Як крыніца па гісторыі Беларусі

Праблема вызначэння мемуараў XVI-XVIІI стст. з’яўляецца для крыніцазнаўцаў найбольш складанай, паколькі мемуарную літаратуру гэтага перыяду вельмі складана аддзяліць ад публіцыстыкі, эпісталярных твораў, а часам нават ад летапісу. Аб тым сведчаць спрэчкі наконт Баркалабаўскага летапісу, а таксама такога цікавага твора як “Дзеннікі паходаў Стэфана Баторыя на Расію”.

“Дзеннікі” складзены ў выглядзе пісьмаў, аднак апавядаюць не аб прыватных падзеях, а з’яўляюцца лаканічнымі запісамі хода баявых дзеянняў. Так “Дзеннік” апошняга паходу Стэфана Баторыя на Расію (асада Пскова) складзены ў перыяд з ліпеня 1581 па 1582 гг. адным з сакратароў каралеўскай канцэлярыі ксяндзом Станіславам Піятроўскім па даручэнню кароннага гетмана Андрэя Апалінскага. Арыгінал рукапісу утрымлівае шматлікія памылкі і пропускі. Але вінаватыя ў тым не перапісчыкі. Справа ў тым, што пераважная частка пісьмаў пісалася ў спешцы, у палатках, напярэдадні бою і гэта безумоўна адбілася на якасці тэкстаў. Аўтары, у значнай ступені імкнуліся (як і папярэднікі-летапісцы) бясстрасна дзень за днем паведамляць пра ход ваенных дзеянняў. Апошняе і складае асноўны змест гэтых твораў. Аднак часам аўтары робяць эмацыянальныя адступленні (“гледзячы на гэта і мы праслязіліся”), паведамляюць пра перамовы з Маскоўскай дзяржавай, пра місію А.Пасевіно аб дзейнасці іезуітаў у Полацку, змяшчаюць апісанні дыпламатычных прыемаў, правілаў ваеннага паходу і г.д.

Акрэсліваючы “пераходны” характар Баркалабаўскага летапісу, “Дзеннікаў” паходаў Стэфана Баторыя і Люблінскага сойму, большасць гісторыкаў лічыць самым раннім мемуарным помнікам з вядомых у сучасны момант “Гістарычныя запіскі”Федара Еўлашоўскага, напісаныя на беларускай мове ў 1603-1604 гг. У іх аснову, відаць, ляглі дзеннікавыя запісы аўтара за папярэднія 40 гадоў. Еўлашоўскі – ураджэнец Брэстчыны (1546-1619), дробнапамесны шляхціч, адукаваны чалавек і здольны юрыст, беларускі мемуарыст. Ен доўгі час служыў падсудкам (судовым абвінаваўцам, памочнікам суддзі) Навагрудскага павятовага суда, неаднаразова выбіраўся дэпутатам сейма Рэчы Паспалітай. Яму даводзілася весці справы высокапастаўленых асоб у судах розных інстанцый, што было звязана з частымі паездкамі па беларускіх і польскіх гарадах і давала багаты матэрыял для назіранняў. Ф.Еўлашоўскі быў доўгі час у блізкіх адносінах з Крыштафам Радзівілам Сіроткам, меў даволі блізкія адносіны са Стэфанам Баторыем, з’яўляўся сведкам заключэння Люблінскай уніі, членам камісіі па складанню “Трыбунала Вялікага княства Літоўскага” – статута вышэйшага дзяржаўнага суда. Таму ў дзенніку побач з адлюстраваннем свайго ўласнага жыцця ўтрымліваецца багаты матэрыял для вывучэння палітычнай гісторыі, культуры Беларусі XIII ст., светапогляду, побыту быту, адносін да падзей прадстаўнікоў розных класаў, найперш шляхты.

Арыгінал мемуараў захаваўся ў няпоўным аб’еме. Адсутнічае ўступная частка; не выключана, што запісы вяліся і пасля 1604 г., якім абрываюцца мемуары. Першая публікацыя крыніцы была ажыццеўлена Ф.Любамірскім з польскага перакладу. Крыху пазней, у 1886 г. твор Еўлашоўскага апублікаваў па львоўскай копіі украінскі гісторык У.Антановіч (назваўшы аўтара Ф.Еўлашэўскім).

