Фокус-топ

Барлық сапалы әдістемелер ішінен соңғы кездері ең көп таралғаны фокус-топтар болып табылады. Бұл - зерттелетін объект жөнінде ақпарат алу мақсатындағы топтық пікір алысулар. Соңғысы оларды мақсат - белгілі бір көзқарастың жеңісі болып табылатын ғылыми немесе саяси пікір алысулардан өзгеше етеді.

Фокус-топтар құрамы (6-дан 12-ке дейінгі әрбір адам) зерттелетін жиынтық ішіндегі пікірлер, көңіл-күй, қажеттіліктер, талғамдар айырмашылығын барынша көрсету үшін іріктеп алынады (фокус-топты іріктеп алу рекруттеу деп аталады). Сонымен бірге, топтар ішінде жасы немесе білім деңгейі бойынша үлкен айырмашылықтарға жол берілмейді. Олай болмағанда, фокус-топтар әдісінде ақпарат алудың аса маңызды тәсілі болып табылатын топтық динамика жұмыс істемей қалуы мүмкін.

Фокус-топтар одан сайын алуан түрлі болуда және бүгіннің өзінде оларды бірнеше негіздер бойынша жіктеуге болады. Біз келесі жіктелімді ұсынамыз:

Құрамы бойынша

1-ші жіктелім (рекруттеудің күрделілігі бойынша):

Қарапайым контингентпен (қатысушылар “бұқара” топтарын білдіреді)

Арнайы контингентпен (белгілі бір мамандық адамдары белгілі бір қызмет пен сала қызметкерлері)

Қол жеткізу қиын әйгілі контингентпен

2-ші жіктелім (қатысушылардың біркелкі немесе біркелкі емес деңгейі бойынша):

Гомогенді (толығымен немесе көбінесе белгілі бір топ көрсетілген: жас өспірімдер, жастар, әйелдер, зейнеткерлер және т.б.)

Гетерогенді (әр түрлі әлеуметтік-демографиялық және әлеуметтік-кәсіби топтар көрсетілген)

3-ші жіктелім (өзіндік немесе топтық/корпоративтік көзқарастары мен қызығушылықтарының көрсетілуі бойынша:

өзін-өзі білдіретін қатысушылар

ұйымдарды білдіретін қатысушылар

Рекруттеу әдісі бойынша:

“көшеден”, кездейсоқ рекруттелгендер

Белгілі бір өлшемдер бойынша (мысалы, кәсібі, кәсіпорынның көлемі немесе меншік түрі) рекруттелгендер

Арнайы нұсқаулар бойынша рекруттелгендер (белгілі бір компания қызметкерлері, қандай да бір оқиғаға қатысушылар)

Мақсатты нұсқаулар мен өткізілу техникасы бойынша:

Қоршаған орта проблемасын талқылау

Оқиғаларды, фактілерді талқылау

Өзіндік көңіл-күйлерді, әсерлерді, өзінің өмір стилін талқылау

Тауар үлгілері мен жарнамалық өнімдерді тестілеу

Фокус-топтың жүргізушісі модератор деп аталады. Модератордың жұмысы жоғары біліктілікті қажет етеді, көбінесе фокус-топты кәсіби психологтар немесе социологтар жүргізеді. Модераторда терең сұхбатта гайд деп аталатын пікір алысудың жалпы жоспары болады. Бірақ, терең сұхбатқа қарағанда, фокус-топта гайд одан да төмен нақтыланған. Әдетте, ол компьютермен терілген мәтіннің 2 бетін алады. Фокус-топтың өзі 2-2,5 сағат жүргізіледі. Бұл модератордың суырып салма қабілетінің үлкен рөлін көрсетеді. Модератор фокус-топтың қымбат уақытын тек қана зерттеу мақсаттары үшін пайдалануды қамтамасыз етіп, қызықты пікір талас тудырып, әрбір қатысушыдан барынша көбірек пайдалы ақпаратты “сығып алып”, гайдтың барлық сұрақтары бойынша “пікірлер таратуды” белгілеу тиіс. Әсіресе кез келген топта таныс емес адамдар арасындағы әңгімеде кездесетін “лидерді басу” міндеті түрде қиындыққа әкеледі. Модератор тең шамада, пікір алысу үшін барлық қатысушыларды әңгімеге тартуы тиіс, өйткені олардың әрқайсысы ақпараттың бірегей қайнар көзі болып табылады.

Фокус-топтар аудио немесе бейнепленкаға жазылады, жазбалар негізінде арнайы әдістемен түсіндіру (транскриптер), резюме мен есептер дайындалады.

Бақылау

Социологиялық бақылау өзінің әр түрінде зерттеушіге сандық, сол сияқты сапалық, кейде екеуінің бір жиынтығында ақпарат береді. Ақпарат жинау процестер мен құбылыстарды визуалды және есту арқылы қабылдауға негізделген. Бақылаудың ерекше белгісі оны әдетте басқа әдістермен бір жиынтықта пайдалану болып табылады.

Бақылауды әдетте, рәсімнің формализмге негізделу деңгейі, бақылаушының орны, ұйымдастыру жағдайлары, жүргізудің жүйелілігі бойынша жіктейді. Бірінші негіздеме бойынша бақылау стандартты және стандартты емес болып бөлінеді. Стандартты бақылауды арнайы жоспар бойынша зерттелетін объектінің алдын ала анықталған элементтерінің тіркелуін білдіреді. Стандартты емес әдістемеде мұндай жоспар жоқ, зерттеу мақсаттары үшін маңызды жәйлар бақылау процесінің өзінде айқындалады.

