Саяси процесс 11 страница

Осымен байланысты кез келген саяси жетекшінің саяси көшбасшы бола бермейтінін айтуымыз керек. Саяси басшының саяси көшбасшыдан айырмашылығы оның үстемдік – бағыныштық қатынастардың қатаң да формальді жүйесін қолдануында[123]. Саяси жетекшілікке ұсыну (жоғарылату) қатаң ережелер мен рәсімдерге бағындырылған. Ол әрдайым сол адамның белгілі бір қызметке, басшылық орынға сәйкес келуі немесе сәйкес келмеуінің кейбір формальді өлшемдерінің болуын ойластырған. Формальді сәйкестік талаптарымен қатар саяси басшылыққа жоғарылауға үміткер өзінің тағайындалуы жөнінде шешім қабылдайтын адамдарға бірде-бір жағымсыздық көрсетпеуі керек. Нәтижесінде көшбасшы сапаларынан жұрдай адамдар немесе көшбасшылыққа өз бейімділігін жасырып қалуға және оны өзіне пайдалы санаған уақытта ашуға қабілеті бар кісілердің жоғарылауға мүмкіндігі артады.

Саяси жетекшілер – бұлар саяси маңызды қызметте отырған немесе саяси маңызды рөлді атқарып жүрген мемлекеттік және партиялық аппараттың қайраткерлері. Олар мемлекеттік әр түрлі басқару органдарының және белгілі бір уәкілдік берілген басқа да саяси институттардың жетекші қайраткерлері болуы мүмкін. Қарапайымдау етіп айтқанда, бұлар жалпы мемлекеттік масштабтағы ірі чиновниктер.

Осындай мәнді айырмашылықтарына қарамастан саяси көшбасшылар мен саяси басшылар жоғарғы саяси басшылар мен қоғамды басқарушылардың көптеген ұқсас функцияларын орындайды да, жинақталып келіп жетекші топты құрады. Саясаттану зерттеулерінде осы топты белгілеу үшін «саяси басшылық» терминін де қолданады. Саяси басшылық, сөйтіп, мемлекеттік және әлеуметтік-саяси институттар аппаратында жоғары қызмет атқаратын саяси көшбасшылар мен қайраткерлерді өзіне қосып алған.

Саяси көшбасшы өзінің сапалық сипаттарын өзгертуге, басқа да ипостасиға айналуға қабілетті. Айталық, авторитарлық және тоталитарлық мемлекеттерден жақсы көрінгеніндей, жағдайды өзі көруіне қарай басшылық етіп, саяси салада қоғамдық пікірдің ықпалын жоққа шығаратын саясаткердің көшбасшылық рөлі тиранның немесе диктатордың тәртібіне айналып кетеді.

Осымен байланысты қоғамның қоғамдық-саяси өміріндегі саяси көшбасшылардың функциясы арнайы қарастыруды талап ететін ерекше мәселе. Саяси көшбасшылардың негізгі функциялары дегеніміз – интеграция, әлеуметтік патронаж, бұқараны жұмылдыру, биліктің заңдылығын қамтаммасыз ету, тиімді саясат жүргізу және т.б. Саяси практиканың көрсеткеніндей, саяси көшбасшылардың бірде-біреуі жоғарыда келтірілген функцияларды жоққа шығара алмайды. Көшбасшылар үшін қоғамдық жіктер мен топтардың мүдделері мен қажеттіліктерін дер кезінде байқап, дәл анықтау және өздерінің саяси бағдарламаларында оны белгілеу үшін олардың жүзеге асуын қамтамасыз ету принципті түрдегі маңыздылық болып саналады.

Радикалды қайта құруларды іске асыратын саяси көшбасшылардың қоғамдағы ролі зор. Демократияға өтуді жүзеге асырып жатқан қазіргі Қазақстан қоғамы үшін саяси көшбасшылар мәселесі айтарлықтай қызығушылық тудырып отыр. Себебі өтпелі қоғамдарда саяси көшбасшылар тұрақтылықтың, әр түрлі топтық мүдделерді интеграциялау факторлары ретінде, қайта құрудың бастамалары ретінде жаңа мағынаға ие болған еді. Мұндай жағдайда көшбасшылар саяси бағытты бір өзі бейнелейтін. Өйткені тек солар ғана қоғам дамуының стратегиясын қалыптастырды, оны жүзеге асырудың құралдарын анықтады.