Пэўную цікавасць як крыніца аб польска-літоўскай інтэрвенцыі ў Маскоўскую дзяржаву ўяўляе “Дыярыуш” Самуіла Маскевіча – непасрэднага ўдзельніка падзей. Галоўная ўвага ў ім прысвечана ваенным падзеям. “Дыярыуш” Маскевіча не з’яўляецца дзеннікам у поўным сэнсе гэтага слова. Толькі яго кароткія пачатковыя запісы (з 1594 -- па 1604 г.) сапраўды маюць характар дыярыуша. Пасля ж запісаў аб 1604 г. летапісная манера выкладання змяняецца. На змену сухой канстатацыі фактаў прыходзіць разгорнутае, эмацыянальна насычанае сюжэтнае апавяданне. Апісанне падзей і фактаў становіцца больш дэтальным; аўтар то забягае наперад, то вяртаецца да мінулага, істотна парушаючы храналагічную паслядоўнасць выкладання. Гэта сведчыць пра тое, што “Дыярыуш” Самуіла Маскевіча ствараўся не па свежых слядах падзей, а па ўспамінах аб мінулых часах. Таму і назва “дыярыуш” з’яўляецца умоўнай.

У сваім творы С.Маскевіч імкнецца аддаць належнае гераізму і сяброў і ворагаў (дарэчы такая ж рыса характэрна і аўтарам “Дзеннікаў” паходаў Ст.Баторыя). Аўтар паказвае Міхаіла Шэйна, арганізатара абароны Смаленска, як мужнага воіна і вопытнага палкаводца, і адначасова бяздарнасць Дзмітрыя Шуйскага, які ўцек з поля бою і даў магчымасць каралеўскім войскам бесперашкодна ўвайсці ў Маскву. Аўтар захапляецца прыгажосцю Масквы, якая па яго словах сапраўды нагадвала “Трэці Рым”. Працяглае знаходжанне ў Маскве, частае наведванне баяр у якасці ганаровага госця ці сябра дало магчымасць Маскевічу пазнаеміцца з іх бытам і звычаямі. Асабліва ўражвалі Маскевіча адсутнасць у маскавітаў еўрапейскай адукацыі, іх адносіны да жанчын, музыкі, танцаў, Кітай-горад, зброя. Значнае месца у “дыярыушы” займае паказ некаторых рыс жыцця рускага сялянства і яго адносіны да інтэрвентаў. Ен справядліва падкрэсліваў, што інтэрвенцыя уздымала просты люд на барацьбу. Народная помста ў адлюстраванні Маскевіча хоць і страшны, але заканамерны вынік вайны.

С.Маскевіч імкнуўся крытычна адносіцца не толькі да сваіх сяброў і ворагаў, але і да сябе. Вобраз самога мемуарыста займае ў творы значнае месца. Гэта небагаты шляхціц, яшчэ ў маладыя гады паступіў на воінскую службу ў спадзяванні выбіцца ў людзі, забяспечыць свой матэрыальны дабрабыт. Праслужыўшы каля 20 год, скалясіўшы усю Прыбалтыку, Масковію і Украіну, ен звольніўся у чыне палкоўніка. Нягледзячы на сваю сціплую адукацыю, Маскевіч з’яўляўся інтэлігентным чалавекам і ўмеў прыстасоўвацца да розных умоў. Адвага і разважлівасць, вяселы нораў і сяброўская прыязнасць да іншых садзейнічалі яго аўтарытэту не толькі сярод шляхты, але і магнатаў. Маскевіч быў чалавекам верацярпімым, якога не хвалявала рэлігія, а вырашэнне палітычных пытанняў ен лічыў прэрагатывай магнатаў. Магчыма гэтым і можна растлумачыць тую палітычную непрадузятасць, якая выяўляецца ў яго “Дыярыушы”.

Цікавым помнікам, які адлюстраваў падзеі нацыянальна-вызваленчай вайны пад кіраўніцтвам Багдана Хмяльніцкага, з’яўляецца “Дыярыуш” Багуслава Маскевіча, сына Самуіла Маскевіча. Багуслаў Маскевіч з’яўляўся удзельнікам карных экспедыцый напачатку у войску Іерэміі Вішнявецкага на Украіне, а пасля ў войску Януша Радзівіла на Беларусі. Дыярыуш пачынаецца з кароткіх аўтабіяграфічных запісаў за 1643 г. і абрываецца на звестках за 1649 г. (заключная частка твора ў рукапісу не захавалася). Значнае месца ў “Дыярыушы” Багуслава Маскевіча займае апісанне падзей, якія папярэднічалі паўстанню Багдана Хмяльніцкага, адлюстраванне жыцця магнатскага двара Іерэміі Вішнявецкага, але гэта з’яўляецца толькі пралогам да той асноўнай часткі твора, дзе распавядаецца аб нацыянальна-вызваленчай барацьбе на Украіне і антыфеадальнай вайне на Беларусі. У спадчыну ад бацькі Самуіла Багуслаў узяў уменне не толькі назіраць, але дакладна і вобразна адлюстроўваць убачанае, пачутае і перажытае. Сведчаннем таму у “Дыярыушы” з’яўляецца апісанне Запарожскай Сечы, украінскага стэпу, падаўленне паўстання ў Мазыры і г.д. У яго “Дыярыушы” есць шмат выдатна выпісаных батальных сцэн, партрэтных і пейзажных замалевак, тонкіх назіранняў. Аўтар паказвае вайну са ўсей яе жорсткасцю, разбурэннямі і шматлікімі ахвярамі. Асабліва вобразна апісана пакаранне паўстанцаў ў Мазыры, Бабруйску, Рэчыцы. Аднак сімпатыі Б.Маскевіча не на баку удзельнікаў паўстання, паколькі апошнія, па меркаванню мемуарыста, падрывалі адзінства Рэчы Паспалітай.

