Двуязычие в Беларуси

Двухмоўе - карыстанне дзвюма мовамі. Многія народы знаходзяцца ў пастаянным кантакце адзін з адным, асабліва суседнія этнасы, ці тыя, што знаходзяцца ў складзе адной дзяржавы. Эканамічныя, культурныя, навуковыя і іншыя кантакты таксама патрабуюць вывучэння і выкарыстання ў моўнай практыцы дзвюх і больш моў.

У Беларусі білінгвізм існаваў здаўна, хоць яго характар і састаўныя кампаненты мяняліся. У перыяд Вялікага Княства Літоўскага (13-18 ст.) існавала беларуска-царкоўнаславянскае пісьмовае і вуснае двухмоўе. Пасля аб'яднання ВКЛ з Польскім каралеўствам у фэдэратыўную дзяржаву Рэч Паспалітую пачало складвацца беларуска-польскае двухмоўе. Калі пасля трох падзелаў Рэчы Паспалітай (1772, 1793, 1795) беларускія землі былі далучаны да Расейскай імперыі, а функцыі афіцыйнай мовы стала выконваць расейская мова, шырока развівалася беларуска-расейскае двухмоўе. Функцыі міжнацыянальных кантактаў расейская мова выконвала і ў былым СССР.

Моўная сітуацыя ў Беларусі ў пэўныя гістарычныя перыяды характарызавалася як шматмоўная пры фактычным аднамоўі значнай часткі беларускага насельніцтва. Сучасная моўная сітуацыя ў Беларусі характарызуецца пераважна суіснаваннем беларускай і расейскай моў і можа быць вызначана як беларуска-расейскае двухмоўе. З прыняццем у 1990 закону «Аб мовах у Беларускай ССР» і наданнем беларускай мове статуса дзяржаўнай мовы суадносіны моў у Беларусі пачалі мяняцца на карысць беларускай мовы. Пасля рэферэндумаў 1995 і 1996, паводле вынікаў якіх расейскай мове быў нададзены роўны статус з беларускай, гэты працэс запаволіўся.

26 января 1990 г. Верховным Советом была принята поправка к ст. 68 Конституции Белорусской ССР, провозгласившая единственным государственным языком в республике белорусский язык. Русскому же языку был придан статус языка межнационального общения. Продекларировав “государственную заботу о свободном развитии и употреблении всех национальных языков, которыми пользуется население республики” (ст. 2), Закон “О языках” обязывал использовать исключительно белорусский язык в делопроизводстве и взаимоотношениях государственных, партийных органов, учреждений и общественных организаций (ст. 8), в актах и переписке органов прокурорского надзора (ст. 19), арбитражного делопроизводства (ст. 18). Согласно этому закону в Белорусской ССР язык является официальным языком в сфере культуры, образования и воспитания, средствах массовой информации, топонимике и картографии, языком объявлений и сообщений (ст. 31), рабочим языком съездов, конференций и других форумов (ст. 12) и т.д.

Русский же язык по большинству позиций ставился наравне со всеми остальными национальными языками.Избранный летом 1994 года первым президентом Республики Беларусь А. Лукашенко чутко уловил царившие в обществе настроения, и одним из вопросов, который он вынес в мае 1995 года на республиканский референдум, был вопрос: “Согласны ли Вы с приданием русскому языку равного статуса с белорусским?”.

Итоги референдума оказались весьма показательными и, в то же время, вполне прогнозируемыми. Из 4 млн. 800 тысяч граждан, участвовавших в голосовании по данному вопросу, 4 млн. или 83%, ответили утвердительно: “да”.

В конце 1996 года в Беларуси была осуществлена конституционная реформа. На состоявшемся 24 ноября референдуме население республики подавляющим большинством высказалось за новый вариант Конституции с изменениями и дополнениями. Одним из таких изменений была норма, устанавливающая государственный статус русского языка наравне с белорусским.

Весной 1998 года на IV сессии Парламента Беларуси принят Закон “Об изменениях и дополнениях в Закон Республики Беларусь “О языках в Республике Беларусь”. В нем устранено противоречие прежнего Закона с новой редакцией Конституции и заложена уточненная концепция государственной политики в языковой сфере. Цель этой политики осталась прежней — достижение реального двуязычия. Но при этом не ставятся конкретные сроки и отвергаются методы, ущемляющие права и достоинство граждан.

Принимая данный закон, его концепцию, парламентарии учитывали опыт предыдущих шести лет, который показал, что достичь реального равноправия языков, устанавливая юридические привилегии одному из них, невозможно (по крайней мере, в Беларуси это не прошло). Для нивелирования же неравенства в стартовых условиях у государства имеется достаточно иных средств поддержки языка коренной национальности и ее культуры. Было бы желание, а такое желание в республике сегодня имеется.

Хотелось бы обратить внимание на одну важную особенность закона “О языках” 1998 года. Практически во всех его статьях белорусский и русский языки связаны двойным союзом “и(или)”. Дело в том, что в большинстве норм закона отдельно взятый союз “и” означает как бы необходимость дублирования, а союз “или” несет оттенок альтернативности. Двойной же союз “и(или)” охватывает все возможные варианты, не отдавая предпочтения ни одному из них. То есть с равным правом и свободой выбора любое языковое действие можно совершать как на белорусском, так на русском, так и на обоих языках.В этом и состоит главная, принципиальная суть ныне действующего в Республике Беларусь законодательства о языках. Именно так понимается и реализуется сегодня в Беларуси принцип двуязычия.