Бақылаушының зерттеу объектісіне қатысты жағдайына орай бақылау енгізілмеген және енгізілген (қатысушы) болуы мүмкін. Енгізілмеген бақылау кезінде зерттеуші зерттелетін объектіден тыс тұрады. Ол оқиға барысына енгізілмейді және сұрақтар қоймайды. Енгізілген бақылауда зертттеуші бақыланушылармен тікелей байланыста болады, олардың іс-әрекетіне қатысады. Енгізілген бақылау өз кезегінде жасырын (жариялы емес, құпиялы) және ашық болып бөлінеді.

Ұйымдастыру жағдайы бойынша далалық және лабораториялық бақылау бөлініп шығады. Бірінші жағдайда мәліметтер жинау кәдімгі жағдайда, шынайы өмір жағдайында, екіншісінде - жасанды түрде құрылған және бақылаушының бақылауындағы жағдайда жүзеге асырылады.

Жүйелілігі бойынша бақылау жүйелі, эпизодтық және кездейсоқ болуы мүмкін.

Бақылау әдісінің қолдану аясы айтарлықтай кең - маркетингтен бастап ғылым социологиясына дейін, кіші топтарды зерттеуден бұқаралық сана мен жүріс-тұрысты зерттеуге дейін болады.

Онан ары BІSAM Central Asіa Социологиялық және маркетингтік зерттеулер орталығының тәжірибесінен мысалдар келтіріледі.

Қатысушы бақылау

Кешенді зерттеу қозғалмайтын мүлікті тіркеу жүйесіне арналған болатын. Бұқаралық және сарапшылық сұраулармен, фокус-топтармен қатар, онда бақылау әдісі қолданылады. Оның міндеті қозғалмайтын мүлік жөніндегі орталықтарда келушілерге қызмет көрсетудің шынайы деңгейін анықтау болды.

Бірін-бірі ауыстырып отырған бақылаушылар өздерін келушілер ретінде көрсетіп, үстелде және көрмеде орналасқан үлгілер бойынша тіркеу құжаттамасын мұқият толтырып жатты. Шын мәнінде олар визуалды түрде бірнеше адамды іріктеп алып, олардың кезекте тұрудың ұзақтығын тіркеді, әсіресе келушілердің қайта-қайта бір терезе қасына келуін, осы орталықта өткізген уақыт ұзақтығын белгіледі. Келушілердің қаптауының шыңы мен басылу кезеңдері белгіленді, олардың қызмет көрсетуге байланысты әңгімелері жинақталып тіркелді. Қолайлы жағдайды таңдап алып, бақылаушы жаңа келген келуші ретінде әңгіме-дүкен құратын, ал іс жүзінде орталықтың жекелеген клиенттерінен қысқаша сұхбат алып жатты.

Бұл жерде біз қатаң құрылымдық бақылауды көріп отырмыз, әйтсе де ол сандық (келушілердің қозғалмайтын мүлік жөніндегі орталықтардың қызметін алуға кеткен уақыты, қандай да бір проблеманы шешу үшін келіп-кетудің саны, орталық қызметінің тиісті нормативке сәйкес келуі), сол сияқты сапалы (әңгіме мазмұны, туындаған қиындықтар мен проблемаларды сипаттау) ақпарат берді.

Енгізілмеген бақылау

Бақылау әдісі осы тарауда аталып кеткен “Қазіргі ауылды Қазақстан” жобасында қолданылған. Бақылаудың міндеті сұраулар мен құжаттармен жұмыс жасау барысында жиналатын әлеуметтік-экономикалық ақпаратты толықтыру болды.

Бақылаушы ауылдағы мектептің, клубтың, бала-бақшаның болуы мен жай-күйін, көше мен аула маңайының күтімін, жасыл көшеттердің шауып алынуын (90-шы жылдары ауыл саябақтары мен бау-бақшалар отынға шабылған болатын), аулада жеке автотранспорттың болуын, кедей, орташа және бай үйлердің ара қатынасын тіркеді. Мүмкін болғанша, бақылаушы сандық бағалауды, атап айтқанда аралық шамаларды пайдаланады. Алайда, кейбір тармақтар бақылаушының жеке әсерлеріне ғана негізделді.

Далалық сапар

Бұл әдіс қатысушы бақылау ретінде сипатталуы мүмкін, бірақ зерттеу компаниясының қызметкері жағдайға байланысты шетте тұрған бақылаушы позициясын ұстана алады.

Далалық сапар белгілі бір объектіге бір рет мақсатты барып-қайтуды білдіреді. Жас өспірімдер мен жастардың өмір стиліне арналған зерттеуге мұндай объектілер ретінде кинотеатрлар, түнгі клубтар, кафе, мейрамханалар, бар, дискотекалар, спорттық кешендер, жастардың уақыт өткізу орындары болды. Бақылаушы көптеген позицияларды тіркеп отырады, олар: жастар компаниясындағы адамдар саны, бір компанияның басқалармен қарым-қатынасы, сусындарды таңдауы, жарнамаға көңіл аудару деңгейі, киім стилі, киімде символиканың болуы, әңгіме тақырыптары.

