Содержание

От Издательства................................................................................................................ 5

I. Введение........................................................................................................................ 7

Предмет и сфера социологических исследований........................................... 8

Социология и другие общественные науки...................................................... 11

Философские и методологические предпосылки социологии....................... 13

Задачи настоящей работы.................................................................................... 15

II. Природные основы общественной жизни............................................................... 48

Понятие общественной жизни............................................................................ 18

Сообщества животных......................................................................................... 20

Биологические основы общественной жизни людей....................................... 24

Географические условия общественной жизни................................................ 27

Демографические основы общественной жизни.............................................. 30

III. Экономические основы общественной жизни....................................................... 33

IV. Культура..................................................................................................................... 38

Определения......................................................................................................... 38

Внутренняя структура культуры....................................................................... 44

Влияние культуры на общественную жизнь..................................................... 48

V. Социологическая концепция человека и личности................................................ 57

Различные теории человека................................................................................ 58

Понятие человеческой природы......................................................................... 59

Проблема инстинктов.......................................................................................... 62

Социальная личность ж ее составные элементы.............................................. 65

Интеграция элементов личности........................................................................ 76

VI. Социальная связь....................................................................................................... 79

Пространственный контакт................................................................................ 79

Психический контакт.......................................................................................... 80

Социальный контакт............................................................................................ 82

[239]

Взаимодействия.................................................................................................... 84

Социальные действия.......................................................................................... 85

Социальные отношения....................................................................................... 90

Социальные зависимости.................................................................................... 93

Социальные институты....................................................................................... 95

Социальный контроль......................................................................................... 101

Социальная организация..................................................................................... 109

Социальная связь.................................................................................................. 113

VII. Социальные общности............................................................................................ 115

Определения......................................................................................................... 115

Общая характеристика общности....................................................................... 122

Группа.................................................................................................................... 125

Структура группы................................................................................................ 131

Виды групп........................................................................................................... 135

Семья...................................................................................................................... 139

Целевые группы................................................................................................... 151

Бюрократия........................................................................................................... 153

Территориальные общности................................................................................ 160

Социальные слои и классы................................................................................. 167

Касты..................................................................................................................... 175

Общности, выделяемые на основе особой культуры....................................... 176

Общности, основанные на сходстве поведения............................................... 181

Глобальное общество........................................................................................... 186

Онтологические проблемы социальной реальности........................................ 189

VIII. Социальные процессы........................................................................................... 193

Понятие социального процесса.......................................................................... 193

Социальная мобильность..................................................................................... 203

IX. Проблемы социального развития............................................................................ 208

Введение................................................................................................................ 208

Технические и научные изобретения................................................................. 210

Взаимопроникновение культур.......................................................................... 212

Социальные движения......................................................................................... 214

Право как фактор социального развития........................................................... 222

Социальный прогресс.......................................................................................... 224

Послесловие.......................................................................................................... 227

[240]


[1] Jan St. Bystron, Socjologia. Wstep informacyjny i bibliograficzny, 1931; ReneMaunier, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa, 1932 (это перевод с французского, дополненный Ст. Чарновским); Aleksander Hertz, Socjologia wspolczesna, Warszawa, 1938 (перевод с французского); Armand Cuviller, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa, 1947 (перевод с французского); Franciszek Mirek, Zarys socjologii, Lublin, 1948; Jan Szczepanski, Socjologia. Rozwoj problematyki i metod, Warszawa, 1961; Jerzy J. Wiatr, Spoleczenstwo. Wstep do socjologii systematycznej, Warszawa, 1964. Я называю здесь лишь некоторые работы учебного характера. Дефиниции и определения социологии можно найти также во многих работах польских социологов.

[2] Об этих объединительных тенденциях в общественных науках популярно информируют: Stanislaw Ehrlich, Integracja stowko modne..., «Przeglad Kulturalny», 1962, № 20; Wi1he1m Вi11ig, Integracja i specjalizacja w nauce, там же, № 22; Bogdan Suchodolski, Integracja humanistyczna, там же, № 23; Wlodzimierz Brus, Nauki spoleczne—warunki integracji, там же, № 24; Jan Szczepanski, O integracji nauk spotecznych, там же, № 27. См. также: Wtadvslaw Kozlowski, Kryzys specjalizacji, «Polityka», 1960, № 37, 38,40.

[3] Это деление не общепринято, хотя его отличие от принятых в других работах не очень велико. См., например: Robert К. Меrton, Leonard Broom, Leonard S. Cottrell, Jr. ed., Sociology today, New York, 1960 (русский перевод: «Социология сегодня. Проблемы и перспективы» M., «Прогресс», 1965); Georges Gurvitch and W. E. Moore eds., Twentieth Century Sociology, New York, 1945; Howard Becker and Alvin Boskoff eds, Modern Sociological Theory, New York, 1957 (русский перевод: «Современная социологическая теория в ее преемственности и изменении», M., 1961); J. Szczepanski, Socjologia, op. cit, rozdz. XV,

[4] Термин введен Робертом К. Мертоном в: «Social Theory and Social Structure» (дополненное издание, 1957).

