Гусеев В., Минеева Л.А., Микробиология –М: Изд-во Москва ун-та, 1985

3 4 5 6 7 8 9

2.Краткий определитель бактерий Берги –М: Мир, 1980.

3.Мищустин Е.Н., Емцев В. Т.Микробиология –М. Колос, 1978.

Қосымша әдебиеттер:

1.Аристовская Т.В. Микробиология процессов почвообразования –Л: Наука,

2. Н.Қ. Шоқанов. Микробиология. Алматы, «Санат», 1997.

Дәріс №14

Тағамды сақтау мен консервілеуде микробтар тіршілігі сыртқы орта факторларымен реттеу

Мақсаты: Студенттерді тағамдарды сақтау әдістері мен және олардың принциптарымен (биоза, абиоза, анабиоза, ценабиоза) таныстыру.

1) биоза принципі

Биоз принципі. Бұл принцип тағамдарда, әсіресе жаңа жиналған көкөніс пен жемістерде болатын табиғи иммунитеттерді пайдалануға негізделген. Бұл тағамдарда тыныс алу және басқа процестер біраз уақыт жүріп жатады. Оларды сақтағанда тек температураны өзгертпей, белгілі дәрежеде ұстаған жөн. Ол үшін бөлмені таза ұстап, желдетіпотыру керек. Бүлінгендері іріктеліп алынып тасталады. Бөлме температурасы көкөніс пен жемістерді сақтағанда +4-5 º шамасында болғаны жөн. Ал желдеткішке ауаны сүзіп жіберетін арнаулы сүзгілер орнату керек.

2) абиоза принципі фазы

Абиоз принципі. Өнімдегі микробтарды жоюға арналған (жоғары температураны қолдану, антисептиктерді, антибиотиктерді сәулелендіру). Бұл жолмен консервілегенде азықты жоғары температурамен өңдейді. Мұнда микроорганизмдердің вегетативтік жасушасы ғана емес, споралары да жойылады. Жоғары температурамен әсер етуді пастерлеу, зарарсыздандыру және ыстау деп бөледі. Ыстау барысында тек жоғары температура ғана емес, түтінде болатын түрлі антисептиктер де микробтарға күшті әсере етеді.

Микроорганизмдер тіршілігіне сыртқы орта жағдайларының түрліше әсер ететіні мәлім. Дегенмен, абиоз принципінде келтірілген бірқатар әдістерді қолданғанда да микробтардың тірі қалатындары бар. Бұл консервілер даярлағанда байқалады. Мұнда шамамен 5% -дай микрбтар қалады. Бірақ осындай банкілер бұзылмастан ұзақ уақыт сақталады. Алдымен консервіде қандай микробтар қалғанын білу қажет. Өйткені анаэробты бактериялар қалса, олар дамып, консервіні бүлдіреді. Егер кейбір газ түзетін бактериялар қалып қойса, қаңылтыр консервінің жарылуы ықтимал. Ал аэробты бактериялар қалса, олар тағамның бүлінуіне аса қауіпті емес.

Кейбір бактериялық споралар жоғары температураның әсеріне төзімді болатынын ескерген жөн. Мысалы, термофильді бактериялардың споралары аса төзімді организм болып саналады.

Пастерлеу тәсілімен тағамды сақтауға әзірлегенде +73 º -та 30 минут уақыт ұстаса, ал температура +70-75 º -қа көтергенде бірнеше –ақ минутта процесс аяқталады. Бұл әдіс жеміс-жидек шырындарын, шарапты, сыраны және сүтті консервілегенде қолданылады. Микроорганизмдердің кейбір түрлері +115 º -та бір жарым сағатқа дейін шыдай алады. Пастерлеу кезінде тек споралар ғана емес, кейбір температураға шыдамды бактериялар да сақталады.

Пастерлеуге қарағанда зарарсыздандыру сенімдірек әдіс. Ол автоклав деп аталатын арнаулы аспапта +115-120 º температурада жүреді. Бұл жағдайда бактериялар және олардың басым көпшілігінің споралары қырылады. Осындай тәсілмен даярланған тағам консервілері ұзақ уақытқа сақталады.