Социологиялық және маркетингтік ақпарат жинаудың

халықаралық ережелері

Бірқатар елдерде, атап айтқанда, Еуропалық Одақтың көптеген елдері мен АҚШ-та әлеуметтік және маркетингтік ақпарат жинауды реттейтін арнайы заңнама бар. Посткеңестік мемлекеттерде мұндай нормативтік база әзірге құрылмаған.

Сонымен бірге, қазақстандық заңнамада ақпарат жинау құқығы айқын анықталған. Қазақстан Республикасы Конституциясының 20 бабының 2 тармақшасында Заңмен белгіленген мемлекеттік құпиялар тізіміне кіретін ақпаратты қоспағанда “әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар” делінген. Бұл шенеуніктердің сұрау жүргізуге немесе социологиялық және маркетингтік ақпарат жинаудың басқа әдістерін қолдануға рұқсат беру мен талап ету әрекеттерін конституцияға қарсы деп қарастыру қажет екенін білдіреді.

Алайда ақпарат жинау құқығы кейде азаматтардың басқа құқықтарына, сондай-ақ жалпы қоғамда және жекелеген қоғамдық топтарда қалыптасқан әдет-ғұрыптар мен этикалық нормаларға қайшы келуі мүмкін. Социологтар мен маркетологтарға мұндай қайшылықтардан арылуға халықаралық зерттеу кодекстері, ең алдымен ESOMAR - Дүниежүзілік қоғамдық пікір мен нарықты кәсіби зерттеушілер ассоциациясы көмектеседі. Бұл құжаттың ең маңызды, принциптік ережелері келесіден тұрады:

- зерттеулер әрқашан елдегі заңдармен сәйкес жүргізілуі керек;

- респонденттердің зерттеуге қатысуы әрқашан еркін болуы қажет, оларға ынтымақтастық жасауға мәжбүрлеп, қысым жасауға болмайды;

- респондентке құпиялылық кепілдігі беріледі, егер респондент зерттеушінің сұрауы бойынша қандай да бір өзінің жеке мәліметін хабарлауға келісім берсе, ол ақпараттың қайда берілетіні және қандай мақсатпен пайдаланатыны жөнінде хабардар болуы тиіс;

- жазып алу құралдары респонденттің келісімімен ғана пайдаланылады;

- респондент зерттеуді қандай ұйым жүргізетінін білуге және бұл мәліметтерді оңай тексеруге мүмкіндігі болуы тиіс;

- зерттеушілер өздерінің тәжірибесі және дағдылары жөнінде қандай да бір жалған ақпарат бермеу тиіс;

Жарияланған қорытындылардың дұрыстығын растау үшін зерттеуші әрқашан бара-бар мәліметтер ұсынуға міндетті. Бұқаралық ақпарат құралдарындағы зерттеу нәтижелерінің кез келген жарияланымында зерттеуді өткізген ұйым, уақыты, орыны, пайдаланған әдістері, іріктеу типі мен көлемі жөнінде мағлұматтар берілу тиіс. Егер де зерттеу арнайы тапсырыс бойынша жүргізілсе, онда оның нәтижелері тапсырыс берушінің жеке меншігі болып табылады.

3-тарау. ЗЕРТТЕУДІҢ ҚҰРАЛДАРЫН ҚҰРАСТЫРУ

Құралдар жиынтығы ұғымы ақпарат жинаудың әр түрлі кезеңдерінде зерттеу бағдарламасы негізінде жасалынатын және зерттеу жобасының мақсаттары мен міндеттерінің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін құжаттар жиынтығынан тұрады. Құралдар жиынтығы құрамына әр түрлі типтегі сұрақнамалар мен гайдтар, сұхбат алушыларға, модераторлар мен супервайзерлерге арналған нұсқаулар, бағыт көрсететін материалдар, іріктеуді бақылау беттері, бақылау бланктері және т.б. жатады. Біз құралдар жиынтығының сандық және сапалық зерттеулерде ең көп таралған тек негізгі компоненттерін ғана қарастырамыз. Әңгіме құрылымданған сұрақнамалар мен гайдтар жөнінде қозғалмақ. Біз осы оқулықтың оқырмандарын құралдар жиынтығын жасауға кәсіби дайындау міндетін алға қоймаймыз. Социологиялық ақпаратты ұқыпты пайдаланушылар деңгейінде сұрақнамалар мен гайдтарды жасаудың логикасы мен негізгі принциптерін түсінген жеткілікті.

Формализмге негізделген сұрақнама

Сұрау әдісінде ақпарат жинаудың маңызды құралы сұрақ болып табылады. Сұрақтардың белгілі бір типологиясы бар. Сұрақтар екі негіздеме: функционалдық қызметі мен құрылымы бойынша жіктеледі. Функционалдық қызмет бойынша сұрақтар функционалдық-психологиялық, мазмұндық, бақылау, фильтр- сұрақтар және респонденттің әлеуметтік-демографиялық сипаттамасына қатысты сұрақтарға бөлінеді.

