Пачатак другой сусветнай вайны

Другая сусветная вайна – самая кровапралітная вайна ў гісторыі чалавецтва. Яна працягвалася 6 гадоў. У яе была ўцягнута 61 дзяржава, больш за 80 % насельніцтва Зямлі, ваенныя дзеянні адбываліся на тэрыторыі 40 краін. Па няпоўных звестках, у вайне загінула 50 – 55 млн. чалавек. Асноўнай прычынай вайны з’явілася барацьба паміж буйнейшымі капіталістычнымі дзяржавамі за перадзел зон уплыву, што склаліся пасля першай сусветнай вайны.

Галоўнай віноўніцай у развязванні вайны была Германія. Яе правячыя колы імкнуліся ліквідаваць так званую Версальска-Вашынгтонскую сістэму дагавораў (1919 – 1922 гг.), паводле якіх Германія страціла свой уплыў у свеце. 3 прыходам у 1933 г. да ўлады Гітлера палітыка Германіі асноўвалася на аснове ідэалогіі нацызму, заваявання сусветнага панавання, знішчэння цэлых народаў.

У такіх умовах паўстала задача арганізацыі сістэмы калектыўнай бяспекі ў Еўропе. Аднак кіруючыя колы заходніх дзяржаў не пайшлі на гэта, узялі курс на «ўлагоджванне» агрэсара. Галоўны сэнс гэтага курса заключаўся ў тым, каб цаной уступак аслабіць германскі націск на Захад і накіраваць яго на Усход. Перагаворы паміж СССР, Англіяй і Францыяй з мэтай стварэння калектыўнай бяспекі станоўчых вынікаў не далі.

23 жніўня 1939 г. быў падпісаны так званы пакт Молатава – Рыбентропа – савецка-германскі дагавор аб ненападзенні тэрмінам на 10 гадоў. У выніку гэтага дагавора Германія атрымала свабоду дзеянняў на Захадзе. I такую магчымасць яна выкарыстала поўнасцю. СССР, падпісваючы дагавор, імкнуўся выйграць час для ўмацавання сваёй абараназдольнасні, адвесці пагрозу стварэння адзінага антысавецкага фронту, На жаль, разлікі кіраўніцтва Савецкага Саюза цалкам не спраўдзіліся. Разам з дагаворам аб ненападзенні паміж СССР і Германіяй быў падпісаны «сакрэтны дадатковы пратакол», якім вызначаліся сферы ўплыву дзвюх дзяржаў. У сферу ўплыву СССР траплялі Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна, што было натуральна, значная тэрыторыя Польшчы аж да Варшавы, Латвія і Эстонія, што з’яўлялася грубым парушэннем правоў польскага, латвійскага і эстонскага народаў на самавызначэнне. Пратакол прадугледжваў таксама ліквідацыю польскай дзяржавы і падзел яе тэрыторыі. Устанаўлівалася, што мяжа сфер ўплыву павінна праходзіць па лініі рэк Нараў, Буг, Вісла, Сан. Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна прызнаваліся сферай інтарэсаў СССР. Пратаколы, як і заключаны праз месяц – 28 верасня – Дагавор аб дружбе і граніцы, з’яўляліся грубым парушэннем правоў польскага народа на самавызначэнне, хоць аб’ектыўна аднаўлялі нацыянальныя правы беларускага і ўкраінскага народаў, парушаныя ўмовамі Рыжскаіа дагавора 1921 г. Паводле Дагавор аб дружбе і граніцы мяжа была праведзена па так званай “лініі Керзана”, вызначанай яшчэ ў 1919 г. Вярхоўным саветам Антанты як заходняя граніца Польшчы. Гэта была этнічная мяжа паміж беларусамі і палякамі. Да дагавора былі прыкладзены два сакрэтныя пратаколы, згодна з якімі ў сферу ўплыву СССР былі ўключаны дадаткова Літва і Фінляндыя.

Пакт ад 23 жніўня 1939 г. развязаў рукі Германіі на Усходзе. 1 верасня 1939 г. гітлераўская Германія напала на Польшчу, распачаўшы тым самым другую сусвстную вайну. Маючы велізарную ваенную перавагу ў жывой сіле і тэхніцы, фашысцкія войскі хутка рухаліся ў напрамку да граніцы СССР. Германіяй была акупіравана амаль уся тэрыторыя Польшчы, яе войскі падступілі да меж Заходняй Беларусі і нават занялі некаторыя яе населеныя пункты (Брэст).