Түрлі антисептиктер абиоз принципінде әсер етеді. Бірнеше химиялық заттарды тағамға қосуға арналған антисептиктер ретінде ұсынуға болады. Бұларға салицил қышқылы (0,03-0,5%), бензой қышқылы (0,05%) құмырсқа қышқылы (0,15-0,2%), бор қышқылы және формальдегид жатады. Осы айтылған заттармен қатар, жеміс шырындарын, шарапты, сыраны сақтау үшін және кейбір мал азықтық жемшөпті консервілеу мақсатында да күкіртті қышқыл және оның тұздары қолданылады.

3) анабиоза принципі

Анабиоз принципі. Мұнда негізінен өнімдерді салқында сақтау, құрғату, тұздау, маринадтау және консервілеу қолданылады. Бұлардың ішінде тағамның дәмін бұзбайтын әдіс- салқындату. Сондықтан ол тұрмыста кеңінен қолданылады. Өйткені салқында микроорганизмдер тіршілігі тежеледі. Салқындатып сақтаудың екі түрі бар:

Салқын күйінде сақтау.
Қатырып, яғни тоңазытып сақтау.

Салқындатып сақтағанда орта температурасы тағам жасушасындағы шырынның қату температурасынан сәл ғана жоғары болуы тиіс. Ал шырынның қату температурасы әр түрлі тағамдарда түрліше болады. Мәселен, ет шырыны-0,8-1,2 º, балық шырыны- 1,5-1,8 º, жеміс шырыны-1,8-2,3 º температурада қатады. Сондықтан тағамды сақтау- 0 º шамасында болуы тиіс. Оның үстіне микробтар тіршілігін төменгі температура тежейді. Бірақ кейбір микроорганизмдер төменгі температурада тіршілік ете алатынын ескерсек, сақтаудың бұл әдісін барлық тағамға бірдей қолдана беруге болмайды. Сақтауда тұрған ет, балық және басқа тағамдар да көп кешікпей бүліне бастайды.

Бактериялар мен саңырауқұлақтардың тіршілігін тоқтату үшін, температураны -10-15 º -қа дейін төмендетіп, ауа ылғалын 75-80%-ға жеткізген жөн. Сонда тағам жасушаларындағы ылғал қатып, мұзға айналады. Сөйтіп, микроорганизмдердің дамуына қолайсыз жағдай туады.

Етті, балықты тоңазытып сақтау тұрмыста кеңінен қолданылады. Бірақ жасушада қатқан мұз кристалдары етте едәуір биохимиялық өзгерістердің болуына себепші болатынын ескеру керек. Өйткені ет жібігенде одан орасан көп мөлшерде шырын бөлінеді де, микроорганизмдердің дамуына қолайлы жағдай туады. Сондықтан тағамдарды пайдалануға қажетті мөлшерде ғана жібітіп, өнімнің тез бүлініп кетуіне жол бермеу керек. Ауылшаруашылық өнімдерін құрғатқанда ылғалдық аз болуы себепті онда түрлі химиялық процестер тоқталады. Сондықтан кептірілген балық, жеміс, көкөністер бүлінбей ұзақ уақыт сақталады.

Тағамдық заттарды консервілеуде тұздау әдісі кеңінен қолданылады. Өйткені тұздың күшті ерітіндісі микроорганизмдер тіршілігін тежейді, тіпті тоқтатып тастайды.