Функционалдық-психологиялық сұрақтарға, ең алдымен, сұхбат алушы мен респондент арасында сенім жағдайын орнату, респондент тарапынан күдікті жою, сұхбаттың тақырыбына қандай да бір жалпы қызығушылықты орнату үшін қызмет ететін байланыс сұрақтары жатады. Мысалы, егер сұрау мақсаты мемлекет басшысының рейтінгін анықтау болса, онда сұхбатты президент қызметін 5-балдық шама бойынша бағалаудан немесе оның сыртқы саясат мәселелері жөніндегі шешімдеріне өзінің көзқарасын білдіруден бастаудың қажеті жоқ. Оданша алдымен, респондентті, оның отбасысы немесе әлеуметтік ортасына тікелей қатысты проблемалар жайында әңгіме жүргізген жөн. Функционалдық-психологиялық категорияға шиеленісті немесе шаршағандықты басу үшін сауалнамаға енгізілетін сұрақтар да жатады.

Мазмұндық сұрақтар зерттеудің негізгі проблемаларынан шығады. Оларда респонденттің хабардарлығы жөнінде (көбінесе мұндай сұрақтар тест түрінде болады), респонденттің қандай да бір оқиғағаларға, құбылыстарға, адамдарға көзқарасы, көңіл-күй, талғам, қажеттілік, құндылықтық бағдарлар туралы сұрақтарға бөлуге болады.

Бақылау сұрақтары (олардың “қақпан-сұрақтар” деп аталатын түрі болады) респонденттің адалдығын тексеру үшін және оның есте сақтауына, хабардарлығының деңгейіне, оның жауап беру кезінде қоғамда үстем ететін таптаурындар ұстануға ұмтылысымен және зерттеушілерге жақсы таныс басқа да осы секілді факторлармен байланысты бұрмалауды жою үшін қызмет етеді. Мысалы, респондентке белгілі бір партияға дауыс беруге ниеті бар ма деген сұрақ қойылады (осы партияның аты айтылады). Одан соң, сұралатынның партиялық әуестігіне қозғау салмайтын бірқатар сұрақтар қойылады. Одан әрі респондет сайлау кезінде қандай да бір бағдарламалық талапты ұсынатын партияны қолдауға ниеті бар ма деген сұрақ қойылады (мұнда партияның жалпыға мәлім ұраны көрсетіледі). Бұл бақылау сұрақ болып саналады.

Қақпан-сұрақтар өте сирек пайдаланылады, көбіне кез келген сұраққа өзінің білімсіздігін көрсетуге ұялатын және “әйтеуір, бір нәрсе айтамын” деген принцип бойынша жауап беретін респонденттерді анықтау үшін қолданылады. Мысалы, респондентке қаладағы ең бай адамды біледі ме деген сұрақ қойылады. Ол иә деген жауап береді. Одан әрі, жергілікті крез рөліне үміткерлер фамилияларының тізімі көрсетіледі, олардың бір-екеуі ойдан шығарылған. Кейде зерттеушілер жауаптар нұсқаларына өздерінің фамилиясын қосып, содаң соң өздерінің “бәлелі танымалдығын” біледі.

Фильтр-сұрақтар жалпы зерттеуге немесе сауалнаманың жеке блоктарына қатысы жоқ респонденттер бөлігін сұрыптау үшін қызмет етеді. Мысалы, мақсаты - сайлау нәтижелерін болжау болатын сұрауда “Қазақстанның азаматысыз ба?” және “Жасыңыз қанша? дегендер фильтр-сұрақтар болады.

Құрылымы жағынан сұрақтар ашық, жабық және жартылай жабық болып бөлінеді.

Жауаптар нұсқалары берілмейтін сұрақ ашық деп аталады. Сіздің пікіріңізше, демократия дегеніміз не” немесе “Кімді жыл адамы деп атар едіңіз” сияқты қарапайым ашық сұрақтармен қатар, ауызша ұқсастықтарды таңдап алуды, сөйлемнің аяқталуын немесе суретті сипаттауды қажет ететін сұрақтар да бар.

Жабық сұрақтар жауаптар нұсқаларымен қатар жүреді. Жабық сұрақтардың алуан түрлері бар. Дихотомды сұрақ респонденттен екі қарама-қарсы нұсқадан таңдауды қажет етеді (“ия - жоқ”, “қара - ақ”), баламалы сұрақ - бірнеше нұсқалардың ішінен біреуін ғана таңдауды, меню-сұрақ ұсынылған жиынтықтың ішінен бірнешеуін таңдауға мүмкіндік береді;

Шамалары бар жабық сұрақтар өте жиі пайдаланылады. Лайкерт шамасы респонденттен белгілі бір ой-тұжырыммен келісу немесе келіспеу деңгейін талап етеді. Маңыздылық шамасында респонденттің өзі немесе қоғам үшін (респонденттің пікірінше) қайсы бір факторларға баға беруін білдіреді (“Сіз үшін әтір суын таңдағанда оның қорабы қаншалықты маңызды - өте маңызды - айтарлықтай маңызды - аса маңызды емес - мүлдем маңызды емес). Балдық (5-балдық, 10-балдық және т.б.) және балдық емес (өте жақсы - өте жаман) шамалар пайдаланылады. Бағалау объектілері әр түрлі- өнімнің сапасынан үкіметтің іс-әрекеттеріне дейін болуы мүмкін.