Раніцай 17 верасня ў адпаведнасці з раней дасягнутай дамоўленасцю аб дэмаркацыйнай лініі з Германіяй савецкі ўрад аддаў загад Чырвонай Арміі перайсці савецка-польскую мяжу і вызваліць тэрыторыю Заходняй Украіны і Заходняй Беларусі.

У савецкай гісторыі пераход Чырвонай Арміяй савецка-польскай мяжы 17 верасня 1939 г. лічыўся вызваленчым паходам у Заходнюю Беларусь. 22 верасня 1939 г. у Брэсце адбыўся сумесны ваенны
парад савецкіх і нямецкіх войскаў. Захаваліся кадры нямсцкай кінастужкі, прысвечанай гэтай падзеі. Сведкамі парада сталі сотні жыхароў Брэста.

Да 25 верасня савецкія войскі поўнасцю занялі Заходнюю Беларусь і спыніліся на лініі Гродна – Брэст і далей на поўдзень. Гэтая мяжа і была замацавана Дагаворам аб дружбе і граніцы ад 28 верасня 1939 г. паміж Савецкім Саюзам і Германіяй.

Пасля падпісання Дагавора аб дружбе і граніцы ад 28 верасня 1939 г. пачалася сумесная савецка-нямецкая праца па вызначэнню на мясцовасці з дапамогай палявых карт тых тэрыторый, якія атрымалі адпаведна Савецкі Саюз і Германія.

Пасля заняцця Чырвонай Арміяй Заходняй Беларусі тут пачалося ўсталяванне савецкага ладу. На вызваленай тэрыторыі Заходняй Беларусі пачаліся рэвалюцыйныя пераўтварэнні. У ваяводскіх і павятовых цэнтрах былі створаны часовыя ўправы, у мястэчках і вёсках – сялянскія камітэты. Гэта былі органы новай улады.

На шматлікіх мітынгах і сходах насельніцтва праводзіліся рашэнні аб устанаўленні савецкай улады і ўз'яднанні Заходняй Беларусі з БССР. 22 ка стрычніка 1939 г. прайшлі выбары ў Народны сход, які павінен быў у заканадаўчым парадку вырашыць пытанне аб уладзе. Ён адбыўся 28 – 30 кастрычніка 1939 г. у Беластоку.

Па дакладу С. В. Прытыцкага Народны сход прыняў Дэкларацыю аб устанаўленні ў Заходняй Беларусі савецкай улады. Сход вынес таксама рэзалюцыі аб уваходжанні Заходняй Беларусі ў склад БССР, аб канфіскацыі памешчыцкіх зямель, аб нацыяналізацыі банкаў і буйной прамысловасці.

Гістарычны партрэт. Адным з найбольш вядомых дзеячаў у гісторыі КПЗБ з'яўляецца Сяргей Восіпавіч Прытыцкі (1913 – 1971). У 1936 г. падчас суда польскіх улад над рэвалюцыйнымі дзеячамі ён, тады яшчэ камсамолец-падпольшчык, стрэліў у правакатара, пры гэтым сам быў цяжка паранены і арыштаваны. Прысуд да смяротнага пакарання пад націскам грамадскасці быў заменены польскімі ўладамі на пажыццёвае зняволенне. Далучэнне Заходняй Беларусі да БССР выратавала яго і ад гэтага пакарання. Прытыцкі быў абраны дэпутатам Народнага сходу Заходняй Беларусі.

Дэпутаты Народнага сходу Беларусі звярнуліся ў Вярхоўны Савет СССР з просьбай аб прыняцці Заходняй Беларусі ў склад Савецкага Саюза і ўз'яднанні яе з БССР. Просьба была задаволена 12 лістапада 1939 г.

Гістарычны факт. У выніку ўз'яднання з Заходмяй Бела-руссю тэрыторыя БССР павялічылася з 125,5 тыс. км² да 225,7 тыс. км², насельніцтва вырасла прыкладна ў два разы і ў канцы 1940 г. склала больш як 10 млн чалавек.

У заходніх абласцях Беларусі разгарнуліся сацыяльна-эканамічныя пераўтварэнні – тэхнічна рэканструяваліся старыя і пачалі будавацца новыя прамысловыя прадпрыемствы. Ужо за першы год існавання савецкай улады павялічыўся аб'ём прадукцыі мясцовай прамысловасці. За сем месяцаў быў адноўлены Днепра-Бугскі канал працягласцю 201 км, тады як Польшча не здолела зрабіць гэта на працягу 20 гадоў. Было ліквідавана беспрацоўе. 30 тыс. сялянскіх двароў былі аб'яднаны ў калгасы Гэты працэс, як і ва ўсходніх абласцях, быў гвалтоўным, бо высяляліся тыя, каго залічылі ў «ворагі народа».