Осы мақсатта көбінесе аз тұзының концентрациясы 16-20% -ға дейін болады. Осындай ерітіндіде тағам жақсы сақталады. Дегенмен, ерітіндіде тағамның бірқатар қасиеттері өзгеріп, қоректік заттардың біразы жойылады. Көптеген бактериялар ас тұзының ерітіндісінде сезімтал келеді. Мәселен, оның 2%- дық ерітіндісі ішек таяқшасының тіршілігін баяулатады, ал 6-8% -дық ерітіндісі оларды мүлде қырып жібереді. Ерітіндіде 10% ас тұзы болғанда көптеген таяқша тәрізді шіріту бактериялары, ал 15%-ға жеткенде шіріту бактерияларының шар тәрізді топтарының тіршілігі жойылады. Тағамды уландыратын бациллус ботулинус ерітіндіде 6% ас тұзы болғанда тіршілік ете алмайды. Жалпы ас тұзының әсері басқа орта факторларына байланысты. Мәселен, орта қышқылды болса, ас тұзының аз мөлшері бактерияларға күшті әсер етеді. Кейбір шіріту бактериялары қаныққан ас тұзының ерітіндісінде ұзақ уақыт тіршілік ете алады. Ал бациллус ботулинустан пайда болған улы зат мұндай ерітіндіде өз күшін жоймайды. Сондықтан бүлінген тағамдарды тұздауға мүлдем болмайды. Жалпы тұз ерітіндісін ортада қолдану жоғары осмостық қысым жасауға негізделген. Осы мақсатта қант ерітіндісін де қолданады. Ас тұзына қарағанда, қант мөлшері көбірек алынады, ол кейде 70%-ға дейін жетеді. Осындай концентрлі ерітіндіде микроорганизмдер жойылып кетпегенмен, тіршілігі ұзақ уақытқа тежеледі. Сондықтан кейде қанты мол жеміс тосабы да бүлініп кетеді. Бұл жағдайда ыдыстың бетін қымтап жабу керек.

4) ценабиоза принципі

Ценоанабиоз принципі. Мұнда негізінен жемістер мен көкөністерді ашытады, майшабақтарды тұздайды. Біріншісінде азық консервілейтін зат- сүт қышқылы, ал екіншісінде- тұздың концентрлі ерітіндісі. Бұл процестердің нәтижесінде пайда болған сүт қышқылы азықты консервілеуге қатыспаса да, дәмденіп иісінің жақсаруына тікелей пайдасын тигізеді.

Практикада мал азығын ашыту, яғни сүрлеу арқылы косервілеу өте маңызды.

Түрлі көкөністерді және жемістерді консервілегенде микроорганизмдердің пайдалы топтарын қолданады, негізінен ашитын сол тағамдардың шырыны. Сондықтан көп мөлшерде шырын бөлінуі үшін оларды ұсақтайды, кейде булайды немесе оған тұз сеуіп, шырынын шығарады. Ашу процесіне сүт қышқылы бактерияларымен қатар ашытқы саңырауқұлақтар да белсене қатысады. Ашытқы саңырауқұлақтар тағамда спирт түзеді және сол тағамға тән ұнамды иістің шығуына себепші болады.

Тамақ өнеркәсібінде микробтар екі түрлі қызмет атқарады:

1) Түрлі тағамдарды алу үшін олардың өсіп-өнуіне жағдай тудыру керек.

2) Тағамдарды бүлдіретін микробтармен күресу керек.

Қазіргі кезде тағамдарды сақтауда Никитинский ұсынған 4 принцип қолданылады:

Бақылау сұрақтары:

Сыртқы ортаның микроорганизмдерге әсері?
Микроорганизмдердің табиғатта таралуы?
Микроорганизмдердің өзара қарым-қатынасы?
Симбиоз дегеніміз не?

Негізгі әдебиеттер:

1.Дарқанбаев Т.Б., Шоқанов Н.Қ. Микробиология және вирусология негіздері. Алматы, Мектеп, 1982.

2.Шоқанов Н.Қ. Микроорганизмдерді ауылшаруашылығында қолдану. Алматы, «Қайнар», 1982.

3.Шоқанов Н.Қ. Микробиология. Алматы, «Санат», 1997.

4.Құлдыбаев М. Ауылшаруашылығы микробиологиясы. Алматы, «Білім», 1994.

Қосымша әдебиеттер:

1.Стейнер Р. Эделберг Э., Ингрем Дж. Мир микробов. М.: Мир, 1979- Т.1-3.

2.Аникеев В.В., Лукомская К.А, Руководствои практическим занятиям по микробиологии –М.: Просвещение, 1983.

3. Хожамуратова С., Әлимарданова М., Әбдіқалиева Б. Ет микробиологиясы- Астана: «Фолиант»-2009 ж.

Дәріс №15

Ауадағы микроорганизмдер

Мақсаты:Студенттерді атмосфера микрофлорасымен, ауадағы микроорганизмдермен және ғылыми алғаш зерттеген жұмыстарымен (Л.Пастер-1860ж. Момни-1920ж. В.М. Горленко-1977ж) таныстыру.