Жартылай жабық сұрақтар сұрақты жабу, яғни жауаптардың барлық ықтимал нұсқаларын таңдап алу мүмкін болмағанда пайдаланылады. Нұсқаулар жиынтығына “тағы не?”, “нақтылы не?” деген градация енгізіледі.

Сұрақты құрастыру ерекше шеберлікті қажет етеді. Сұрақ қою көпшілік үшін жеңіл жұмыс сияқты және социологтар еңбегінің күрделілігіне қатысты скептицизм тудырады. Бірақ, сауалнамалық сұрақтардың қарапайым сөйлемдердің артында творчестволық, сонымен бірге социологтан логика заңдары мен психологияны терең білуін қажет ететін аса көп еңбекті керек ететін жұмыс жасырынып жатыр.

Формализмге негізделген бұқаралық сұрауда әрбір сұрақтың мағынасын зерттеуші де, ондаған сұхбат алушылар да және жүздеген, кейде мыңдаған респонденттер де бірдей түсінуі тиіс. Оған қол жеткізу - үлкен өнер.

Сұрақ формальді логиканың жалпы талаптарына сай болып, оның үш міндетті элементі болуы тиіс. Біріншіден, онда сұрақ қоюшыға және жауап берушіге бірдей белгілі болатын кейбір ақпарат болуы тиіс; екіншіден, респонденттен білудің керек ететін ақпарат тапшылығы орын алуы тиіс; үшіншіден, жауапты іздеу саласын айқын белгілеу қажет.

Мысалы, Қазақстан қайда орналасқан? деген сұрақты алайық. Бұл жерде сұрақ қоюшыға да, жауап берушіге де Қазақстан - бұл ел деген ақпарат бірдей белгілі. Жетіспейтін ақпаратқа жөн сілтеу “қайда” деген есімдікпен көрсетілген. Бірақ қателік жоғарыда аталған логикалық ережелердің үшіншісінде жіберілген - іздеу саласы айқын көрсетілмеген. Қазақстан Азияда, бұрынғы КСРО аумағында, Орталық Азияда, Волга мен Ертіс арасында және т.б. орналасқан деген жауаптар алынуы мүмкін.

Әсіресе, сұрақтың иланушылығынан құтылған маңызды, яғни зерттеуші, өзі байқамай, респондентке өзінің нұсқауларын зорлап міндеттейді. Толығымен иланушылықтан құтылу әрдайым мүмкін бола бермейді. Негізінде, сұрақтың жабылуының өзі иланушылық элементтерінен тұрады. Сондықтан, жауап нұсқаларының пайдаланатын жиынтықтары және шамалар дәлме-дәл теңдестірілуі қажет (мысалы, жағымды және жағымсыз нұсқалардың тең санын ескеру қажет); Тіпті “...Сізді қанағаттандырады ма? сияқты дәстүрлі сұрақтың өзі иланушы болып саналады. Былай сұраған дұрыс болар: “...қанағаттандырады ма немесе қанағаттандырмайды ма?”.

Сұрақтарды құрастырғанда жалпы қолданылатын сөздерді пайдаланып, қос мағыналы сөздерден, әсіресе абстракциялардан алысырақ жүрген жөн. Мұнда қандай да бір ақылға қонбайтын терминдер ғана емес, қарапайым ұғымдар да абстрактылы болады. Айталық, “Сіздің отбасыңызда үй кітапханасы бар ма?” деген сұрақты мәскеулік социологтардың бір зерттеулерінде респонденттер түсінген жоқ, өйткені үйдегі кітаптардың қаншалықты саны “кітапхана” болып саналатыны респонденттерге айтылмаған. Кейбір сұрақтарда “жиі”, “сирек”, “көп”, “аз” сияқты ұғымдар абстрактылыға айналады. Мысалы, “Сіз сабақтан жиі қаласыз ба?” деген сұрақты алайық. “Жиі” дегеніміз бір студент үшін - ол күнделікті, екіншісі үшін - ол семестріне бірнеше рет болып саналады.

Сұрақтың көптігіне де жол бермеу қажет. Мысалы, “Сіз билік органдарына сенесіз бе?” деген сұрақ респондентке қиындықтар туғызуы мүмкін, өйткені ол президентке сенуі мүмкін, бірақ үкімет немесе жергілікті әкімге сенім білдірмейді.

Респонденттердің кестелер толтыруға, есептеуге мәжбүрлейтін сұрақтардан құтылған жөн (мысалы, жылына қайсы бір өнімге кеткен шығынды есептеу). Жеке сұхбаттардың қазіргі сұрақнамаларында кестелер айтарлықтай жиі қолданылады. Бірақ, оны сұхбат алушының өзі толтырады. Респондентке тиісті сұрақтар қарапайым түрінде қойылады.

Сұрақ респонденттің есте сақтауына (“Қандай телевизиялық бағдарламалар екі жыл бұрын Сізде ең үлкен қызығушылық тудырды?) немесе оның байқағыштығына (“Сізге тіс жуатын пастаның түтік қақпағындағы қызыл немесе қызғылт сызығының қандай түрі ұнайды?) тым жоғары талаптардан тұрмауы қажет.

Егер сұрауды кәсіби зерттеу ұйымы жүргізетін болса, ол нәтижелерді беруде әдемілік, жеңілдік беру немесе қызықтыру үшін құралдар жиынтығын жеңілдетуге, тұрпайыландыруға ешбір жағдайда жол бермеу тиіс. Социологиялық сұрау, тіпті бұқаралық ақпарат құралдарында болуымен журналистік сұхбатқа немесе ток-шоуға толық ұқсай алмайды.