Гістарычны факт. 10 кастрычніка 1939 г. па ініцыятыве Сталіна было прынята рашэнне аб перадачы Вільні і Віленскага краю Літве.

Гістарычны дакумент. Наконт гэтай падзеі Нарком замежных праў СССР Молатаў у дакладзе аб знешняй палітыцы СССР сказаў наступнае: «Мы ведаем, што большасць насельніцтва гэтага (маецца на ўвазе Віленскі) краю не літоўская. Але гістарычнае ды імкненне літоўскага народа цесна звязаны з горадам Вільня, і ўрад СССР палічыў за неабходнае шанаваць гэтыя маральныя фактары».

Пашырэнне фашысцкай агрэсіі. Беларусь напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны. Заключэнне дагавора аб ненападзенні з СССР дазволіла Германіі завяршыць разгром Польшчы і распачаць вайну супраць Францыі, Англіі і іншых краіл Еўропы. Вясной 1940 г. Германія захапіла Данію, Нарвегію, Бельгію, Галандыю, Люксембург. У пачатку чэрвеня 1940 г. без бою быў заняты Парыж. 22 чэрвеня 1940 г. Францыя падпісала акт аб капітуляцыі. У жніўні 1940 г. германская авіяцыя пачала масіраваную бамбардзіроўку Вялікабрытаніі. У верасні 1940 г. Германія ўвяла свае войскі ў Румынію, вяла паспяховыя баявыядзеянні ў Афрыцы. 27 верасня 1940 г. Гермамія, Італія і Японія падпісалі ваенна-палітычны Берлінскі пакт. Вясной 1941 г. Германія акупіравала Балгарыю, Грэцыю і частку Югаславіі. Да Берлінскага пакта далучыліся Венгрыя, Румынія, Славакія, Балгарыя і Фінляндыя – якія сталі саюзнікамі Германіі ў вайне.

Адначасова Германія пачала падрыхтоўку вайны супраць СССР. 22 чэрвеня 1940 г., у дзень падпісання акта аб капітуляцыі Францыі, Гітлер аддаў загад аб распрацоўцы плана нападзення на СССР. Такі план – план маланкавай вайны «Барбароса» – быў зацверджаны ў снежні 1940 г. У маі 1941 г. быў прыняты яшчэ адзін план «Ост» – разгорнутая праграма знішчэння і каланізацыі народаў Савецкага Саюза.

Напярэдадні Вялікай Айчыннай вайны БССР уяўляла сабой буйную індусгрыяльна-аграрную рэспубліку. У яе склад уваходзіла 10 абласцей і 188 раёнаў. Эканоміка БССР развівалася як састаўная частка эканомікі ўсёй Савецкай краіны. У 1940 г. валавая прадукцыя прамысловасці рэспублікі перавысіла ўзровень 1913 г. у 8,1 раза. Валавая прадукцыя сельскай гаспадаркі ў параўнанні з 1913 г. узрасла ў 1,7 раза.

Нарастанне ваеннай пагрозы прымусіла савецкае кіраўніцтва ажыццявіць шэраг мер па ўмацаванню абароназдольнасці СССР, і ў першую чаргу яго заходніх рубяжоў, у тым ліку і Беларусі. На тэрыторыі Беларусі ўмацоўвалася новая граніца, уздоўж якой было пабудавана 193 баявыя ўмацаванні («лінія Молатава»), войскі забяспечваліся сродкамі сувязі, павялічвалася прапускная здольнасць магістральных чыгунак, якія ішлі да заходняй граніцы. Асаблівая ўвага надавалася будаўніцтву ў Мінску і Магілёве авіяцыйных, а ў Віцебску і Баранавічах танкарамонтных заводаў. Аднак гэтага было недастаткова, каб стрымаць ворага. Тым больш многія меры па ўмацаванню абараназдольнасці краіны былі запозненымі і частковымі.

У адпаведнасці з планам «Барбароса» Г'ерманія выставіла супраць СССР 153 дывізіі, яе саюзнікі Італія, Румынія, Фінляндыя і Венгрыя – 37 дывізій (усяго 5,5 млн чалавек), 47,2 тыс. гармат і мінамётаў, каля 4300 танкаў і штурмавых гармат, 4980 баявых самалётаў. СССР у 5 ваенных акругах на заходняй граніцы меў 170 дывізій (каля 2,6 млн чалавек), 37,5 тыс. гармат і мінамётаў, 1457 танкаў КВ і Т-34, 1540 баявых самалётаў. На тэрыторыі Беларусі былі размешчаны 44 дывізіі, у тым ліку 18 танкавых і механізаваных.