[5] Уже первая социологическая система О. Конта состоит из двух частей: «социальной статики» и «социальной динамики». Э. Дюркгейм подразделяет социологические проблемы на «социальную морфологию» и «социальную физиологию». Подобных делений можно привести много.

[6] Попытку разработать введение в теорию социального поведения предпринял Хоуменс. См.: George, С. Homans, Social Behaviour. Its Elementary Forms, London, 1961.

[7] См.: J. Szczepanski, Socjologia i psychoanaliza, «Kultura i Spoleczenstwo», 1958, № 2.

[8] Проблемы онтологических основ социологии широко обсуждал Флориан Знанецкий, преодолевая натурализм и стремясь установить гуманистические онтологические предпосылки в своем «Wstepiedosocjologii», 1922.

[9] См.: J. Szczepanski, Socjologia, op. cit. s. 242—246, a также Tadeusz Szczurkiewicz, Rasa, rodzina, srodowisko. Poznan, 1938, s. 237—248.

[10] См.: J. Szczepanski, Socjologia, op. cit, s. S57—267.

[11] Это ясно показал Ф. Знанецкий в статье «Controversies in Doctrine and Method, «The American Journal of Sociology», 1945, vol. L, № 6.

[12] Взгляд этот четко сформулирован в: «Les regles de la methode sociologique», 1895 (I изд.); см. также: Я. Maunier, Wprowadzenie do socjologii, op. cit., rozdz. III i IV.

[13] О многозначности языка социологии написано много. Особую важность вопроса подчеркнул Станислав Оссовский (Stanislaw Ossowski, О osobliwosciach nauk spolecznych, Warszawa, 1962).

* Термин «общественная жизнь» в нашей социологической литературе употребляется для обозначения только человеческих сообществ—Прим: ред.

[14] Jozеf Расzoski, Dwie socjologie «Przeglad Socjologiczny». t. I, z. 2.

[15] Р. Zuzkоwski, Botanika, rozdz. 7, Warszawa, 1951.

[16] «Zasady ekologit zwierzat», 2 t., Warszawa, 1958 (коллективный труд).

[17] Первое систематическое изучение социологии животных предпринял Эспинас: A. Espinas, Spoleczenstwa zwierzece, Warszawa,1886.

[18] Вместо комментариев к этому утверждению приведем здесь шутку из английского сатирического журнала «Панч» — на многолюдном пляже, заполненном толпами загорающих и купающихся людей, на крыше кабинки сидят две чайки, и одна из них говорит: «Какой-то необъяснимый инстинкт собирает их ежегодно здесь в одно и то же время»».

[19] Приведенная ниже классификация почерпнута из книги Поля Шошара: Paul Chauchard, Societes animales, societe humaine, Paris, 1956. Шошар приводит основную литературу, содержащую результаты исследований сообществ животных.

[20] Эти сообщества были предметом многих исследований. См. например: К. Fricsh, Zycie pszczol, Warszawa, b. d.; Jan Dembowski, Psychologia zwierzat, Warszawa, 1946, rozidz.; 10, ill.

[21] Эти сообщества также были предметом многих исследований. См.: Ян Дембовский, Психология обезьян, ИЛ, 1963, гл. IX; Н. Ю. Воитонис, Предыстория интеллекта, Изд. АН СССР, 1949.

[22] Например, Ян Дембовский в цитированной уже работе («Psychologia zwierzat»).

[23] См., например: Armstrong, La vie amoureuse des oiseaux, Paris, 1952.

[24] Имеются в виду такие исследования, как: W. Koehler, The Mentality of Apes; Ян Дембовский, Психология обезьян, ГЛ. III, IV, V.

[25] Этот список взят из работы Роуза: А. М. Rose, Sociology, New York, 1956, p. 96.

[26] См.: Т. Szczurkiewicz, Rasa, rodzina, srodowisko, op. cit.,;rozdz. II, III.

[27] St. 0ssоwski, Wiez spoleczna i dziedzictwo krwi, op. cit.; L.C. Dunn, О.К1ineberg, C. Levi-Strauss, Rasa i nauka, Warszawa, 1961.

[28] См.: St. Ossowski, op. cit., nozdz. I. «Dziedzicznosc i srodowisko».

[29] R. S. Wood worth Heredity and Environment, New York, 1941.

[30] См,: J. Huxley; Brave New World Revisited, New York, 1958.

[31] Положения географического детерминизма наиболее широко освещает Питирим Сорокин: Pitirim Sогоkin, Contemporary Sociological Theories, 1928, p. 99—193. См. также: J. Szczepanski, Socjologia, op. cit, s. 210—215.

[32] Т. Szczuгkiewicz, Rasa, rodzina, srodowisko. op. cit., s. 97.

[33] См.: Р. Soгоkin, op. cit, р. 357—432; J. Szczepanski, ор. cit., s. 205—210, а также: Edward Roset, Proces starzenia sie ludnosci, Warszawa, 1959.

[34] См..: Josue de Сastro, Geografia gbdu, Warszawa, 1954.

[35] См. статью де Кастро о проблеме голода и его политических причинах и последствиях: «Wies Wspolczesna», 1961, № 9, s. 81—89.