2003 жылдың сәуірінде ресейлік НТВ телеарнасында Савик Шустердің “Сөз бостандығы” атты белгілі телевизиялық ток-шоуында аса беделді ресейлік зерттеу ұйымына сілтеме жасалынып сұрау нәтижелері көрсетілді: Иракта соғыстың қызған кезінде респонденттерге “Сіз АҚШ жағындасыз ба әлде Саадам Хусейн жағындасыз ба?” деген сұрақ қойылған. АҚШ жағында - 3 %, Саадам Хусейн жағында - 97 % деген сұрау нәтижелері телеэкраннан жарияланған соң, сұрау нәтижелері жетекші әлемдік БАҚ-мен сенсация ретінде беріліп, Ресейдің халықаралық мәртебесі үшін аса күшті сабақ болды.

Ал іс жүзінде бұл сұрақнамадағы мұндай дихотомия мүлдем орынды емес еді. Көптеген адамдар АҚШ-тың іс-әрекеттерін айыптады, бірақ, әрине, Саадамның режимін де ұнатқан жоқ. Соған қарағанда, сұрау процесі кезінде Ирактағы американдық саясатқа жағымсыз көзқарасы бар респонденттерді Хусейн жағына жазып отырған болар. Осы жағдайда көз алдымызда кәсіби қолданбалы социологияның беделінің түсуі көрінеді.

Сұрақтардың орналасуында, сұрақнаманың дизайнында, ең алдымен, жекелеген сұрақтарды құрастыру кезінде формальді логиканың ережелерін сұрақнаманың құрылымында толық күйінде қолдану мүмкін еместігін ескеру қажет. Кейде сауалнама былыққан, сұрақтар жүйелілігінің ешбір логикалық мәні жоқ болып көрінеді. Бірақ, іс жүзінде мұндай құрылым бүкіл сұхбат барысында респонденттің “тонусын” ұстап тұру қажеттілігімен, сауалнамаға функционалдық-психологиялық және бақылау сұрақтарын енгізумен және т.с.с. байланысты.

Социологиялық талдаудың әр түрлі құралдары ішінде сауалнама - ең көп таралған болып табылады. Социологиялық сауалнама - бұл талдау объектісі мен пәнінің сандық-сапалық сипаттамасын анықтауға бағытталған, бірыңғай зерттеу ойымен біріктірілген сұрақтар жүйесі.

Мысал ретінде қоғамдық пікір мониторингін жүргізу үшін қралдар жиынтығының құрылуын қарастырайық. Мониторинг режимінде зерттеу жүргізу келесі талаптарға сәйкестілікті белгілейді:

· сұрақтар айқын тұжырымдалып, респондентке түсінікті болуы тиіс; оның есте сақтау мен хабардарлығы мүмкіндіктерінен аспау керек;

· негізгі сұрақтар блогы бүкіл мониторинг бойы өзгертілмей қала береді;

· сауалнамада ұсынылған сұрақтар мен жауаптардың нұсқалары тым көп болмауы керек;

· сұрақ қағазы мемлекеттік және орыс тілдерінде дайындалады, сұрақтар жағымсыз эмоция тудырып, респонденттердің намысына қол тигізбеуі қажет.

Сауалнама - бұл респондентпен әңгімелесудің өзінше бір сценарийі. Сондықтан, сауалнаманың бірінші бетінде респондентке қысқаша үңдеу орналасып, онда зерттеудің тақырыбы мен мақсаты, сұрақ қағазын толтыру бойынша нұсқау көрсетіледі.

Мысал:

Қымбатты “N”-лық!

Сізді республикадағы қоғамдық өмір проблемалары жөніндегі сұрауға қатысуға шақырамыз. Әрбір сұрақ пен оның нұсқаларын мұқият оқыңыз. Сәйкес келетін жауаптың кодын домалақпен айналдыра сызыңыз. Құпиялылыққа кепілдік беріледі.

Қатысқаныңыз үшін алдын ала алғыс білдіреміз!

Сауалнаманың ең басында респондентті қызықтырып, жағымды эмоциялық жағдай туғызатын ең қарапайым сұрақтар орналасады.

Республикадағы мониторинг режимінде жүргізілетін социологиялық зерттеулердің құралдар жиынтығында көбінесе сұрақтардың жабық және ашық араласқан типтері орын алады. Мысалы, осы мысалда жауаптың соңғысының алдындағы нұсқасы өз бетінше толтыруды қажет етеді.

Мысал: “N” қаласының қоғамдық өмірінің қандай мәселелері Сізді көбірек алаңдатып отыр?

1. нашар экологиялық жағдай

2. тағам өнімдері мен ең керекті тауарларға жоғары бағалар

3. коммуналдық қызмет көрсетуге бағаның өсуі

4. жұмыссыздық қауіпі

5. қылмыстың өсуі, жеке қауіпсіздік мәселелері

6. басқалар (көрсетіңіз) _______________.