КСРО ыдырағаннан кейін бұқаралық сана елімізге жаңа саяси көшбасшы қажеттігін сезінді. Қазіргі заманға сәйкес, сондай демократияшыл, рухани еркін жаңа саяси көшбасшы бейнесін Нұрсұлтан Назарбаев қалыптастырды.

Қазақстанның Президенті ретінде Н.Назарбаевтың билікке келуі бұқараның көңіл-күйіне үндес жаңа идеяларды іздестіруді талап етті. Бұрынғы саяси басшылықтың авторитарлық мәндегі көптеген әдістерін сақтай отырып, Н.Назарбаев қазақстандық ұлттың өзіндік санасының дәстүрлі құндылықтарына – әділдікке, адалдыққа, ұлттық егемендікке, мемлекеттік мүддеге жүгінді. Осы идеологиялық негізде жаңа саяси элита көшбасшысының бейнесі қалыптасты. Көркем де келісті, мәнерлі сөйлейтін, ашық жүзі мен мейірімді күлкісі қарапайым халыққа жақын, сонымен қатар оны саяси қайраткер ретінде ел үшін маңыздылығы, жоғары жауапкершілігі мен ақылдылығы ерекшелейді.

Сонымен қатар Н.Назарбевтың кеңестік тоталитарлық жүйені қиратудағы рөлі зор екенін атап өткен жөн. Енді қазіргі жағдайда оның көшбасшылық жасампаз күш-қуаты қоғам өмірінің әр түрлі саласындағы, атап айтқанда, ұлтаралық, конфессия аралық келісім орнату, халықтың көпшілігінің өмір деңгейінің шынайы артуы, экономикалық дағдарысты жою және т.б. жағымды өзгерістермен тікелей байланысты. Сонымен Н.Назарбаевтың және Қазақстанның өзге де саяси көшбасшыларының қоғамдық-саяси өмірдегі рөлі мен орнына әділ баға беру үшін уақыт қажет, тарих оларды көптеген жылдардан кейін ғана бағалай алады.

Сонымен бірге, менің ойымша, Қазақстанның әрбір саяси көшбасшысы кеңестік өткеннің барлық жақсыларын алып, нашарларын лақтырып тастауы тиіс. Әрбір саяси көшбасшы шет елге барғанда президентті немесе біздің еліміздің басқа да саяси көшбасшыларын сынамауы, жамандамауы керек. Себебі, ол саяси этика мен мәдениетке жатпайды.

Саяси көшбасшылардың қызметінде олардың басшылық жасау стилі аса маңызды. Басшылықтың саяси стилі көшбасшының тек қана даралығын көрсетіп қоймайды, оның айналасындағылармен өзара әрекеті сипатын, халыққа ықпал ету деңгейін, пайда болған проблемалар мен жұртшылық қажеттіктерін шешу тәсілдерін, саяси бағытты қолдау және жүзеге асыру әдістерін байқатады. Саяси стильдер тиімді және тиімсіз, авторитарлық және демократиялық та болады.

Саяси көшбасшылар саяси басшылықтың әр түрлі стилдерін қолданады. Олардың саяси басшылық стилі бес түрге бөлінеді: параноидальды, қыр көрсететін, компульсивтік, депрессиялық, шизоидальды. Жоғарыда аталған саяси стильдердің идеалды түрлері шынайы саяси практикада өте сирек кездеседі, олар көбінесе ағым ретінде көрінеді.

Жоғарыда барлық айтылғандардың негізінде мынандай қорытынды шығаруға болады: саяси көшбасшылардың мәні мен табиғаты дегеніміз – саяси процесте биліктік шешімдерді қабылдау мен жүзеге асыруда олардың маңызды рөл атқаруына ықпал ететін және қоғамдық, үкіметтік міндеттерін орындайтын топтардың, ұйымдардың, мемлекеттің, қоғамның беделді мүшелері.

4. Саяси көшбасшылар типтері және олардың даму ағымдары

Саяси көшбасшылардың орындайтын міндеттерінің, оларды жүзеге асыру жағдайларының көп түрлілігі, сонымен қатар қызметте кездесетін өзге де сыртқы және ішкі факторлар оларды типтеуден өз көріністерін табады. Ғылыми әдебиетте саяси көшбасшыларды типтеудің әр түрлі классификациясы қалыптасқан[124].

Саяси көшбасшыларды типтеудің алғашқы классикалық үлгісін М.Вебер беріп, келесі: дәстүрлі, ұтымды-жария және харизматикалық типтерді бөліп көрсетті.