[36] Детальную критику крайней демографической теории дает П. Сорокин в цит. соч.

[37] К. Маркс, Капитал, т. I, М., 1951, стр. 184.

[38] К. Маркс и Ф. Энгельс. Соч., т. 6, стр. 441.

[39] 'Эти проблемы обстоятельно рассматриваются. в следующих трудах: «Исторический материализм», под общ. ред. Ф. В. Константинова, изд. 2-е, М., 1954; «Podstawy marksizmu-leninizmu», Warszawa, I960.

[40] См.: Julian Hochfeld, Marksowska teoria klas: Proba sy-stematyzacji, «Studia Socjologiczne», 1961, № 1 и З, а также его же; «Studia о marksowskej teorii spoleczenstwa», Warszawa, 1963.

[41] A. L. Кrоеber and С. К1uсkhohn, The Concept of Culture. A Critical Review of Definitions, «Papers of the Peabody Museum», 1950, vol. XLI. См. также: Antonina Ktoskowska, Rozumenie kultury w antropologii kulturalnej i socjologii, «Przeglad Socjologiczny», 1962, z. 2; того же автора: «Kultura masowa, Krytyka i obrona», Warszawa, 1964, rozdz. I.

[42] Это разделение провел и обосновал в своих работах Генрих Риккерт. См.: Heinrich Rickert, Kulturwissenschaft und Naturwissenschaft (VII изд.), 1926.

[43] Это деление можно найти в этнографической литературе. Его популярное изложение дано Богданом Суходольским в Энциклопедии «Swiat i Zycie», т. Ill, s. 198—204.

[44] См., например: Bogdan Suchodolski, Ideaty prady spoteczne, Warszawa, 1933, rozdz. I, «Co to jest В книге приводятся цитаты из работ польских философов, представляющих разные концепции культуры.

[45] Эту проблему более широко рассматривает Стефан Чарновский: Stefan Czarnowski, Dziela, t. I, rozdz. «Kultura».

[46] Это — некоторая модификация определения, данного Чарновским в цит. соч., стр. 20. Другое определение культуры дает Брони­слав Малиновский: Bronistaw Malinowski, Szkice z teorii kultury, Warszawa, 1958, cz. pt. «Naukowa teoria kultury», rozdz. I, IV i V. См. также: A. Kloskowska, Kultura masowa we Francji, «Przeglad Socjologiczny», 1961, z. I.

[47] См. примечание 1 к данной главе.

[48] Обзор этих определений дает Роберт Бирстед: Robert Bierstedt, The Social Order, New York, 1957, p. 103—114.

[49] Определяемая таким образом культура включает также орудия производства и типы функций, связанных с производством. Однако же в силу их важности для поддержания основных жизненных процессов мы выделяем их в качестве основы для других элементов и комплексов культуры.

[50] См.: Aleksander Wallis, Artysci-plastycv. Zawod i srodowisko, Warszawa, 1964, а также: Mieсzуs1aw Wallis, Przemiany w stanowisku spolecznym artysty-plastyka w Polsre, «Zeszyty Naukowe U. L.», 1957, z. 7.

[51] Эти вопросы более широко рассматривает С. Чарновский в цит. соч., раздел.«Прошлое и настоящее в культуре» (S. Сzаrnоwski, op. cit, rozdz. «Dawnosc a terazniejszosc w kulturze»). См. также: Kazimierz Dobrowolski, Studia nad teorig kul-tury ludowej, «Etnografia Polska», 1961, t. IV, s. 15—92. Теорию социального наследования излагает Станислав Оссовский: Stani-slaw Ossowski, Wiez spoteczna i dziedzictwo krwi, op. cit., rozdz. II «O zagadnieniach dziedzictwa spolecznego».

[52] См., например, описания, представленные в следующих трудах: К. Dobrowolski, Chlopska kultura tradycyjna, «Etnografia Polska», 1958, t. I, s. 1956; Bronislawa Kopczynska-Jaworska, Gospodarka pasterska w Beskidzie Slaskim, «Prace i Materiaty Etnograficzne». 1950/51, t. VIII—IX.

[53] См., например: Ludwik Krzywicki, Idea a zycie, «Stu-dia socjologiczne», Warszawa, 1950.

[54] См.: R. Е. Park i E. W. Burgess, Wprowadzenie do nau-ki socjologii, Poznan, 1926, s, 79.

[55] См.: A. Ktoskowska, Droga do czlowieczeAstwa, «Wiedza i Zycie», 1949, z. II.

[56] Следует выделить четыре понятия, часто смешиваемые: 1) рост—это реализация имманентных задатков организма в результате благоприятных влияний среды и взаимодействия организма и среды; 2) «общее влияние среды» — это совокупность стимулов, воздействующих на организм, как благоприятных, так и неблагоприятных для развития организма, личности или отдельных их черт; 3) социализация — это те влияния среды в целом, которые приобщают индивида к участию в общественной жизни, учат его пониманию культуры, поведению в коллективах, утверждению себя и выполнению различных социальных ролей, 4) воспитание — это целенаправленное формирование личности, осуществляемое в рамках отношений воспитания согласно принятому в группе идеалу воспитания.

