Агульная характарыстыка

На працягу ўсяго жыцця чалавек імкнуўся спасцігнуць таямніцы прыродных з’яў, якія выклікалі ў людзей не толькі страх, але і жаданне ўздзейнічаць на іх. Са старажытных часоў земляроб сачыў за з’явамі прыроды, верыў у звышнатуральныя сілы, пакланяўся ім, стараўся задобрыць прыродныя стыхіі, бо ад гэтага залежыла яго жыццё, праца, ураджай і дабрабыт.

Так нарадзіліся старажытныя язычніцкія культы: пакланенне нябесным свяцілам, жывёлам, раслінам і інш., з’явіліся рытуалы і звычаі, звязаныя са зменамі прыроды, з жыццём і побытам чалавека, суадносныя з парой года. Працоўная дзейнасць чалавека залежыла ад асаблівасцей геаграфічнага асяроддзя, клімату, эканамічных і грамадскіх адносін, таму звычаі і абрады ствараліся народам суадносна ўкладу яго жыцця і мелі свае рэгіянальныя асаблівасці, перадаваліся з пакалення ў пакаленне як традыцыя.

Зімовыя святы насычаны абрадамі, аграрнай і любоўнай варажбой (Каляды, Новы год), разгадваннем розных прыкметаў, якія маглі паўплываць на парадак у гаспадарцы, дабрабыт сям’і. Усе святы, павер’і, уяўленні ў аснове сваёй маюць магічны характар. Вызначальнае месца ў зімовым цыкле належыць калядаванню і шчадраванню, якія ўключаюць ігрышчы, драматычныя прадстаўленні (абрадавае ваджэнне казы). У калы\яднасці на Беларусі яшчэ з язычніцкіх часоў па традыцыі з пакалення у пакаленне перадаюцца тры асноўныя язычніцкія элементы:

         1. Памінальны (культ продкаў).

        2. Аграрны (земляробчы).

        3. Любоўны (сватаўство, жаніцьба).

У перадкалядны вечар, варачы куццю, тры лыжкі накіпу льюць у падпечак душам продкаў, з гэтай мэтай пакідаюць таксама на стале няз’едзеную абрадавую вячэру, у святыя ж вечары аж да Хрышчэння не працуюць.

Земляробчы (аграрны) элемент выяўляецца ў тлумачэнні прыкмет прыроды, павер’ях: абвязваюць садовыя дрэвы вязьмом, каб добра радзілі, пчаляр слухае “ці пчолкі гудуць”, сыплюць жмені ізбожжа на ток, глядзяць, як яно ляжа – густа ці не.

Элемент любоўны – у калядных варожбах і гульнях моладзі.

Масленіца – перадвеснавое свята, абрады якога прызначаюць набліжэнне вясны,   адраджэнне    пладаносных  сілаў  зямлі.     Пачынаецца свята   ў чацвер за нядзелю перад вялікім постам, калі, па хрысціянскаму павер’ю, першы раз павінен заспяваць жаваранак. Свята суправаджаецца гульнямі, песнямі, хлопцы цягнуць калодкі да дзвярэй, дзе ёсць нявесты. Катаюцца на конях.

Веснавыя святы і абрады асацыіруюцца з пачаткам палявых работ, выганам жывёлы на пашу, веснавымі ўсходамі. 1 сакавіка (ст.ст.) – пачатак вясны, азначаецца свята “Гуканне вясны”. Раней у гэты дзень моладзь выходзіла на высокае месца гукаць вясну. Раскладвалі вогнішча, палілі смецце, такім чынам ачышчалі зямлю (на Магілёўшчыне), на Гомельшчыне пускалі па рацэ запаленае кола –пакланенне сонцу, спявалі вяснянкі, вадзілі карагоды, гушкаліся на арэлях. У некаторых месцах сустракаецца абход двароў валачобнікамі з пажаданнямі дабрабыту сям’і, добрага прыплоду і багатага ураджаю, за што гаспадары іх адорвалі. Гэта свята шырока распаўсюджана і ў нашы дні.

9 сакавіка (ст.ст.) – Саракі, веснавое свята народнага календара. Праваслаўная царква адзначае яго як дзень 40 пакутнікаў (па ліку 40 мучанікаў). У саракадзённы Вялікі пост павінен “усякім шчыра спушчан быць”. У народных павер’ях і абрадавых дзеяннях на Саракі дзяўчаты пераломвалі 40 дошчачак і разрывалі 40 вяровачак, якія быццам бы “скоўвалі зямлю” і, каб “адпусціць дрэвы ад марозу”. На Саракі чакалі пацяплення, а калі гэты час быў марозным, то абяцаў яшчэ 40 марозаў. У некаторых мясцінах да свята пяклі 40 хлебных шарыкаў і за кожным марозам з’ядалі па аднаму.  