Дәстүрлі көшбасшылар ешкімде күмән туғызбайтын ғасырлар бойғы дәстүрлер мен салттарға арқа сүйейді. Бұл жерде салттар мен дәстүрлер басшы мен қол астындағылардың өзара қарым-қатынастарын анықтайды, олар өмірдегі басшылық типін (монарх, көсем, ақсақалдар) үйреншікті санайды. Мысалы, монархиялық мемлекеттерде саяси билік тақ мұрагеріне беріледі. Саяси билікті осындай жолмен алып жүруші саяси көшбасшы бола алмауы да мүмкін. Тарихи материалдардың көрсеткенінідей, саяси билікті «біржола» алғандардың арасында саяси көшбасшының саны көп емес. Саяси көшбасшының осы типі тарихи сахнадан түсіп жатса да, ол парсы шығанағындағы (Иранда Хомейни) бірнеше елдерде және әлемнің басқа да бірнеше мемлекеттерінде әлі күнге дейін сақталып отыр.

Ұтымды-жария көшбасшылар билікті «заңды жолмен» алуы тиіс. Қазіргі демократиялық мемлекеттердңе құқықтық нормалар шеңберінде өтілетін сайлау науқандары саяси көшбасшыларды қалыптастырудың негізгі жолы. Мұндай саяси көшбасшы типінің мысалдарын көптеп келтіруге болады: Г.Шредер (Германия), Б.Клинтон (АҚШ), Ж.Ширак (Франция), Т.Блэр (Ұлыбритания). Оның билігі бүкіл қоғам мойындаған құқықтық нормалар еркіндігіне негізделген. Билікті әрбір алып жүрушінің міндеті Конституцияда және нормативтік-құқықтық актілермен анық белгіленген. Осылайша саяси көшбасшының заңдылық бөлігі ұтымды негізделген.

Харизматикалық көшбасшылар ерекше, олардың билігі (дәлірек айтқанда – беделі) заңға немесе дәстүрге сүйенбейді, таза жеке басының сапаларына, соларға сенім арқылы іске асады. Харизма билік құралдарының көмегінсіз-ақ өз соңына бұқараны ертуге қабілетті. Харизматикалық көшбасшының тағы бір сипатты белгісі – ізбасарларының оған кіршіксіз берілгендігі. М.Вебердің көзқарасы тұрғысынан алғанда харизматикалық көшбасшы ұзаққа бармайды, белгілі бір уақыттан кейін ол ұтымды-жария типке немесе дәстүрлі типке өтетін болады.

Харизматикалық көшбасшы кез келген қоғамда пайда болуы мүмкін. XX ғасыр көрсеткеніндей, харизматикалық сапалы көшбасшы фюрерге – қорқыныш, сүйіспеншілік пен қуаныш туындататын кейіптегі жартылай құдай көсемге айналуы мүмкін. Мұндай көшбасшы қоғам алдында тұрған міндеттерді шешу тәсілдерін бір өзі білетініне іштей сенімге толы болып, өз еркіне сөзсіз бағынуды талап етеді.

Харизматикалық көшбасшы құбылысы қоғам өмірінің өтпелі кезеңінде айталық, үлгілеу (модернизация), немесе елдің жалпы ұлттық дағдарысты жою кезеңінде анық байқалады. Харизматикалық көшбасшылардың мысалы Иосиф Сталин (КСРО), Мао Цзэдун (Қытай), Саддам Хусейн (Иран), Ким Ир Сен (Солтүстік Корея), Фидель Кастро (Куба), Ясир Арафат (Палестина) бола алады.

Американдық саясаттанушы Маргарет Дж.Херманн жүйесі саяси көшбасшыларды типтеудің қазіргі бірден-бір аса маңызды және кеңінен тараған түрі. Ол саяси көшбасшыларды имидждеріне қарай жүйелейді, топтастырып жіктейді. М.Херманн төрт фактордың: көшбасшының мінез-құлқы; оны жақтаушылардың, ізін қуушылардың қасиеттері; көшбасшы мен оның ізбасарларының өзара байланыс тәсілдері; көшбасшылықтың жүзеге асатын нақты жағдайы негіздерінде саяси көшбасшылардың төрт бейнелі типтерін бөліп көрсетеді.