[57] См., например: J. S t. Bystron, Dzieje obyczajow w dawnej Polsce, Warszawa, 1961; Peter Freuchen, Przygody na Arktyku, Warszawa; B. Ma1inоwski, Zycie seksualne dzikich, Warszawa, 1957. См. также: Jozef Obrebski, Dzisiejsi ludzie Polesia, «Przeglad Socjologiczny», 1936, t. IV, z. 2; Maria Ossоwska, Inteligent polski na tie grup towarzyskich Europy Zachodniej, «Mysl Wspotczesna». 1947; того же автора: «Zmierzch ethosu purytanskiego w Stanach Zjednoczonych», «Studia Socjologiczne», 1961, № 1.

[58] Например, право изменять их даже в революционных ситуа­циях имеют только специально уполномоченные на это органы, ин­ституты или лица, снабженные специальным мандатом.

[59] Термин «образец» («wzor») имеет много значений. См., например: Ruth Benedict, Patterns of Culture, New York, 1934. Несколько иную точку зрения представляет F. Znaniecki, Social Actions, Poznan, 1936, s. 38 и след.

[60] См.: A. Kloskowska, Modele spoleczne i kultura masowa, «Przeglad Socjologiczny», 1959, t. XIII, z. 2; ее же: «Wzory i modele w socjologicznych badaniach rodziny», «Studia Socjologiczne», 1962, № 2; A. Ziemilski, W sprawie artykulu A. Kloskowskiej «Wzory i modele w socjologicznych badaniach rodziny», «Studia Socjologiczne», 1963, № 4.

[61] Обзор проблем влияния культуры на поведение индивидов и групп дает К. Клакхон: С. Kluckhohn, Culture and Behaviour, в: «Handbook of Social Psychology», op. cit., vol. II, p. 921—976.

[62] См.: Bogdan Suchоdolski, Narodziny nowozytnej filozofii czlowieka, Warszawa, 1963.

[63] Ян Дембовский, Психология обезьян, стр. 41 и 12.

[64] См.: J. Szсерanski, Socjologiczny poglad па czlowieka, «Wiedza i. Zycie.», 1947, t. XVI, z. 5.

[65] John Dewey, Human Nature, Encyclopaedia of the Social Science.

[66] Там же.

[67] См.: W. McDougall, Psychologia grupy, Warszawa, 1930. О проблеме инстинктов дискутируют Шуман и Сковрон: S. Szu-man i S. Skowron, Organizm a zycie psychiczne, Warszawa, 1934, rozdz. V, «Instynkty u czlowieka». См. также: S. Ossowski, Wiez spoleczna i dziedzictwo krwi, op. cit., rozdz. I.

[68] F. Znaniecki, Wstep do socjologii, op. cit., s. 78—85. 63

[69] R.E.Parki E. W. Burgess, Wprowadzenie do nauki socjologii, op. cit, s. 79.

[70] См.: A. Ktoskowska,, Czlowiek poza spoleczenstwem, «Wiedza i Zycie»,!l949, z. 2; Кings1eу Davies, Final Note on a Case of Extreme Isolation, «American Journal of Sociology», 1947, t. III, № 5.

[71] Сharie & Н. Cooley, Social Organization, I, ed.» p, 28—30. См. также: Stelan, Ва1eу, Wprowadzenie do psychologii spolecznej, Warszawa, 1959, s. 184 и далее (II изд., 1964).

[72] F. Znaniecki, Ludzie terazniejsi a cywilizacja przyszlosci, 1934, s. 103-104.

[73] Введение в эту литературу дает Станислав Ковальские Stanislaw Kowalski, Zagadnienie osobowosci w swietle ps1 chologii marksistowskiej, Wroclaw, 1956.

[74] N. Lеwitоw, Zagadnienia psycholpgu, osobowosci, «Przeglad Psychologiczny», 1952, № I, s: 148.

[75] Концепцию личности, созданную Фрейдом, рассмотрел Януш Рейковский в сборнике «Filozofia i socjologia XX wioku», Warszawa» 1962, s. 61—80; Z. Freud, Wstep do psychoanaUzy, Warszaw.a, 1957. См. также: «Handbook of Social Psychology», op. cit, t. I.

[76] Ее широко представил Ковальский: S. Коwalski, Zagadnienie osobowosci w swietle psychologii marksistowskiej, op. cit.

[77] См., например: Paul Guillaume, Podrecznik psychologti, Warszawa, 1958, s. 266—279 и далее.

[78] Мы приводим ее по учебнику: А. М. Rose, Sociology od cit, p. 86—123.

[79] F1оrian Znaftieсki, Ludzie terazniejsi a cywilizacia przyszlosci, s. 99—138.

Сборник выдержек из современной литературы, занимающейся исследованиями личности, издал А. Малевский: Andrzel Matewski, Zagadnienia psychologii spolecznej, Warszawa 1962 См также: A. Ktoskowska. Koncepcje typu osobowosci we wspoczesnej antrologii kulturalnej, «Archiwum Historii Filozofii i Mysli Spolecznej», 1959, t. V.