1) “Таварыства беларускай мовы імя Ф. Скарыны” – за пашырэнне сферы ужытку беларускай мовы. Выдае газету “Наша слова”

Таварыства беларускай мовы імя Ф.Скарыны ўтварылася ў 1989 годзе. Сябрамі кіруючага органа - Рэспубліканскай рады ТБМ у свой час з'яўляліся прадстаўнікі беларускай эліты, вядучыя навукоўцы, пісьменнікі: Максім Танк, Барыс Сачанка, Фёдар Янкоўскі, Васіль Быкаў, Янка Брыль, Міхаіл Дзямчук, Анатоль Бутэвіч, Тамара Саўчук, Яўген Вайтовіч, Зянон Пазьняк, Юрый Хадыка, Алег Лойка, Адам Мальдзіс, Артур Вольскі, Анатоль Клышка, Вячаслаў Адамчык. Сёння ў складзе Рэспубліканскай рады вядомыя дзеячы навукі, мастацтва і культуры: Генадзь Бураўкін, Ніл Гілевіч, Генадзь Цыхун, Радзім Гарэцкі, Васіль Зуёнак, Леанід Лыч, Уладзімір Содаль і іншыя.

Мэтай дзейнасці Таварыства з'яўляецца наданне беларускай мове рэальнага дзяржаўнага статуса і абарона правоў беларускамоўнага насельніцтва краіны.

2) Беларускамоўныя газеты. "Звязда". “Рэспубліка”. “Лім”, “Вожык”, “Звязда”, “Маладосць”.

Закон аб мовах, прыняты ў перабудовачны час, сапраўды з’яўляецца законам, які ўзяў пад абарону не толькі беларускую, але і мовы нацыянальных меншасцяў, якія пражываюць на нашай зямлі. У ім падкрэслена, што “ мова – не толькі сродак зносін, а і душа народа, аснова і важнейшая частка яго культуры ”. І гэта, бадай, самае галоўнае. Змяняючы мову, грамадства змяняе і культуру. Мы бачым, якіх вынікаў дасягнула “руская культура” ў выглядзе той штучнай рускай мовы, якая запанавала зараз у паўсядзённым абіходку: такой колькасці нецэнзурных мацюкоў не ўжывалі ў нас ніколі. Гэта адчуваюць нават дзеці. Вось што піша вучань 7-га класа нашай школы: “Бывае вельмі балюча да слёз, што расіяне гавораць на рускай мове, украінцы – на ўкраінскай, а мы, беларусы, не карыстаемся сваёй роднай мовай, мовай чыстай і мілагучнай, якая ліецца, як ручаёк. У нашай мове няма ніводнага дрэннага слова”…

Так, змагаючыся за нацыянальнае адраджэнне Закон аб мовах змагаецца і за адраджэнне культуры, душы чалавека, якая здольная адгукацца на ўзвышанае і роднае. Якая павінна любіць. І як бы нам ні казалі, што “любіце ж сваю зямлю, хто ж вам забараняе, пры чым тут мова?” Але ўсё гэта падман. Людзі не прыдумалі яшчэ іншай, больш святой любові, чым любоў да Бацькаўшчыны. Усё роднае трэба любіць, а не зневажаць. Значыць, Закон аб мовах узяў пад абарону Яе Вялікасць – Любоў, супрацьпаставіўшы яе здрадзе. Успомнім Купалу, які пісаў пра “сон” беларусаў. Прабуждаючы любоў у душы да роднага, Закон спрыяе адраджэнню гэтай душы.

Калі ж свядомы беларус стане задумвацца над пытаннем існавання роднай мовы, ён зможа прыйсці да такой высновы, як (зноў прывяду прыклад з вучнёўскага сачынення)… “Наша мова прыйшла да нас “з легендаў і казак былых пакаленняў, з калосся цяжкога жытоў і пшаніц”. Яна “выткана” з “сузор’яў і сонечных цёплых праменняў”, “з птушынага шчэбету, з шуму дубровы”. Наша мова прызнана другой у свеце па мілагучнасці. Дык чаму ж мы не шануем яе? Усе народы размаўляюць на сваёй мове, а мы? Мы як бы знішчаем сваю мову. А тых, хто цураецца свайго роднага слова, называюць здраднікамі. Чаму на нашай зямлі столькі здраднікаў?!. Чаму наша мова знікае?!. У гэтым вінаваты толькі мы! Колькі нам быць здраднікамі?!. Лепей будзем шанаваць родную мову!”- заканчвае сачыненне сямікласніца. І з ёю нельга не пагадзіцца. Ва ўсіх народаў слова “здрада” азначае адыход ад Бацькаўшчыны, ад спадчыны.

Закон аб мовах нясе ў сабе вялікую энергетыку любові, якая здольная разбудзіць заснуўшую свядомасць нацыі. Успомнім Купалу, які пісаў, што ніводнае ў свеце адраджэнне не пашырылася з такой хуткасцю, як беларускае. І я лічу, тут трэба даць права на голас нашай Мове. Яна зможа прабудзіць любоў, а не насілле, не гвалт, не пошасць, а запаліць “сонца” ў душах людзей. Мы зараз чуем, як цяжка ўсім стала жыць, як многа чэрствасці і здрады сярод людзей, як шмат нявер’я. А гэта ўсё можна наўпрост звязаць са здрадай многіх беларусаў сваёй мове.