Саяси көшбасшының алғашқы жинақталған бейнесі – ту көтеруші. Ол ірі стратег. Ол шынайылықты өзінің көруімен ерекшеленеді, мақсаты бар, соңынан адамдарды ерте алады, болып жатқан құбылыстардың сипатын, оның қарқынын анықтайды, саяси бағдарламаны қалыптастырады және өз идеалдарын іске асырады. Оны қолдаушылар оған ешқандай ықпал жасай алмайды. Мұндай типке Ресей большевиктерінің көшбасшысы В.И.Ленинді, АҚШ-тағы негрлердің азаматтық құқы үшін күрескер Мартин Лютер Кингті жатқызуға болады.

Саяси көшбасшының екінші бейнесі – қызмет етуші. Ол өзін қолдаушылардың мүдделерін дәл білдіру арқылы мойындатуға қолы жетеді. Көшбасшы солардың атынан әрекет етеді, ол топтың агенті. Практикада мұндай типті көшбасшы өзінің ізбасарлары нені күтуде, неге сенеді және неге мұқтаж сияқтыларды басшылыққа алады. Осындай типтегі көшбасшының мысалына Г.Кольді (Германия), кеңестік партиялық бюрократияның мүддесін білдірген Л.И.Брежневті, Д.А.Қонаевты айтсақ та жеткілікті.

Саяси көшбасшының үшінші бейнесі – саудагер. Ол өзінің идеяларын, бағдарламасын, жоспарларын сайлаушылардың қолдауына айырбастайды. Сендіру қабілеті мұндай көшбасшының маңызды белгісі болып саналады. Осы қабілетінің арқасында көшбасшы – саудагер қолдаушыларын өзінің жоспарын жүзеге асыруға тартады. Американың қырқыншы Президенті Р.Рейган саяси көшбасшының осындай типінің мысалы.

Саяси көшбасшының төртінші бейнесі – өрт сөндіруші. Оны өзінің жақтастары қалыптастырған елеулі уақыт талаптарына тез реакция жасау ерекшелейді. Ол қиын-қыстау жағдайларда тиімді әрекет етуге қабілетті, тез шешім қабылдайды, жағдайға сәйкес ұтымды жауап қайтарады. Қазіргі жағдайдағы көптеген саяси көшбасшыларды осылардың қатарына жатқызуға болады.

Саяси көшбасшылардың жинақталған төрт бейнелері – типтері шартты түрде ғана, өйткені олар таза күйінде өте сирек кездеседі. Көбінесе көшбасшы өзінің саяси мансабының әр түрлі кезеңдерінде жоғарыда баяндалған идеалды типтердің әрқайсысының қайсыбір қасиеттерін байланыстырып, үйлестіреді.

Америка ғалымы К.Ходжкинстон саяси көшбасшылардың бірқатар: билікте жеке басының өзімшіл мүдделеріне жетуге бағыт-бағдар ұстаған, атап айтқанда мансапқор-көшбасшы; билік саласында өздерін ұсынған азаматтардың мүдделері үшін әрекет ететін саясаткер-көшбасшылар; билікті ұйымдастыру процесінде аппараттық құрылымдарды және механизмдерді шебер пайдаланатын техник-көшбасшылар; және де саясатта жоғары мақсат үшін әрекет етуші, идеологиялық мақсаттары мен құндылықтарын жүзеге асыру үшін күресетін ақын-көшбасшылар іспетті бірқатар типтерін бөліп көрсетті.

Саяси көшбасшыларды типтеудің бірден-бір мақсаттары, қорытындылаушы өлшемі болып олардың алдына қойған және олардың қоғамға тигізетін ықпалдары жатады. Осы өлшемдерімен байланысты Америка саясаттанушысы Роберт Такер саяси көшбасшылардың үш типін: консерваторларды, реформаторларды және революционерлерді ажыратып көрсетеді.

Консерваторлар қалыптасқан қоғамдық өмір формаларын толық сақтауға бағыт-бағдар ұстайды. Осыған сәйкес саяси көшбасшының бүкіл белсенділігі, оның бағдарламасы мен барлық қимыл-әрекеті қазіргі түріндегі қоғамды сақтау қажеттігін дәлелдеуге бағытталады. Саяси көшбасшылардың мұндай типін көптеп кездеседі деп айтуға келмейді. Таза типті консерваторлар өте сирек кездеседі, өзінің ұстаған осы бағытын қызметтің кейбір саласында көрсетеді. Мысалы, сыртқы саясатта консерватизмді жақтаған Ч.Черчилль болды.

Реформаторлар қоғамдық құрылысты кең көлемді реформа жүргізу арқылы, ең алдымен бүкіл билік құрылымын реформалау негізінде қоғамдық құрылысты радикалды қайта құруға тырысады. Көшбасшылардың осындай типіне, мысалы, Қытай реформаларының инициаторы Дэн Сяопин жатады.