[80] А. Каrdner, The Psychological Frontiers of Society, New York. 1945.

[81] Примером исследования национального характера может быть труд Рут Бенедикт (Ruth Веnediсt, The Chrysanthemum and Sword, Boston, 1946) о японском национальном характере.

[82] Теории социальных ролей широко излагает Сарбин: R. Sаrbir. Handbook of Social Psychology, op. cit., t. I, См. также: Jean Stoetzel, La psychologie sociale, Paris, 1963.

[83] См.: R Sarbin, ор. cit, р. 248.

[84] Примеры, иллюстрирующие идентификацию с группой и социальной ролью, приводит, в частности, Ян Халасиньский (J. Chalasinski в: Miodym pokoieniu chlopow, t. I, cz. II, par. 2 «Chlopi i panowie», cz. IV, par, 3 i 4, t. IV, cz. I, par. 4 «Pastuch i uczen»).

[85] Проблемы теории «референтной группы» («reference groups) Обсуждает Мертон: R. К. Мertоn, Social Theory and Social Structure, op. cit., р 225—386. См. также: J. Sоwa, Teoria grup odniesienia, «Studia Socjologiczne», 1962, № 4.

[86] См., например: S. Ва1еу, Wprowadzenie do psychologii spo-j:ecznej, op. cit, s. 172—202.

[87] Этот термин ввел Кули: С. Н. Соо1еу. Human Nature the Social Order. I ed.. o. 152 и далее. and the Social Order, I ed., p. 152 и далее.

[88] См.: J. Szсzераnski, Socjologia, op. cit., §. 242 и далее, §. 295 и далее.

[89] Классификацию и описание значимости социальных контактов дал Ф. Знанецкий: F. Znaniecki, Socjologia wvchowania, 1928, t. I.

[90] Исчезновение личностных контактов и его последствия в про­цессах возникновения так называемого массового общества и деперсонализации индивида в этом обществе синтетически представил А. Роуз: А М. Rоse, Theory and Method in the Social Sciences, Minneapolis, 1954 (разд. 2).

[91] Изложенной в «Social Actions», Poznan, 1936. См. также: Р. Studniсki, Wzor zachowania sie, wzor postepowania i norma, «Zeszyty Naukows U.J.», 1961, № 44.

[92] F; Znaniесki, Social Actions, Poznan, 1936.

[93] G. A. Lundbеrg, С. С. Sсhrag, О. N. Larsen. Sociology, New York, 1954, р. 13.

[94] R. Р. Ва1еs; Interaction process analysis. A method for the study of small groups, Cambridge Mass., 1950.

[95] F. Znariecki, Socjologia wychowania, t. II, 1930. См. также-. Zbigniew Zaborowski, Stosunki spoleczne w klasie szkolnej, Warszawa, 1964.

[96] Анализ понятия зависимости и различных типов социальных зависимостей дал Чеслав Знамеровский: Cz'eslaw Znarnierоwski, в: «Prolegomenach do nauki о panstwie», Poznan, 1930 (1 изд.). s. 106 и далее; в: «Ocenach i normach», 1957, s. 366 и далее.

[97] См. цитированную выше работу Ч. Знамеровского.

[98] Обзор различных подходов к определению института в доступной форме дает А. Миллер: A. Miller, Zagadnienie inslytucji we wspolczesnej literaturze amerykanskiej, «Przeglad Socjolncyczny», 1949, t. X, s. 697—704.

[99] Н. Spencer, Zasady socjologii, t. II.

[100] См., например: В. Маlinоwski, Szkice z teorii kultury, op. cit.

[101] Паккард в книге «Обнаженное общество» (Vance Packard, The Naked Society, 1963) рисует прямо невероятную картину того, как глубоко в жизнь индивидов в Соединенных Штатах могут проникать различные механизмы социального контроля

[102] Маriа Оssоwska, Socjologia moralnosci, Zarys zagadnien, Warszawa, 1963; Zygmunt Ziembinski, Norma moralna a normy prawne, Pjznan, 1963; A. Podgorecki, Zjawiska prawne w opinii publicznej, Warszawa, 1964; Kazimierz Opatek, Jerzy Wroblewski, Wspolczesna teoria i socjologia prawa w Stanach Zjednoczonych, Warszawa, 1963.

[103] Анализ этих видов санкций дает Р.. Монье: JR..Mauaier, Wprowadzenie do socjologii, op. cit.

[104] См.: Н. М. Ruitenbeck, ed., The Dilemna of Organizational Society, New York, 1963.

[105] См.: William H.Whyte, Jr., The Organization Man, London, 1957.

[106] См.: Muао и Нairе, ed., Modern Organization Theory, New York, 1959

[107] См.: Stanislaw Kulczynski, Jezyk, ktorym mowi spo-ieczenstwo, «Kultura», 1964, № 6.

[108] См., например: A. Matejko, Soqologia zakladu pracy, Warszawa, 1961.