7. жауап беруге қиналамын

Жауаптардың шүбасыздығын көтеруге бірқатар әдістемелік талаптардың сақталынуы көмектеседі: респондент жауаптан бас тарту, жауап беруге қиналамын, бағалау қиын (жоғарыдағы мысалды қараңыз) деген анықталмаған пікір білдіру мүмкіндігімен қамтамасыз етілуі тиіс.

Сауалнаманың едәуір көлемінде сұрақтар блок бойынша орналасады:

Мысал:

1.“N” қаласында әлеуметтік-экономикалық жағдайларды бағалау;

2. халықтың қалалық әкімшілік қызметіне көзқарасы;

3.қалалық билік құрылымдары басшыларының рейтингін анықтау

Сауалнаманы толтыру техникасы бойынша нұсқаулық тапсырмалардың да үлкен маңызы бар:

Мысал:

Сіз болашақта басқа қалаға тұрақты тұруға ауысқыңыз келе ме?

1. Иә

2. Әлі шешкен жоқпын

3. Жоқ ((3 сұраққа көшу)

4. Жауап беруге қиналамын ((3 сұраққа көшу)

Құралдар жиынтығына қойылатын талаптардың бірі оның жеңіл оқылатындығы болып табылады. Сондықтан, сауалнаманың дайындалуына ерекше көңіл аудару керек: шрифт, мәтіннің қағазда орналасуы, қағаздың сапасы, кестелердің ажырауы және т.б.

Сұрақ қағазының соңында “шағын төлқұжат” орналасып, онда респондент (немесе сұхбат алушы) әлеуметтік-кәсіби өлшемдерді белгілейді. Сауалнама респондентке үндеумен басталады, алғыс айтумен аяқталады.

Мысалы:

Өзіңіз туралы айта кетсеңіз:

Сіздің жасыңыз:	Ұлтыңыз:
1.18-ден 30-ға дейін	1. қазақ
2. 31-ден 45-ке дейін	2. орыс
3. 46-дан 60-қа дейін	3. өзге ұлт өкілі (қандай екенін көрсетіңіз)______
4.61-ден және жоғары

Қатысқаныңыз үшін рахмет!

Анықтауды қажет ететін респондент өлшемдерінің саны зерттеудің талдамалық міндеттеріне байланысты. Болжамда зерттеуші мынадай болжам жасайды дейік: қалалық билік органдарының қызметін бағалау белгілі бір дәрежеде респонденттің білім деңгейіне, әлеуметтік мәртебесіне байланысты болады. Бұл жағдайда, тиісінше сауалнаманың “шағын төлқұжатына” білім мен әлеуметтік-кәсіби жағдайына қатысты сұрақтар енгізіледі.

Фокус-топтың гайды

Фокус-топтың гайды пікір алысу жоспарын білдіреді. Әрине, топтық динамика пікір алысуды әрдайым осы жоспардан ауытқып жіберуі мүмкін, бірақ модератор осы талқылауды тиісті қалыпқа келтіре білуі қажет. Сондықтан, гайдты тек пікір алысу барысын қамтамасыз ету құралы ретінде ғана емес, сондай-ақ, олар бойынша ақпарат алынуы тиіс тармақтардың міндетті тізімі ретінде қарастырған жөн. Ешбір жағдайда талқылау барысында болуы мүмкін “сұрақтардың жоғалуына” жол берілмейді.

Фокус-топтар зерттеудің сапалы әдісі бола тұра, оларға белгілі бір дәрежеде формализмге негізделу элементтерінің енгізілуімен ажыратылады. Сонымен бірге, әдістің негізгі белгісі ретінде формализмге негізделу жөнінде емес, нақ формализмге негізделу элементтері жөнінде айтуды мүмкін деп санаймыз әрі фокус-топты формализмге негізделген және формализмге негізделмеген деп қарастырған Е.Дмитриевамен келісе алмаймыз.

Осы тұжырымдамаға негізделе отырып, фокус-топ аса сапалы зерттеу әдісі деген түсінікті жоғалтамыз.

Фокус-топ топтық немесе ұжымдық сұхбат деп түсіндіретін біршама кең таралған көзқарас та, біздің пікірімізше, тұрақты емес. Бұл жағдайда әдістің басты артықшылығы - топтық динамика ескерілмейді.

Ақпарат жинау құралы ретінде гайд бір мезетте мазмұнның мақсаттылығы мен формасының икемділігімен ерекшеленуі тиіс.

Сұрақтардың қойылуы мен орналасуы, саны мен жиілігі фокус-топтың типімен анықталады. Сұрау әдісіне қарағанда, фокус-топ әдісінің тұрақты типологиясы жоқ. Біздің пікірімізше, фокус-топты келесі типтерге бөлуге болады:

- негізінен жаңа немесе зерттеушіге беймәлім оқиғалар мен құбылыстар жөнінде мәліметтер алуға бағдарланған;

- негізінен қатынастарды, бағалауларды анықтауға бағдарланған;

- қолда бар ақпаратты анықтауға арналған;

- тауарлар мен жарнаманы тестілеуге келтірілген;

Фокус-топ гайдының бірінші бөлімі модератор мен қатысушыларды таныстыру болуы тиіс. Модератор қатысушыларды пікір алысудың мақсаты мен өткізілу ережелерімен таныстырады. Қатысушылар, әдетте өзінің атын және немен шұғылданатынын айтып, өзін таныстырады.

Одан әрі зерттеу проблематикасымен анықталған бөлімдер басталады.