Революционерлер принципті өзгеше басқа қоғамдық жүйеге өтуді мақсат етеді. Тарихтың көрсеткеніндей, мұндайда бейбіт жолмен өту өте сирек кездеседі. Роберт Такер К.Марксті «архитиптік» революцияшыл саяси көшбасшы санайды.

Саяси көшбасшыларды типтерге жіктеудің өзгеше бір жүйесін Г.Лассауэл ұсынды. Оның негізіне саяси көшбасшылардың белгілі бір мінез-құлық үлгісіне бейімділігін анықтау алынған. Осы өлшемге сәйкес саяси көшбасшылар үгітшілер, ұйымдастырушылар және теоретиктер болып үш типке бөлінеді.

Көшбасшы-үгітшілер халыққа сөздің күшімен, шешендік өнерімен, жеке басының үлгі-өнегесімен ықпал етуді басқаларынан артық көреді.

Көшбасшы-ұйымдастырушылар кадрлармен жұмыс істеуді ұнатады. Оларды көбінесе ұйымның күшін өз ықпалын орнату үшін қолдану мүмкіндігі қызықтырады.

Көшбасшы-теоретиктер қарамағындағыларға өзінің ақыл-ой өрісінің жоғарылығымен ықпал жасайды.

Г.Лассауэл ұсынған амалдан басқа да саяси көшбасшыларды типтеудің көптеген жолдары бар, мысалы, саяси билікке қатысты эгоорталықтық және социоорталықтық деп бөлу қалыптасқан.

Саяси көшбасшының эгоорталықтық типі билікті өзіне жұмсайды, одан тек жеке басының табыстан-табысқа жетуінің, баюының, ықпал етуінің, танымал болуының, жеңілдіктер алуының көзін көреді.

Саяси көшбасшының социоорталық типі өз қызметінің басты мәнін қоғамға қызмет етуден, қоғамдық міндеттерін орындаудан көреді. Көшбасшының қайсыбір мәлімдемесіне қарап мұндай бағыт-бағдарды анықтау мүмкін емес, оған тек тарих қана баға береді. Мысалы, Ш. де Голльдің өмірбаяны оның саясаткер атағына қарамастан, ең алдымен жеке басының билігін орнатуға тырысқанын көрсетіп, билік ол үшін белгілі бір саяси бағдарламаны жүзеге асырудың тек құралы болғанын байқатты. Өзінің саясатын француздардың басым көпшілігінің қолдамайтынына көзі жеткеннен кейін Ш.де Голль 1969 жылы қызметтен өз еркімен кетіп, билікпен жеңіл қоштасты.

Саяси көшбасшыларды басқару стиліне орай авторитарлық және демократиялық деп екі типке бөледі.

Авторитарлық тип – бұл билікте өз монополиясын орнатуды талап ететін көшбасшы[125]. Оның идеалы толығымен бір өзінің жеке билеуі. Мұндай көшбасшыда ұйымдардың, топтардың мүшелері арасындағы байланыс жоққа шығарылады немесе көшбасшының бақылауымен жүреді. Қол астындағы адамдарға тек атқарушылар ретінде қарап, олардың пікірлерімен санасу тіптен азаяды. Авторитарлық көшбасшы қоластындағылардың белсенділігін әкімшілік әдістермен көтеруге тырысады. Оның басты қаруы – «темірдей талап етуге», күш қолдануға, жазамен қорқытуға саяды. Ол сын айтуды көтермейді, басқаша ойлауға жол бермейді.

Демократиялық көшбасшылар топтың, ұйымның қызметіне әркімнің барынша қатысуын қолдайды, жауапкершілікті өз қолына шоғырландырмайды, керісінше, оны топ, ұйым мүшелеріне таратып беруге тырысады және олардың пікірлерін, мүдделерін есепке алады. Мұндай көшбасшылар сынға ашық түседі, адамдарға мейірімді, ынтымақтастық пен мүдде ортақтығы ахуалын жасайды, мәмімгерлікке барады. Осындай жағдайда бәрі де, басшы да, қол астындағылар да шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру, басқару процесіне қатысады.