[109] Понятие социальной организации более подробно рассмотрено в следующих работах: J. А. С. Brown, Psychologia spoleczna przemyslu, Warszawa, 1961; Aleksander Matejko, Socjologia zakiadu pracy, Warszawa, 1961; A. Sarapata i K. Doktor, Ele-menty socjologii przemysiu, Warszawa, 1962; Salomea Kowalewska, Psychospoteczne warunki pracy w przedsiebiorstwie przeplyslowym, 1962.

[110] Понятие «социальной связи» популяризовал в польской социологии Л. Кшивицкий в ряде работ, опубликованных в конце XIX века. См: L. Кrzуwiсki, Pierwociny wiezi spolecznej, Warszawa, 1957, а особенно предисловие Яна Лутиньского. Этот термин употребляет также С. Оссовский. См.: S. Ossowski, Wiez spoleczna i dziedzictwo krwi, op. cit.

[111] Термин «множество» мы употребляем в том значении, какое ему придал Ч. Знамеровский в работах: С z. Znainiеrowski, Prolegomena do nauki о paristwie, op. cit.; «Wiadomosci elementarne о paristwie», Poznan, 1946; «Oceny i normy», op. cit. Предложенное же Знамеровским определение общности не привилось, и здесь при-родится другое определение.

[112] Определение группы приводят: S. Ossowski, О osobliwosci-ach nauk spolecznych, op. cit., rozdz. I; С z. Znamiеrоwski, Elementarne wiadomosci о paristwie, op. cit., s. 12—21; «Grupa spoleczna i jej struktura», «Przeglad Socjologiczny», 1963, t. XVII, z. 1; F. Znaniесki, Socjologia wychowania, op. cit., t. I; «Wstep do socjologii», s. 383—403, а также: «Social group as produkt of participating individuals», «The American Journal of Sociology», 1939, vol. XLIV № 6, p. 799—811. Q. С. Ноmans, The Human Group.

[113] См.: J. Szсzераnski, О pojeciu srodowiska, «Przeglad So» cjologiozny», 1946, t, VIII.

[114] Об определении социальной среды писали: Т. Szczurkiewiсz, Rasa, rodzina, srodowisko, op. cit; Helena Rad1inska, Stosunek wychowawcy do srodowiska spolecznego, Warszawa, 1935; Stanistaw Rychlinski, Badanie srodowiska spolecznego, Warszawa, 1932. См. статью «Environment» в: «Encyclopaedia of the Social Science».

[115] В этом значении говорит о среде А. Валлис в ранее упоми­навшейся работе (A. W а 11 i s, Artysci-plastycy. Zawod i srodo-wisko).

[116] Ранее в социологии систематический анализ пары проводили: L. v. Wiese and Н. Весker, Systematic Sociology, New York, 1932, p. 506—520.

[117] Р. Р. Lazaisfе1d, В. Веrе1sоn, H. Gaudet. The Process of Opinion and Attitude Formation, в: «The Language of Social Research», 1955, p 231—242; Andrzej Sicinski, Kontakty oso-biste a proces masowego komunikowania, «Studia Socjologiczne». 1962, № 2, s. 71—100.

[118] Ч. Знамеровский называет это явление «селективностью груп­пы». См. также цитированную выше статью Ф. Знанецкого (F. Znаniecki, Social Group as Product of Participating Indivi­duals).

[119] Эту точку зрения систематизированно излагает Хоуменс (G. С. Ноmans, The Human Group). Она лежит также в основе концепции малых групп. См.: Antonina Ktoskowska, Zagadnienie malych grup spotecznych w socjologii, «Przeglad Sociologiczny», 1958, s. 9—31; Aleksander Matejko, Mata grupa, «Studia Socjologiczne», 1962, № 2, s. 5—34.

[120] Примеры другой схемы описания группы дают: D. Sander-son, Group description, «Social Forces», 1938, vol. 16, № 3, p. 309— 319; Raymond В. Cattell, Types of Group Characteristics, в: «The Language of Social Research», op. cit., p. 297—301.

[121] Другое определение структуры дают: S. Оssоwski, Struktura klasowa w iswiadomosci spolecznej, op. cit., s. 13—16; Cz. Z n a -mierowski, Ooeny i normy, op. cit., rozdz. 2, s. 24—-37.

[122] См.: Е. Rosset, Rozwoj stosunkow demograficznych w Pol-see, «Kultura i Spoleczenstwo», 1962, z. 2, s. 95-118.

[123] См., например: Antoni Rajkewicz, Kierunki przeksztacen struktury zatrudnienia w Polsce (в печати).

[124] Исчерпывающую попытку классификации групп предприняли Макайвер и Пейдж (R. М. Мас Iver and С. Н. Page, Society, London, 1961, p. 214—216. См. также: F. Znaniecki, O szczeblach rozwoju spotecznego, «Ruch Prawniczy, Ekonomiczny, Socjclogiczny», 1930, I).

[125] См. цитированную выше, в сноске 9, статью А. Клосковской, а также ее же работу (А. Кtоskоwska, Male grupy i spotec-zenstwo masowe, «Kultura i SpoLeczenstwo», 1959, № 3). См. также: Е. Faris. The Primary Group, «American Journal of Sociology», 1932, t. 38, p. 41—50; Ph. Seiznick and L. Broom, Socjology, 1963, p. 141.

