różne kombinacje ilościowe obu dóbr mieszczące się na krzywej możliwości produkcyjnych, np. kombinacje C, E, F, D. Wszystkie kombina­cje położone na tej krzywej są efektywne w tym sensie, że oznaczają pełne i efektywne wykorzystanie zasobów. Kombinacja C jest nieefektywna, a kombinacja H - nieosiągalna.

Rys. 1.5. Krzywa możliwości Rys. 1.6. Wybór optymalny

Produkcyjnych

Powstaje pytanie: która z wykonalnych kombinacji jest najlepsza? Aby odpowiedzieć na to pytanie, musielibyśmy znać układ preferencji społecz­nych, wyceniający relatywną wartość (użyteczność) dobra A i 8. Konsu­menci oceniają użyteczność danego dobra wyżej lub niżej w zależności od tego, czy mają go stosunkowo mało, czy pod dostatkiem. Odpowiadają temu krzywe preferencji U₁, U₂, U₃, zwane krzywymi obojętności. Każda z nich opisuje kombinacje jednakowo dobre dla odbiorców, charakteryzują­ce się jednakowym poziomem całkowitej użyteczności, czyli dobrobytu. Krzywe te zostaną szczegółowo objaśnione w rozdziale 4. Rozwiązaniem optymalnym (najlepszym z możliwych) jest kombinacja E (rys. 1.6) — punkt styczności krzywej opisującej możliwości produkcyjne z najwyższą osiągal­ną krzywą dobrobytu (U ₂).

Przejście z punktu C do E, z E do F lub F do D oznacza zwiększenie ilości dobra B. Ceną za to jest każdorazowo pewne zmniejszenie ilości dobra A.

Koszt alternatywny pozyskania dodatkowej ilości dobra B to utrata pewnej ilości dobra A, zgodnie z zasadą: „coś za coś". Na rys. 1.7 kosztem alternatywnym zwiększenia ilości dobra B o AQb jest zmniejszenie ilości dobra A o AQ_A.

Rys. 1.7. Koszt alternatywny

Kategoria kosztu alternatywnego ma także zastosowanie w teorii za­chowań konsumenta. Decydując się na pójście do kina (np. za 10 zł), rezygnujemy z innych przyjemności, możliwych do uzyskania za tę samą cenę. Kosztem alternatywnym seansu filmowego jest użyteczność, jaką przedstawia dla nas najwyżej ceniona spośród odrzuconych opcji, które można było zafundować sobie za te same pieniądze.

Koszt alternatywny to kategoria teoretyczna, subiektywna i często niemierzalna. Mimo to ma ona szerokie zastosowanie w ekonomii. Pojęcia kosztu alternatywnego nie należy mylić z kosztem finansowym (poniesio­nym wydatkiem). Koszt finansowy biletu do kina to 20 zł. Koszt alternatywny to 5 hamburgerów po 4 zł lub 2 książki po 10 zł - alternatywna korzyść, z której zrezygnowaliśmy, wydając nasze pieniądze na kino.

Systemy gospodarcze

Dwa przeciwstawne modelowe systemy organizacji życia gospodar­czego to system rynkowy oraz system nakazowy.

System rynkowy opiera się na własności prywatnej i konkurencji. O alo­kacji zasobów, towarów i dochodów decyduje mechanizm rynkowy. Rynek kształtuje ceny, te zaś decydują o tym, co, ile i dla kogo jest wytwarzane.

System nakazowy (znany także pod nazwą gospodarki planowej lub gospodarki kierowanej centralnie) to taki system, w którym główne decyzje gospodarcze są podejmowane przez państwo. Cała gospodarka podporząd­kowana jest odgórnie ustalanemu planowi, który określa, co, jak i dla kogo się produkuje.

Wszystkie systemy gospodarcze występujące we współczesnym świecie są systemami mieszanymi, które dopuszczają współistnienie własności pry­watnej i publicznej oraz łączą działanie rynku z interwencją państwa. Państwo kontroluje znaczną część produkcji poprzez własną działalność gospodarczą (sektor publiczny) oraz prowadzoną politykę gospodarczą, zwłaszcza podatkową i pieniężną. Państwo stanowi też prawa regulujące działalność gospodarczą i ograniczające samowolę jednostek.

Proporcje między udziałem własności prywatnej i publicznej w gos­podarce oraz między zakresem działania mechanizmów rynkowych a inter­wencją państwa są różne, zależnie od historycznego dziedzictwa kraju, poziomu rozwoju oraz orientacji politycznej rządów.

Dla krajów odchodzących od scentralizowanego systemu gospodar­czego w kierunku systemu rynkowego - w tym dla Polski — szukać trzeba takich odmian systemu mieszanego, które w trudnych warunkach transfor­macji (przebudowy systemu) zapewnią pomyślny rozwój. W miarę doj­rzewania gospodarki można zwiększać zakres rozwiązań rynkowych.