Існавала народнае павер’е, што ў гэты дзень вяртаецца 40 выраяў. Таму выпякалі жаваранкаў з цеста, дзеці пакідалі іх угору з просьбай аб хутчэйшым прылёце птушак, якіх лічылі за сімвалічных вестуноў вясны. Каб прагнаць зіму, рабілі снежную бабу, разбівалі яе на часткі з патрабаваннем, “каб зіма на дзевяць месяцаў ад нас пайшла”. У кожнай мясціне існуюць свае павер’і і абрадавыя дзеянні ў гэтае свята.

Самым вялікім гадавым святам вясны лічыцца Вялікдзень. Галоўны святочны рытуал на першы дзень Вялікадня – абыход двароў валачобнікамі. У часы язычніцтва гэта быў абрад, закліканы забяспечыць правядзенне веснавой сяўбы і добры ўраджай у будучым, а таксама прыплод жывёлы, спраўляўся ў гонар сонца і надыходу “вялікіх дзён” палявых работ. Хрысціянства змагалася з ім як з перажыткам язычніцтва і прымеркавала да яго галоўнае хрысціянскае свята – Уваскрэсенне Ісуса Хрыста.

Рыхтаваліся да свята вельмі ўрачыста, гатавалі багата страў. Чырвонае яйка,   як   галоўны   атрыбут  вялікоднага  стала,  сімвалізуе пачатак жыцця, далучэнне да радасці ў сувязі з уваскрэссеннем Хрыста. З яйкамі дзеці гуляюць у біткі, іх качаюць з горкі. Існуе звычай хадзіць да родзічаў у госці. У першы вялікодны дзень сачылі як “гуляе” сонца: калі неба бясхмарнае і дзень сонечны, то будзе багаты ураджай, дабрабыт, шчаслівыя вяселлі. На другі дзень вадзілі карагоды. Вялікдзень не мае пастаяннай даты. У залежнасці ад месячнага календара ён прыпадае на нядзельныя дні, ад 4 красавіка да 8 мая.

23 красавіка(ст.ст.) – Юр’е (свята пастухоў). Святы Юрый лічыцца ў сялян заступнікам жывёлы. Людзі ідуць у гэты час у царкву памаліцца за жывёлу, дома абавязкова вараць аўсяны кісель. Гаспадар выганяе скаціну на пашу. “Прыйшла Юр’ева раса – не дам вам аўса”. Раней пастухі-начлежнікі бралі каўбасы, яйкі і наладжвалі на Юр’е гулянне. На Гродзеншчыне дзяўчаты хадзілі з песнямі па вёсцы, рабілі абрадавы абход дамоў. У некаторых месцах спраўлялі агледзіны нівы, пяклі хлеб, наўсходзе сонца абыходзілі поле, дзе расло жыта, хавалі яго ў жыта, маліліся. Калі хлеб у жыце хаваецца – ураджай будзе добры, потым снедалі гэтым хлебам. Іншыя абыходзілі ніву з асвячонай вярбой, часам – сем’ямі, бралі з сабой каўбасы, яйкі, гарэлку. Віталі ніву песняй: “Добры дзень, ніва святая, віншуем з хлебам і соллю і святым Юр’ем, каб бог і Юрый пацешылі надвор’ем, ураджаем і здароўем”. Гаспадару пры гэтым жадалі піва варыць, сына жаніць, гарэлку гнаць, дачку замуж аддаваць. У гэтае свята щ розных рэгиёнах, месцах здзяйсняецца шмат атрапейных (яхощных) прадуцыравпльных абрадащ, накираваных на засцярогу хатняй жывёлы ад порчы ведзьмаў,рознай немачы, ад ваўкоў, каб скаціна была сытая і гладкая і быў дабрабыт у гаспадарцы.

Сёмуха (Троіца), зялёныя святкі, духаўскія святы – старажытнае свята ў беларусаў і іншых славянскіх народаў, спраўляецца ў сёмы (русальны) тыдзень пасля Вялікадня.

Тройца і Дух – найменні хрысціянства, уведзены ў культавую практыку праваслаўнай царквы ў ХІУ ст. С.Раданежскім.

У нядзелю (першы дзень свята) асвячаюць у царкве лугавыя і палявыя зелкі, потым імі абкурваюць нябожчыкаў, кладуць у труну.

Свята захавала многія рысы язычніцтва і земляробчага культу. Перад святам прыбіралі хату і двор аерам, галінкамі і дрэўцамі бярозы, клёну, рабіны і інш.; прыбіралі магілы, таму яку суботу, напярэдадні, спраўляюцца дзяды. Лакальная назва Сёмухі – зелянец. Гэта час, калі расквітнела расліннасць, а для земляроба невялічкая перадышка: сяўба скончылася, я сенакос яшчэ не наступіў. “На зелянец вясны канец”.