[126] С. Н. Со11еу, Social Organization, New York, 1909.

[127] Значение групп сверстников анализировал Ф. Знанецкий (F. Znaniecki, Socjologia wychowania, op. cit., t. I. См. также: J. Chalasinski, Spoleczenstwo i wychowanie, op. cit., rozdz. U).

[128] G. P. Murdосk, Social Structure, 1949, p. 28.

[129] Общее представление об этом процессе дают Макайвер и Пейдж (R. M. Maelver, and С. Н. Page, op. cit., p. 250—274). Глубоко рассматривают эту проблему Берджес и Локк (Е. W. Вurges s and Н. J. Locke, The Family, New York, 1945).

[130] G. P. Murdосk, op. cit., p. 265.

[131] Проблему кровосмешения подробно рассмотрел Лесли А. Уайт: Leslie A. White, The Science o.f Culture, New York, 1949 (раздел XI).

[132] См. Берджес и Локк, цит. работа.

[133] Jerzу Piotrowski, Praca zawodowa kobiety a rodzina, 1963; Magdalena Sokotowska, Kobieta pracujaca, Warszawa, 1963; Jan Lutynski, Badania nad mtodymi malzenstwami, «Przeglad Socjologiczny», 1960, z. I; Antonina Kloskowska, Badania modelu rodziny w lodzkim srodowisku robotniczym, там же: Franciszek Jakubczak, Badanie postaw wobec pracy kobiet w srodowisku warszawskich metalowcow, там же; Ewa Kaltenberg, Rodzina i dom warszawskiego metalowca, «Biuletyn IQS», 1961; Adam Kurzynowski, Aktywizacja zawodowa kobiet zamęznych w Plocku w latach 1931—1960, 1963; Hanna E. Ma1ewska, Z badan nad zyciem seksualnym, «Kultura i Spoleczenstwo», 1961, №2.

[134] Важность этого различения подчеркивают Макайвер и Пейдж, цит. соч., стр. 32.

[135] Наиболее обширным источником информации о социологии бюрократии является хрестоматия Мертона и других. См.: R. К. Merton, ed. Reader in Bureaucracy, Free Press, 1953; Amitai Etziоni, Complex Organizations, New York, 1961. См. также: A. Sarapata i K. Doktor, Elementy socjologii przemyslu, op. cit., s. 91 и далее; Ryszard Panasiuk, Problem biurokracji we wczesnej tworczosci Marksa, «Studia Filozoficzne», 1964, № 1. Полез­но также напомнить великолепный реферат Гейгера: Т. Geiger, Biurokratyzm a wychowanie, «Kultura Pedagogiczna», 1934, t. I, z. 4, s. 305—357. См. также: Т. Вreza, Spizowa brama, I wyd. 1960, s. 62—78.

[136] См.: Ph. Sе1zniсk, An Approach to a Theory of Bureau­cracy, «American Sociological Review», 1943, VIII, p. 48.

[137] Robert Lee, The Organizational Dilemna in American Pro­testantism, в: «The Dilemna of Organizational Society», ed. H. M. Ruitenb eck, New York, ii963.

[138] См.: J. Szcераnski, Socjologia, op. cit., s. 215—221.

[139] См., например: Jozef Burszta, Od osady stowianskiej do wsi wspokzesnej, Wroclaw, 1958.

[140] Библиографию исторических работ приводит Стефан Краков­ский. См.: Stefan Krakowski, Problematyka miejska w histo-riografii polskiej, Lodz, 1950, Prace Instytutu Historycznego VL.

[141] Впервые эта система была описана в книге Парка и Берджеса См.: R. Е. Park and E. W. Burgess, The City, Chicago, 1925.

[142] Эту концепцию представил Хойт. См.: Н. Ноуt. The Structu­re and Growth of Residential Neighborhoods in American Cities, Washington, 1939.

[143] См.: Р. К. Наtt and A. J. Reiss, eds.. Cities in Society. Revised Reader in Urban Sociology, Giencoe 111, 1957; T. L. Smith and С. А. МсMahan, eds., The Sociology of Urban Life, New York,.1951; L. Mimford, The Culture of Cities, 1938; Paw el Rybicki, Problematyka srodowiska miejskiego, «Przeglad Socjologiczny», 1960, t. XIV.

[144] Из богатой польской литературы, посвященной деревне, назо­вем: J. Chalasinski, Miode pokolenie chlopow, op. ей. t. 4; К. Zawistowicz-Adamska, Spotecznosc wiejska, 1958;

В. Gateski, Spoteczna struktura wsi, Warszawa, 1962; D. Gala], Aktywnosc spoteczna-gospodarcza chlopow, arszawa, 1961; Stefan Nоwakоwski, Przeobrazenia spoleczne wsi opolskiej, Poznan, 1960; Zbigniew Wierzbicki, Zmiaca w pol wieku pozniej, Warszawa, 1963; см. также: «Roczniki Socjologii Wsi»

[145] См.: В Gateski, Chlopi i zawod rolnika. Studia z socjolo-gii wsi, Warszawa, 1963.

