2015-03-08
772
Сондай-ақ жеке сөздердің әрі сын есім (жаңа үй), әрі үстеу (жаңа келді) болуын немесе әрі зат есім (фильмнің соңы), әрі үстеу (соң келді) және оның септеулікке, одан қосымшаға айнала бастау процесін көруге болады: барғаннан соң - барған соң -барғасын т.б. Сонымен бірге сын есім мен сан есімнің прономилданып, есімдікке, адвербилданып үстеуге айналуы (бір, біреу, бірге: бір адам, бірге-бірді қос т.б. және бір қара көрінді, біреудің кісісі өлсе, қаралы ол, бірге жүреді), етістіктің, бір жағынан, сын есімге (құттықтау сөз, жа-нар май, сүзеген сиыр, қабаған ит т.б.), екінші жағынан, үстеуге (айнал-а, лық-а, әдей-і, жорт-а, өт-е, ас-а т.б.) айналып отырғанын көреміз және бұл процестің тіл дамуының барысында әрдайым болып отыратынын да байқаймыз.
Сөйтіп, сөз таптарының туып, қалыптасып, дамуын схемалық түрде былай көрсетуге болар еді:
|
|
|
| Есім сөз | Қимылды білдіретін сөз |
| зат есім | етістік |
| сын есім | сан есім | етістіктің ерекше тұлғалары |
| есімдік | үстеу |
| шылау |
Қазіргі тілімізде синкретті бір буынды түбірлердің орын алып отыруы көне тілдік құбылыстың көрсеткіштері мен қалдықтары болса, белгілі бір топ қосымшалардың әрі есім түбірге, әрі етістік түбірге бірдей жалғанып, омоформалық қатар құрауы да көне тілдік құбылыстың көрінісі. Бұның өзі, бір жағынан, қазақ тілі грамматикалық құрылысының даму процесін, тенденциясын көрсетсе, екінші жағынан, қазақ тілін көне түркі тілімен жақындастыра, жалғастыра түседі.
Пысықтау үшін сұрақтар
1.Сөз таптары мен топтарының қандай айырмашылығы бар?
2.Сөздерді топтастыруда қандай принципке сүйенеміз. Қазақ тілінде қандай сөз топтары көрсетіліп жүр?
3.Сөздерді таптастырудың қандай принциптері бар?
4.Сөздерді таптастыруда жалпы грамматикалық мағына қай принципке негіз болады?
5. Сөздерді таптастыруда категориялық грамматикалық мағына қай принципке негіз болады?
6. Сөздерді таптастыруда қатыстық грамматикалық мағына қай принципке негіз болады?
7.Сөз таптары қалай қалыптасқан?
Әдебиеттер:
1. Қазақ тілінің грамматикасы. І.Морфология. А.,1967. 39-45-беттер.
2. А. Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. А.,1974. 132-141-беттер.
3. К. Аханов. Грамматика теориясының негіздері. А.,1972.152-177-б
|
|
|
4. К. Аханов. Тіл білімінің негіздері. А.,1993. 359-379.
5. С. Исаев. Қазіргі қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты. А.,1998. 38-300-беттер.
6. Ә. Төлеуов. Сөз таптары. А.,1982.
7. Мещанинов И.И. Члены предложения и части речи. Л.,1945.
8. Баскаков Н.А. Историко-типологическая морфология. М.,1979
9. Дмитриев Н. К. Строй тюркских языков М.,1962.
10. Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. ІІ ч. Морфология. М.,1956.
11. Т. Қордабаев. Сөздерді топқа бөлу тарихынан //Қазақстан мектебі.1984,№ 7