Вялікі гісторыка-пазнавальны інтарэс уяўляе “Дыярыуш” беларускага шляхціца Адама Каменскага-Длужыка, які трапіў у канцы 1657 г. у маскоўскі палон і вымераў сваімі крокамі ўсю Маскоўскую дзяржаву, на доўгім шляху у далекі Якуцк, а адтуль у Запаляр’е і Прымор’е ў якасці зборшчыка ясака (падатку) А.Каменскі-Длужык цікавіўся літаральна ўсім: адлегласцю паміж гарадамі і населенымі пунктамі, іх эканамічным становішчам і геаграфічным размяшчэннем, навакольнай флорай і фаунай, жыццем, бытам і звычаямі мясцовых жыхароў і г.д. Ен сімпатызуе абарыгенам, нягледзячы на іх язычніцкі вобраз жыцця і нізкі культурны ўзровень. “Дыярыуш” Адама Каменскага-Длужыка з’яўляецца бадай самым першым са ўсіх вядомых помнікам пра Сібір. “Дыярыуш” напісаны на польскай мове, але апошняя не адрозніваецца у Каменскага чысціней. У ей даволі выразна выяўляюцца як русізмы, так і беларусізмы, выкарыстанне якіх ніколі б не дазволіў сабе карэнны паляк. Можна меркаваць, што Каменскі-Длужык паходзіў з асяроддзя спаланізаванай шляхты, якая пераважала ў Заходняй частцы Беларусі. Мемуарыст не называе месца свайго нараджэння, нават тады, калі гэта выклікалася ходам самога апавядання. Ен толькі адзначае, што быў рэпатрыяваны з Масквы і дастаўлены ў сваю “пажаданую айчызну” -- Беларусь, дзе у хуткім часе, 27 студзеня 1667 г. ен памер і быў пахаваны ў Нясвіжы.

У сярэдзіне XVII ст. у развіцці мемуарнай літаратуры акрэсліваюцца пэўныя змены. Шматлікія войны, спусташэнні, голад і звязаныя з імі песімізм, апатыя, апалітычнасць акрэсліваюць паступовую і сваеасаблівую пераацэнку каштоўнасцей мемуарыстамі. На першы план паступова выходзіць апісанне ўласнага жыцця, а не грамадска-палітычных падзей. Такі паварот у бок эгацэнтрызму (што так ярка выявіўся ў мемуарнай літаратуры наступнага XVIII ст.) заўважны ўжо ў “Хроніцы” Яна Цадроўскага. Апошняя ўяўляе сабой сямейную хроніку, якая па форме (асабліва сваім пачаткам) нагадвае аўтабіяграфію. Ян Цадроўскі ў 1637 г. у свіце Багуслава Радзівіла наведаў Галандыю, Францыю, Англію, затым у 1641 г. ажыццявіў паўторнае, поўнае няўдач і прыгод падарожжа ў Галандыю. Так ці інакш гэтыя звесткі знайшлі свае адлюстраванне ва ўспамінах. Дарэчы, як і апавяданне аб тым, як інертны ў палітычных адносінах Цадроўскі быў уцягнуты ў шляхецкую змову ў Мінску супраць маскоўскага войска. Праўдзіва і вобразна апісаны ім пагром іезуітамі пратэстанцкай абшчыны ў Вільні. Не ў меньшай ступені адлюстраваны і старонкі сямейнага жыцця і смерць бацькі, нараджэнне дзяцей, уласнае вяселле і г.д. Мемуарыст сам дакладна акрэслівае эгацэнтрызм свайго апавядання, вызначаючы мэту ўспамінаў: “Каб дзеткі мае ведалі, як служыў я майму ваяводству і мілай айчыне”.

2.4. Мемуарная лiтаратура XVIII ст. [87]