Барлық саяси көшбасшыларды жалпылама классификациялаудың бірі оларды әдеттегі-жай («нақтылық») және ұлыға (ұлы «батырлар» мен ұлы «жауыздар») бөлу жатады. Алғашқылары нақтылы көшбасшылар, тарихта айтарлықтай із қалдырмайды, оқиғаның әдеттегі барысына өзгеріс жасамайды. Екіншілері, көшбасшы-батырлардың (және жауыздардың) саясатта өз көрулері бар және онда үлкен әлеуметтік және саяси өзгерістерге соқтыратын өз ойларын жүзеге асыруға тырысады.

Саяси көшбасшылардың қызметінің сипатына орай оларды жағдайлық және әмбебаптық типтерге бөледі. Жағдайлық көшбасшыны қалыптастыру мен ұсыну, көтеру механизмдерін нақты жағдай міндеттері анықтайды. Әмбебап көшбасшы тұрақты түрде көшбасшы мәртебесін иеленеді. Жағдайлық көшбасшыдан айырмашылығы, әмбебап көшбасшыны ұсыну, көтеру қайсыбір жағдайлық мәселені шешумен байланысты емес, керісінше, саяси ұйымдардың өмір сүруінің жалпы заңдылықтарымен анықталады. Кез келген саяси ұйым өзін белгілеу процесінде өз қатарынан көшбасшыны ұсынады.

Саяси көшбасшыларды қызметтерінің сипаты мен ауқымы негізінде типтеудің тағы да бір мүмкіндігі бар. Осыған орай саяси көшбасшыларды шағын топ көшбасшысы; ұйымның көшбасшысы; мемлекеттің, жалпы қоғамның көшбасшысы деп үш деңгейде ажыратады. Шағын топ көшбасшысы билікті топтағы аса беделді адамдардан алады. Бұл бірлесе тікелей қызмет ету процесінде топтың бағалаған оның жеке басының сапалары негізінде қалыптасады. Бұл жағдайда шағын топ көшбасшыларын іскер көшбасшы, интеллектуалдық көшбасшы және қарым-қатынас көшбасшысы деп үш түрге бөлуге болады.

Іскер көшбасшыға ұйымдастыруға қабілеттілік, тапқырлық, прагматизм тән. Интеллектуалды көшбасшының беделі күрделі міндеттерді шешу шеберлігіне, стандартты емес шешімдер табуға ептілігіне, топтың «ақыл-ой (ми) орталығы» функциясын атқару қабілетіне негізделген. Қарым-қатынас көшбасшының өзара түсіністікті және ынтымақтастықты дұрыс жолға қоюмен ерекшеленеді.

Екінші деңгейдегі саяси көшбасшы – бұл қоғамдық қозғалыстың, ұйымдардың, партиялардың және т.с.с. серкесі, нақты әлеуметтік топтардың (жіктердің) өз мүдделерін қанағаттандыру мүмкіндігін байланыстырған адам. Мұндай деңгейдегі көшбасшылар қоғамдық пікірге жеке басының сапаларымен ықпал етеді және оларды қолдайтын адамдардың көшбасшыға деген қажеттілікті күтуі де әсер етеді, соңғысы бұқаралық санадағы ерекше құбылыс. Топ көшбасшыға белгілі бір дәрежеде сенім мен саяси қолдау көрсетуді аванспен береді.

Үшінші деңгейдегі саяси көшбасшы – бұл билік қатынастары жүйесінде әрекет етуші саясаткер, оның ондағы саяси көшбасшылығы әлеуметтік институт ретінде берілген. Бірінші жағдайда принциптік маңызы бар тұлғалық сипаттар екінші, үшінші деңгейдегі саяси көшбасшының мінез-құлқында мәнді саналады. Осы жағдайда саясаткердің қызметі нақты саяси мәдениетке тән сыртқы реттеушілер яғни саяси көшбасшылар механизмдерімен анықталады.

Саяси көшбасшылар типтерінің алуан түрлігі олардың қызметтерінің бағыттарының көпшілігімен, шешетін міндеттердің ауқымымен түсіндіріледі. Бай саяси практика әртүрлі елдерде саяси көшбасшылардың жаңа типтерінің жиі пайда болуына әсер етеді. Саяси көшбасшылардың жаңа типтерінің кескіні билік саласында жаңа байланыстар мен қарым-қатынастар енді ғана айқындалып жатқан өтпелі қоғамдарда ерекше байқалады.

Бұл жерде жоғарыда келтірілген саяси көшбасшылардың типтерінің таза күйінде өте сирек кездесетінін ескеруіміз керек. Саяси көшбасшылар көбіне-көп өз саяси қызметтерінде аталмыш көшбасшы әрбір типтерінің элементтерін үйлестіреді.