А) Ауа микрофлорасы

Әр түрлі жердегі ауада кездесетін микрорганизмдер саны 1 текшеметрдегі мөлшері: Қала маңындағы паркте 175- 345 бактерия, Ірі қалалар орталығында 4305-9845 бактерия бар, Аурухана бөлмесінде 40000 бактерия болады. Қыс кезінде қар жерде бетін жауып қалады да, шаңның қөтерілуіне мүмкіндік бермейді. Жазда жел шаң-тозандармен бірге ауаға микрорганизмдерді ұшырып шығарады. Күз бен көктем кезінде жауын-шашын жиі болып, көтерлетін шаң-тозаңда азаяды. Сондықтан бұл мезгілде микробтар көп болмайды.

Ашық жерлерге қарағанда бөлме немесе үй ауасының бір текше метрінде 100 мыңға жуық микрорганизм болады. Бөлмеде адам болған сайын көтерілетін шаң да қөбейеді, микробтар саны да артады. Кейбір ауру қоздырғыш микрорганизмдер бөлме ауасына таралып, тыныс алған кезде басқа адамға жұғады.

Қалыңдығы 700 км болатын Жердің газ тәрізді қабаты. Физикалық қасиеттері бойынша бірнеше қабаттарға немесе сфераларға жіктейді: тропосфера, оның қалыңдығы географиялық ендікке байланысты 7-13 км, стратосфера (80 км және жоғары). Тропосфера мен стратосфера аралығында аралық қабет- тропопауза бар. Жер атмсоферасының негізгі бөлігіне тропосфера жатады, онда атмсофераның барлық массасының 79% -ы шоғырланған.

Атмосфера газ құрамы бойынша көп компонентті. Олар химиялық, ядролық, физикалық реакциялар нәтижесінде пайда болады. Газдардың шығу тегіне биогенді үрдістердің де қосар үлесі зор.

Газдардың ең көп мөлшерін молекулярлы азот құрайды (N₂), оның мөлшері 78,084 көлемдік пайызға тең. Азот тірі организмдер үшін қажетті және маңызды элементтер қатарына кіреді, оның атмосферадағы жоғары мөлшері химиялық инерттілігімен байланысты. Атмосферада аз мөлшерде болса да, азоттың газ тәрізді басқа түрлері болады. Мысалы, азот тотығының (N₂О) мөлшері 5х10^-5 көлемдік пайызға тең. Оның пайда болуының негізгі көзі бактериалды денитрификация болып табылады, оның нәтижесінде N₂ және N₂О түзіледі. Азотты тыңайтқыштарды көп мөлшерде қолданатын болса, онда N₂О мөлшері жоғарылып, азот балансын бұзады. Атмосферада азоттың шала тотықтарының (NО_х), (NО₂) мөлшері одан да аз, олардың мөлшері 2,6х 10^-6 көлемдік пайызға тең. Азоттың шала тотықтары биогенді жолмен түзіледі. Оның негізгі көзі нитрит болып табылады, бұл микроорганизмдер мен өсімдіктер түзетін өнім. Алайда нитритті тірі организмдер жеңіл игеретіндіктен, көп концентрацияда жинақталмайды, сондықтан ауадағы деңгейі көтерілмейді. Ал техногенді жолмен пайда болатын (зымыран, ұшақ, автомобиль двигателдері) NO₂ әлдеқайда қауіпті.

Массасы бойынша екінші орын алатын газға оттегі жатады. Атмсофераға келіп түсетін оттегінің негізгі көзі болып жер беті өсімдіктері мен мұхит балдырлары саналады. Оттегі биотикалық үрдістерге қатысады және тіршілік үшін өте қажет. Сондықтан оның жұмсалу деңгейі 90% құрайды, оның ішінде 40% бактериялар сіңіреді.