Podsumowanie

1. Ekonomia to nauka o gospodarowaniu, która zajmuje się przede wszystkim badaniem, co, jak i dla kogo wytwarza społeczeństwo. Ekonomia pomaga godzić sprzeczność między nieograniczonymi potrzebami ludzi a ograniczonymi możliwościami zaspokojenia potrzeb.

2. Ekonomia pozytywna opisuje i objaśnia działanie gospodarki. Ekonomia normatywna ocenia rzeczywistość i formułuje zalecenia oraz postulaty.

3. Mikroekonomia wyjaśnia postępowanie jednostek gospodarujących i funkcjonowanie poszczególnych rynków. Makroekonomia objaśnia funk­cjonowanie i rozwój całej gospodarki.

4. Prawa ekonomiczne wyrażają ważne i trwałe prawidłowości procesu gospodarczego. Teorie ekonomiczne służą wyjaśnieniu problemów i zjawisk gospodarczych. Ekonomia szeroko posługuje się modelami — uproszczonymi obrazami rzeczywistości, które pozwalają naświetlić najbardziej istotne zagadnienia i zależności.

5. W ekonomii często posługujemy się danymi liczbowymi. Dane opisu­jące wartości określonej zmiennej w różnych okresach nazywamy szerega­mi czasowymi. Dane charakteryzujące różne jednostki określonej populacji nazywamy danymi przekrojowymi.

6. Wskaźniki (indeksy) wyrażają względne wartości danej zmiennej odniesione do pewnej wartości przyjętej za podstawę. Wskaźniki opisujące zmiany określonej wielkości w czasie noszą nazwę indeksów dynamiki.

7. Ogólny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (wskaźnik cen detalicznych) wyraża ogólną tendencję cen towarów i usług nabywa­nych przez gospodarstwa domowe. Wskaźnik ten jest powszechnie stoso­wanym miernikiem inflacji.

8. Dochód nominalny to suma otrzymywanych pieniędzy. Dochód realny to ilość towarów i usług, które za te pieniądze możemy nabyć. Aby obliczyć zmiany dochodu realnego, trzeba podzielić wskaźnik dochodu nominalnego przez wskaźnik cen.

9. Dane statystyczne przedstawiane są zwykle w postaci tablic i wy­kresów. Wykresy ułatwiają wyznaczenie tendencji rozwojowej określonej zmiennej, analizę struktury pewnych zjawisk oraz badanie zależności za­chodzących między różnymi zmiennymi.

10. Uczestnikami życia gospodarczego są gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa, banki, instytucje państwowe. Gospodarowanie obejmuje trzy główne fazy: produkcję, podział i konsumpcję.

11. Do wytwarzania dóbr i usług konieczne są nakłady czynników produkcji: pracy, kapitału i ziemi. Ważna jest także technika i organizacja oraz kwalifikacje i motywacje ludzi. Zasób czynników produkcji oraz ich wydajność określa potencjał wytwórczy społeczeństwa.

12. Podstawowym problemem gospodarczym jest rzadkość (ograniczo­ność) zasobów, które nie wystarczają do zaspokojenia wszystkich potrzeb. Konsekwencją tego faktu jest konieczność dokonywania wyborów we wszystkich fazach procesu gospodarowania. Ekonomia dostarcza wskazó­wek i zasad dotyczących wyboru ekonomicznego.

13. Decyzje gospodarcze powinny opierać się na rachunku ekonomicz­nym. Rachunek ekonomiczny polega na porównaniu kosztów i efektów każdego działania.

14. Efektywność ekonomiczna oznacza minimalizację nakładów pono­szonych dla osiągnięcia określonego celu lub maksymalizację efektu osiąga­nego przy danych nakładach. Ogólną miarą efektywności jest stosunek efektów do nakładów.

15. W gospodarce poszukujemy rozwiązań najlepszych z możliwych, tzn. optymalnych. Ilustracją wyboru ekonomicznego jest model zwany krzywą możliwości produkcyjnych. Ukazuje on różne wykonalne kombina­cje ilościowe dwóch dóbr wytwarzanych przy użyciu posiadanych zasobów.

16. Dwa podstawowe systemy organizacji życia gospodarczego to system rynkowy oraz system nakazowy. System rynkowy opiera się na własności prywatnej i konkurencji. O alokacji zasobów, towarów i dochodów decyduje mechanizm rynkowy za pośrednictwem cen. W systemie nakazowym główne decyzje gospodarcze podejmowane są przez państwo, gospodarka jest podporządkowana odgórnie ustalonemu planowi, a główną formą własności jest własność publiczna. We współczesnym świecie występują przeważnie systemy mieszane, dopuszczające współistnienie własności prywatnej i pub­licznej oraz łączące działanie rynku z interwencją państwa.

Rynek