Залежна ад мясцовых традыцый свята спраўляецца па-рознаму, але матывы сёмушных траецкіх песень аб каханні, шлюбах, любоўных асалодах з’яўляюцца асноўнымі, таму абрады і звычаі прысвечаны моладзі, гулянню наўлонні квітнеючай прыроды.

У адзін з дзён русальнага тыдня, калі «русалкі выходзілі з рачных зарасляў», дзяўчаты раніцай збіраліся на лясных палянах бліз жыта, «завівалі вянкі», варажылі на іх, ушаноўвалі русалак, пелі песні, ладзілі гульні. У дзень Сёмухі раскладвалі вогнішча, абавязкова пяклі яечню, прыносілі бліны, каўбасы, гарэлку, вадзілі карагоды, потым бралі вяночкі, ішлі да вады варажыць. Песні і смех разносіліся па вуліцах аж да поўначы.

У некаторых месцах да нашых дзён захаваўся звычай “ваджэнне куста” у дзень Троіцы. Святочна упрыгожваюць дзяўчыну ў адзенне, сплеценае з бярозавых і кляновых галінак, у валасы ўплятаюць рознакаляровыя стужкі і ў суправаджэнні гурта “куст” ідзе ў двары га гаспадароў, выказвае ім добрыя пажаданні, дзяўчаты спяваюць “куставыя” песні, танцуюць, “кусту” даюць грошы ці што-небудзь з харчовых прыпасаў. Потым наладжваецца вечарынка і працягваецца ўсю ноч.

У другіх месцах у дзень Сёмухі спраўляюцца фэсты, кірмашы.

Летні сэзон у жыцці і працы земляроба быў не менш адказным, чым веснавы. Ён пачынаўся з касьбы і адразу надыходзіла жніво. Абрадавыя дзеянні на ўзроўні міфалагічнага ўтвараліся, каб садзейнічаць даспяванню жыта, ахове ураджаю ад шкодніцтва цёмных сілаў.

У гонар летняга сонцастаяння, росквіту зямных сілаў бытуе ў народзе свята Купалля. Гэта агульнае славянскае свята. Спраўляюць яго у ноч з 23 на 24 чэрвеня (ст.ст.). Язычніцкае Купалле дайшло да нас у тым жа выглядзе, у гонар Купалы-бога (багіні) ураджаю, і магчыма ад гэтага атрымала сваю назву. Па старажытнай традыцыі збіралі зёлкі і травы перад тым, як пайсці да купальскага вогнішча. Іх збіралі на варажбу, з лекавымі і ахоўнымі мэтамі. Гаспадыні выкідвалі старыя рэчы і спальвалі ля агню, крапіву-жычку кідалі пад хлявы, удвары, каб цёмныя сілы не нашкодзілі чалавеку і яго гаспадарцы. Моладзь шукала ў гэтую ноч цудаў, папараць-кветку, хто яе знойдзе, той і будзе шчаслівы. Купалле папулярна ў народзе і зараз. Гэта заўсёды вясёлае і радаснае свята для моладзі. Ладзяцца карагоды вакол вогнішча, спяваюцца купальскія песні, дзяўчаты варожаць на вянках і інш.

Жніўныя абрады маюць таксама старажытнае паходжанне. Жніво пачынаецца са святкавання Зажынак. Яны праводзяцца у аўторак або чацвер, але найчасцей у суботу пад вечар, да заходу сонца. А за два дні да Зажынак праводзіцца пакрыванне поля. Раніцай да ўсходу сонца нядаўняя замужніца ў прысутнасці дзяўчат нажынае невялікі стажок жыта і, абвіўшы яго ручніком, падкідвае ўгору, прыгаворваючы:

Пакрыла ніўку

На добрую спажыўку;

Парадзі, божа,

Наша збожжа.

 

Потым дзяўчаты спяваюць, пляскаючы ў далоні і кружачыся:

 

Пашлі, божа, многа збожжа,

Нарадзі хлеба пры дарозе:

Каб было ўсім гожа,

Ужо пуста на кожным возе,

Крыта, крыта,

Поўна, сыта.

Божа, памажы,

Хлеба ўрадзі...

Потым маладзіцы і дзяўчаты адпраўляюцца дамоў і аддаюць снапок гаспадарам, чыё поле пакрывалі. Гаспадар частуе іх гарэлкаю, адорвае грашыма, запрашае на дажынкі. Гэта абрад Віцебшчыны і Міншчыны.