Экологиялық тұрғыдан алып қарағанда оттегінің газ тәрізді түрлерінің ішінен ең маңыздысы озон болып есептеледі. Алайда оның атмосферадағы мөлшері 10^-5 -10^-6 көлемдік пайызға тең. Озонның максималды концентрациясы 15-24 км қабатында болады, бұл Жердің озон белдеуі деп аталады. Озон қабаты күннің ультракүлгін сәулелерінің көп мөлшерін сіңіріп, биосфераны радиацияның жойқын әсерінен қорғайды.

Көлемі бойынша үшінші орындағы газ-аргон (0,934 көлемдік пайызға), бірақ ол биогенді белсенділікке ие емес және биологиялық айналымдарға қатыспайды.

Химиялық белсенді ауа газына көмірқышқыл газы (СО₂) жатады, оның көлемі 0,03%. СО₂ көп бөлігі мұхит сулары мен топырақ ауасында болады. СО₂ атмосфераға жер бетіндегі өсімдіктер мен топырақ микроорганизмдерінің тыныс алуы нәтижесінде келіп түседі. Атмсоферадағы оның мөлшерінің жоғарылауы жылу балансын өзгертіп, «парникті» эффектіге әкеліп соқтыруы мүмкін.

Атмсофераның тұрақты компоненттеріне жанғыш газдар жатады: Н₂ (5х 10^-5 көлемдік пайыз), СН₄ (1,5х10^-4 көлем пайыз), СО (10^-4 -10^-6 көлем пайыз). Осы газдардың түзілуінде микроорагнизмдердің ролі зор. Метан түзуші бактериялардың тіршілік әрекеттері нәтижесінде метан түзілсе, ал оларды ығыстыру метан тотықтырушы бактериялар жұмысына байланысты. Бұған СО (иісті улы газ) түзілуіне де анаэробты үрдістерді тудырушы бактериялар жауапты болуы мүмкін деген тұжырым бар.

Күкірт қосылыстарының ішінен атмосферада күкірт тотығы (SO₂) 1х 10^-4 көлемдік пайыз мөлшерде болады. Бұл газдың шығу тегі техногенді және жанартаулардың атқылауы нәтижесінде пайда болады. SO₂ көп мөлшерде атмсофераға шығарылуы «қышқылдыә, күкірт қышқыл қалдықтары бар, жаңбырлардың жаууына әкеп соқтырады. Күкірт қышқылы SO₂ тотығуының фотохимиялық өнімі болып табылатын күкірт тотығынан (SO₃) түзіледі.

Атмосфера мен топырақ арасында үнемі газ алмасу үрдістері жүреді. Топырақ ауасы 20 см қабатта атмосферамен сағат сайын алмасып отырады.

Атмосфераның ең жұқа қабаты- тропосфера, оның қалыңдығы 10-18 км аралығында болады, онда тірі организмдер үшін қажетті ауаның негізгі массасы шоғырланған. Тропосфераның маңызды қасиетінің бірі- ауа температурасының төмендеуі, әрбір 100 м сайын температура шамамен 1⁰С төмендейді. Сондықтан да жаз мезгілінің өзінде де тропосфераның жоғарғы қабаттарында температура 0⁰С төмен болады. Жоғарылаған сайын температураның төмендеуі ауаның Жер бет қызуы мен атмосфераның турбуленттілігіне байланысты. Тропосфера арқылы Күннің радиациясы мен Жерден жылу сәулелері өтеді, бірақ тропосфера негізінен жер бетінен жылынады. Сонымен қатар тропосферада термикалық және динамикалық конверсия мен турбуленттіліктің әсерінен ауа біртекті және біртексіз қозғалады, ал ол өз алдына тропосфераның жоғарғы және төменгі қабаттары арасындағы ауаның қозғалысы мен ауа алмасуды қамтамасыз етеді. Соның нәтижесінде тропосфераның температурасы жоғарылаған сайын төмендеп отырады. Жерге жақын тропосфераның төменгі қабаттарында температуралық инверсия байқалады, яғни температура керісінше көтеріледі. Бұл жер беті мен оған жақын орналсқан ауа қабаты ашық түндерде өте салқындағанда пайда болады.

Тропосфера тек температурасы жағынан ғана емес, сонымен қатар басқа да қасиеттері бойынша біртекті емес. Сондықтан да бірнеше қабаттарды жіктейді: ламинарлы, локальді- құйынды, турбулентті, ауыспалы және конвекционды.