Графикалық, бейнелеу материалдармен жұмыс, ойындық жағдайлар фокус-топтың аяқталу кезеңінде орын алған жөн.

Фокус-топтарда сұрақтарды жіктеудің әр түрлі негіздемелері бар.

Маңыздылық деңгейі бойынша мыналар бөлініп шығады:

1) негізгі сұрақтар;

2) респонденттердің “тілін” есепке алып тұжырымдалған және “неге” деген сұрақпен қатар жүретін бағыттаушы сұрақтар;

3) тексеретін немесе нақтылайтын сұрақтар;

4) өзіндік пікірде емес, абстрактылы тұжырымдалған, дауысы жоқ сұрақтар;

5) фактілер мен жәйттерді нақтылауға мүмкіндік беретін фактологиялық сұрақтар;

6) пікір алысу тақырыбына тікелей байланысты емес және топ жұмысын ұйымдастыруға бағытталған сұрақтар.

Пайда болуының жүйелілігі бойынша сұрақтарды негізгі (олардың көмегімен зерттеу мақсатына сәйкес келетін ақпарат алынады), байланыс (мысалы, қатысушыларды таныстыру кезеңіндегі сұрақтар) және қорытындылайтын (пікір алысу қорытындыларын жасау арқылы қатысушылардың ұстанымдары мен көзқарастарының тұрақтылығы, анықталғандығы қайта тексеріледі) деп бөлуге болады.

2-3 тарауларда пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Аванесов В.С. Тесты в социологическом исследовании. - М., 1982.

2.Аварьянов Л.Я. Искусство задавать вопросы. - М., 1987

3.Андреенков В.Г., Маслова О.М. Методы сбора социологической информации. Методическое пособие. М., 1985

4.Белановский С.А. Фокусированное интервью. М., 1994

5.Бутенко И.А. Анкетный опрос как общение социолога с респондентом. - М., 1989

6.Горшков М.К. и др. Как провести социологичекое исследование. - М., 1990.

7.Гречихин В.Г. Лекции по методике и технике социологических исследований. - М., 1988

8.Гуревич Л.Я. Социологические и маркетинговые исследования: современные методики. - Алматы, Республиканский Издательский Комитет, 1997

9.Гуров Ю.С. Методология и методика социологических исследований. - Чебоксары, 1995.

10.Давыдов А.А. Респондент как источник информации. М., 1993

11.Дмитриева Е.А. Метод фокус-группы. М., 2000

12.Дружинин Н.К. Выборочное наблюдение и эксперимент. М., 1977.

13.Ивлева Л.А., Сивоконь, П.Э. Социальный эксперимент и его методы. М., 1970.

14.Капитонов Э.А. Социология 20 века. История и технологии. Ростов на Дону, 1996

15.Кравченко А.И. Прикладная социология и менеджмент. М., 1995.

16.Кодексы ESOMAR. Амстердам, 2002.

17.Методы сбора информации в социологических исследованиях. Книга1-2. - М., 1990

18.Ноэль Э. Массовые опросы. М., 1993.

19.Практикум по социологии. М., 1992.

20.Рабочая книга социолога. - М., 1993.

21.Ядов В.А. Социологическое исследование: методология, программа, методы. - М., 1987.

22.Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. - М., 1998
4-ТАРАУ. СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ МӘЛІМЕТТЕРМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУГЕ АРНАЛҒАН БАҒДАРЛАМАЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ

Осы тарауда социологиялық зерттеудің маңызды кезеңдерінің бірі - сұрау барысында алынған эмпирикалық ақпаратты өңдеу қарастырылады. Мысал ретінде 10.0.5. нұсқасындағы “SPSS” статистикалық мәліметтер жинаудың, талдаудың көпфункционалды кешені сипатталады. Қабылданған халықаралық талаптарға сәйкес социологиялық зерттеудің мәліметтері SPSS бағдарламасының форматында өңделіп, көрсетілуі тиіс.

10.0.5. нұсқасындағы SPSS статистикалық мәліметтер

жинаудың, талдаудың көпфункционалдық кешені

Бағдарламамен танысу

SPSS 10.0.5. for Wіndows - статистикалық өңдеудің барлық спектрін жасауға мүмкіндік беретін кәсіби кешен. Қолда бар графикалық формада статистикалық зерттеудің нәтижелерін нүктелі және домалақ диаграммалар мен мәліметті көрсетудің басқа түрлері арқылы көрсетеді.

SPSS-те қарапайым интерфейспен қатар, Wіndows үшін мыналар бар:

Мәліметтер редакторы. Мәліметтерді анықтау, енгізу, шығару, редакциялау және көрсету үшін сырт көзбен қарағанда электрондық кестеге ұксас икемді жүйе.

Қорытынды навигаторы көрсету үшін шығару элеметтерін іріктеп ашуға және жабуға мүмкіндік беріп, нәтижелерді көруді жеңілдетеді, нәтижелерді шығару ретін өзгертеді және SPSS-тегі көрсетіп жариялауға дайын кестелер мен графиктерді басқа қосымшаларға көшіруге мүмкіндік береді.

Графиктер. Секторлық, бағаналық диаграммалар, гистограммалар, үш өлшемді графиктер құруға жоғары қабілеттілік, сондай-ақ басқа да графикалық мүмкіндіктер.