Зажынкі да і іншыя абрады ў розных месцах праводзяцца па-рознаму. На Магілёўшчыне да жніва прыступаюць так. Гаспадыня адпраўляецца на зажын адна. Бярэ з сабой некалькі яек, невялікі кавалак хлеба з соллю і сала. Прыступаючы да зажыну: “Стань, мой сноп, на тысячу коп”. Потым зразае некалькі каласоў, звязвае ў пучок, адносіць дамоў і кладзе пад абразы, дзе ён ляжыць аж да малацьбы. Калі малоцяць жыта, то кладуць гэты зажын з усімі снапамі. У некаторых месцах пасля зажыну першых снапоў у гэты дзень гуртаваліся, пілі гарэлку, танцавалі.

На Дажынкі існуе абрад “завівання барады”: жнеі, закончыўшы працу, плятуць вянок з жыта, пяюць песні, ідуць да хаты гаспадара. Вянок надзяваюць на галаву “палоніку” – сустрэчнаму чалавеку – і патрабуюць выкуп. Падышоўшы да хаты, уручаюць апошні сноп гаспадару і адзяваюць вянок яму на галаву. Гаспадар іх частуе гарэлкай, блінамі і густой кашай. Кожны з гэтых элементаў абрада суправаджаецца песнямі, прымаўкамі, падзякамі, пажаданнямі і інш.

Восеньскі перыяд земляробчага календара звязаны з уборкай яравых, выбарам, апрацоўкай ільну, засяваннем азімых. Сярод восеньскіх свят вылучаліся Пакроў, Багач і Змітраўскія дзяды(асяніны), прысвечаныя ўшанаванню памяці продкаў.

Багач святкуецца не ва ўсіх раёнах Беларусі, пераважна на Гродзеншчыне і Паўночным Палессі. На Магілёўшчыне, напрыклад, гэта свята не спраўляецца.

Багачом народ называе свята таму, што яно супадае з канцом уборкі хлеба і наступленнем гаспадарчага багацця (8 верасня ст. ст.).

Галоўны атрыбут гэтага свята – “багач” – лубка з жытам і васкавой свечкай. Лубка стаіць на покуці пад абразамі цэлы год. У другую Прачыстую свечка запальваецца ў лубцы. Запрашаецца святар для служэння малебна. Потым гаспадар, услед за светаром нясе “багача” у наступны двор, дзе іх сустракаюць гаспадары са сталом, накрытым абрусам, з лубкамі жыта, пшаніцы, ячменю і інш., “Багач” ставіцца на стол да збажыны, служыцца кароткі малебен. Светара і сыправаджаючых гаспадары частуюць, “багач” ставіцца на покуці.

І так па чарзе ва ўсіх дамах. Потым, калі абойдуць двары, зганяюць статак, жывёлу, нясуць “багача” і пасля гэтага адносяць яго ў хату чарговага гаспадара. У некаторых вёсках свята заканчваецца агульнай вячэрай з песнямі.

Пакровы – адно з асноўных свят восеньскай пары, якое звязвалася з заканчэннем работы ў полі, у садзе. У гэтыя дні ўцяплялася жыллё і гаспадарчыя пабудовы, нарыхтоўвалася паліва, жывёлу пераводзілі на стойлавае ўтрыманне. Заставаліся толькі гаспадарчыя работы па ўпарадкаванню вырашчанага ўраджаю. Гэта пара дабрабыту і дастатку ў сям’і, найзручнейшая, каб ладзіць вяселлі. Моладзь гуртуецца на вячоркі, дзе побач з працай (нарыхтоўка пражы, упрыгожванне кашуль і інш.) гуляюць у гульні, хлопцы выбіраюць нявест. Тут гучаць восеньскія лірычныя песні,- казкі, легенды, паданні, анекдоты і інш.

Гэта старажытнейшае земляробчае свята. Паходзіць яно з часоў, калі славянскія земляробчыя плямёны пакланяліся язычніцкім багам.

Свята адзначалася 1 кастрычніка (па новаму стылю – 14 кастрычніка). Пакрова, Пакроў, Трэцяя Прачыстая – народнае свята, уяўляецца як свята глыбокай восені, пасля якога пачынаееца зіма. Пакровы сабралі шмат прыкмет і парадаў, звязаных з прыродай і гаспадаркай. “Якое надворўе ў дзень Пакрова, такім яно будзе ўсю зіму да вясны”, “Хто сее на Пакрова – не будзе мець чаго даць карове” і інш. Калі лісты з дуба і бярозы ападуць чыста – будзе лёгкім год, а не чыста – дык быць суровай зіме.  Праваслаўная царква само слова тлумачыла літаральна: пакроў (пакрывала) Божай маці, як знак дапамогі Прачыстай усяму пакутуючаму свету. У гэты дзень у храме спраўляецца святочная служба, прысвечаная Пакрову, вернікі нясуць кветкі, хлеб, прыгатаваныя стравы (посныя, для спраўлення ў канцы службы “Агапы” – святочнага стала брацкай трапезы).