Ламинарлы қабат- тропосфераның ең төменгі қабаты. Бұл жерге жанасатын микроскопиялы ауаның жұқа қозғалмайтын қабаты, оны тығыз молекула аралық күш ұстап тұрады.

Локальді-құйынды қабат кез келген қыраттардың жергілікті стационарлы үйірілу түрінде түзіледі. Бұл ауа қабатының өсімдік массивінің бетінде орналасқан бөлігін белсенді беті деп, ал орман үстіндегі бөлігін шыңды қабаты деп атайды.

Турбулентті қабат- ондаған метрден 1 км-ге дейін созылатын қабат, мұнда ауа мен су бөлшеектері ретсіз қозғалады. Турбуленттіліктің ауыспалы неесе сыртқы қабаты- мұнда жел құлымы жартылай бетке үйкелуімен немесе Жердің айналуымен анықталады. Бұл біртекті қабат.

Конвекциялы қабат- тропосфераның 1 км-нен ең жоғарғы шекарасына дейін созылады. Бұл қабатта температура биіктік жоғарылаған сайын төмендейді, ал тәуліктік температура өзгермейді. Жер беті күн сәулесімен жылынған кезде оның бетіндегі микроорганизмдер конвекциялы қабатқа жылы ауа ағынымен келуі мүмкін.

Атмосфера микрофлорасы. Ауадағы микроорганизмдер клеткасының бар- жоқтығы жөніндегі мәліметтерді алғаш рет Л.Пастер (1860ж) алған. Ол теңіз деңгейінің әр түрлі биіктігінде (Юра тауының етегінде 850 м және Монблан шатқалында 2000 м) қоректік орталары бар колбаларды ашып, одан соң өсіп шыққан колониялар санына қарай ауаның ластану дәрежесіне баға берген. Соған орай ауадағы микроорганизмдер саны теңіз деңгейінен биіктігіне байланысты деп тұжырымдаған. Кейін ол нитроцеллюлозды сүзгіші бар құрал жасаған, ол құрал арқылы ауаны үрлеген кезде ондағы қалқып жүрген бөлшектер сүзгіш бетінде ұсталып қалатынын дәлелдеген. Қазіргі кезде осындай бірнеше жаңа түрдегі құралдар гигиеналық- санитарлық мақсаттарда қолданылады.

1920 жылы Молиш ауада табылатын микроорганизмдерді аэропланктондар деген терминмен атаған. Бұл термин ауада кездесетін барлық микроорганизмдерге қатысты айтылады: вирустар, бактериялар, саңырауқұлақтар, мицелиалды саңырауқұлақтардың споралары, балдырлар, қарапайымдылар. Олардың мөлшері 0,01 мкм шамасында болады.

Атмосферада микроорганизмдер негізінен тропосферада кездеседі, мұнда тек аллохтонды микроорганизмдер болады. Олар топырақтан шаң бөлшектері мен өсімдік тозаңдары арқылы, су тамшылары арқылы, ағаш діндері мен сабақтары арқылы жел ағынымен ауаға келіп түседі. Атмсоферадағы микроорганизмдердің саны жыл мезгіліне байланысты. Мысалы, жаз мезгілінде қоңыржай климат жағдайында микроорганизмдер концентарциясы жоғары болса, ал қыс мезгілінде олардың концентрациясы төмен болады. Сонымен қатар микроорганизмдер саны метереологиялық жағдайларға, жел жылдамдығы, жауын-шашынға байланысты. Егер жел жылдамдығы 4-6 м/сек болса, онда микроорганизмдер саны 5-16 есе көбейеді. Материктер мен мұхиттар, қала мен ауыл атмсоферасындағы микроорганизмдер саны да әр түрлі болып келеді. Материк пен қала атмосфераларында микроорганизмдер саны жоғары болған, оның себебі транспорт санына және жасыл- желектену дәрежесіне байланысты. Бөлме атмсоферасына микроорганиздердің келіп түсуі адамның іс- әрекетіне байланысты. Әртүрлі аймақтардағы климат және маусымдық жағдайлардың микроорганизмдер санына әсерін зерттеу нәтижесінде олардың таралуы жөнінде мынадай заңдылық байқалған:

▪ құрлыққа қарағанда теңіз үстіндегі атмсоферада микроорганизмдер саны жоғары;

▪ ауылдық жерлерге қарағанда қалалық жерлердің атмсоферасында микроорганизмдер саны көп болады;

▪ 300-2900 м биіктікте микроорганизмдер саны 70-72% -ға төмендейді;

▪ атмосфераның 84 км жоғарғы шекарасында микрорганизмдер табылған;

▪ атмосферадағы микроорганизмдер саны климат пен метереологиялық жағдайларға байланысты;

▪ антропогендік факторлар атмосферадағы микроорганизмдер санының көбеюіне жағдай жасайды.

Атмсоферада аэрозолдар құрылады. Олар- газды ортада қалқымалы жағдайда болатын қатты немесе сұйық бөлшекті жүйе. Қалқымалы бөлшектер аэрозолдың дисперсті фазасын, ал газдар немесе газ қоспалары дисперсті ортаны құрайды.Дисперсті фазаның мөлшері 10^-7 – 10^{-3 см шамасында болады. Әдетте, аэрозолдарды 3 топқа жіктейді: шаң, түтін (газ конденсаттар), тұман (дисперсті фаза –сұйық тамшылар). Ауада болатын бактериялар ерекше бактериалды аэрозолдар тобын құрайды. Бактериалды аэрозолдардың дисперсті фазасы биологиялық объектілерден тұрады. Олардың мөлшері объектісіне байланысты: вирустарда 0,01 мкм, микроорганизмдердің ірі клеткалары 50 мкм болады. Бактериялар мен вирустар атмосферадағы аэрозоль құрамында қатты бөлшектер түрінде қатысады. Бактериалды аэрозолдардың пайда болуын 3 фазаға бөледі: тамшы, шаң, тамшы- ядролы (немесе кептірілген бактериалды тамшылар деп атайды). Тамшы фазасында бактериялардың еріген заттары тұзды су қабықшасының ішінде болады. Құрғау дәрежесіне қарай тамшыдағы заттар концентрациясы жоғарылап, клетканың бетіне жинақталады. Бұл фазаны кептірілген бактериалды тамшылар деп атайды. Шаңды фаза- бактериялар шаң бөлшектерімен бірге ауада қалқымалы түрде болады. Бұл фазада бактериялар ортаның қолайсыз жағдайларына төзіді келеді. Қолайлы жағдай болғанда аэрозолдар құрамындағы бактериялар мен вирустар көбейеді. Бактериялардың аэрозолға айналуының алдындағы жағдайы өте маңызды. Мысалы, қатты ортадан бактериялардың аэрозолдарға айналуы ешбір қиындықсыз жүзеге асады, себебі олар бірден шаң фазасына түседі. Су суспендиясынан аэрозолға айналу қиынға соғады. Бұл жағдайда олар тамшылы фазада дисперсті фазаға түседі. Алайда алғашқы минутта көпшілік клеткалар өліп, тек грам –оң коккалар мен грам-теріс таяқшалар тіршіліктерін сақтап қалады. Шығу тегіне қарай аэрозолдар табиғи және жасанды деп бөлінеді. Табиғи аэрозолдар табиғи жағдайда құрамында микроорганизмдері бар топырақ және су бөлшектерінің дисперсиялануы үрдісінде түзіледі. Жасанды аэрозолдар бактериалды суспензия мен бактериалды шаңның дисперсиялануынан түзіледі.}

Бактериалды аэрозолдың негізгі көзі адам мен жануарлар болуы мүмкін. Олар түшкіру, жөтелу кезінде және жануарлар сілекейінің кебуі кезінде түзіледі. Аэрозолдардың түзілуіне әр түрлі антропогендік жағдайлар да әсер етеді: бактериалды және вирусты препараттар шығаратын өнеркәсіптер, сонымен қатар микроорганизмдерді бар өсімдік және жануарлар қалдықтарын өңдейтін зауыттар.

Бақылау сұрақтары:

1. Микроорганизмдердің көміртегі айналымындағы ролі