[146] В. И. Ленин, Великий почин, Соч., т. 29, стр. 288; Исторический материализм, под общей редакцией чл.-корр. АН СССР Ф. В. Константинова, изд. 2-е, М., Госполитиздат, 1954, гл. V «Классы и классовая борьба».

[147] См.: W. Wesolowski, Uwarstwienie spoleczenstwa wedlug kryterium prestizu, «Studia Filozoficzne», 1958, № 5; A. Sarapatai W. Wesolowski, Hierarchie zawodow i stanowisk, «Studia Socjologiczne», 1961, № 2, s. 91—124.

[148] См.: S.Rychliuski, Warstwy spoleczne, «Przeglad Socjologiczny», t. VIII, s. 171—184.

[149] См.: S. Ossowski, Struktura klasowa w spolecznej swiadomosci, op. cit., rozdz. III. Ср. того же автора: «Pojecie klasy spotecznej», «Studia Filozoficzne», 1957, № 1. Piеrrе Navi11е, Classes sociales et classes logiques, «Annee Sociologique», 1961, p. 2—77.

[150] Например: A. Borucki, Z badau nad sytuacja spoleczno-zawodowa inteligencji dwudziestolecia w Polsce Ludowej, «Przeglad Socjologiczny», 1960, t. XIV, z. 2.

[151] См.: W. Wesоtоwski, Studia z socjologii klas i warstw spolecznych, 1962; W. Wesоtоwski, Marksistowska teoria panowa nia klasowego a teoria wtadzy grup interesow, «Kultura i Spoleczen-stwo», 1961, № 1; Jerzy J. Wiatr, Szkice о materializmie histo-rycznym i socjologii, op. cit., s. 95—101; J. Hochfeld, Studia о marksowskiej teorii spoteczenstwa, op. cit.; Bronistaw Mine, O rozwarstwieniu spoieczenstwa socjalistycznego, «Kultura i Spole-czenstwo», 1963, № 3.

[152] L. Krzуwiсki, Ideaazycie, op. cit.

[153] См.: The odor Geiger,Die Stellung der Intelligenz in der Qesellschaft, Stuttgart, 1949.

[154] См.: E. Gоb1оt, La barriere et Ie niveau; Pawe1 Rуbicki, Ze studiow nad uwarstwieniem spolecznym, «Przeglad Socjologiczny», t. X, s. 81—96.

[155] См.: Jozef Obrebski, Problem grup etnicznych w etnologii i jego socjologiczne ujecie, «Przeglad Socjologiczny», 1936, 't. IV, z. I.

[156] См.: Ch. Hainchelin, Pochodzenie religii, Warszawa, 1954, s. 103 и далее. Разделение на кланы у меланезийцев островов Тробриан и мифы, рассказывающие о происхождении кланов, описал Малиновский; В. Malinowski, 2ycie seksualne dzikich, Warsza­wa, 1938, s. 411 и далее (II изд. 1957).

[157] Роль имен в межплеменных отношениях показал Кшивицкий: L. Krzywicki, Nazwy plemienne, «Przeglad Socjologiczny», 1935, t. Ill, z. 2.

[158] См.: L. Krzywicki, Ustroje spoleczno-gospodarcze w okre-sie dzikosci i barbarzynstwa, Warszawa, 1914, и того же автора: «Spoteczenstwo pierwotne. Jego rozmiary i wzrost», Warszawa, 1937.

[159] См.: М. О. Косвен/Очерки истории первобытной культуры, М., 1957; Jan St. Bystron, Wstep do ludoznawstwa, Warszawa, 1939.

[160] См.: Anna Kutrzeba-Pojnarowa, red., Kurpie. Pusz-cza Zielona, IHKM, 1962, где находим всестороннее описание района, представлявшего некогда территорию, заселенную народом, имевшим собственную культуру.

[161] См. «Краткий философский словарь», М., Госполитиздат, 1954, стр. 393—395.

[162] См.: A. Zajaczkowski, Plemie Aszanti w procesie prze-mian, «Przeglad Socjologiczny», 1961, t. XV. z. 1; его же: «Mtoda elita afrykanska», «Przeglad Socjologiczny», 1963, t. XVII, z. 2; S. С h о d a k, Procesy urbanizacyjne w «czarnep Afryce a przemiany struktury spoiecznej, «Studia Socjologiczne», 1963, z. I.

[163] См.: К. S. Pinsоn, A Bibliographical Introduction to Natio­nalism, New York, 1935; H. К о h n, The Idea of Nationalism, New York, 1948; F. Znaniecki, Modern Nationalities, Urbana, 1952.

[164] J, Кadzie1ski, Publicznosc prasowa Katowic, Krakow, 1963.

[165] См.: F. Znaniecki, О szczeblach rozwoju spotecznego, ор. cit.

[166] См.: J. Hochfeld, Studia о marksowskiej teorii spoiltczenstwa, Warszawa, 1963.

[167] См.: С z. Zn ami crowski, Prolegomena do nauki о panstwie, op. cit., rozdz. II.

[168] См.: Т. Szсzurkiewiсz, Rasa, rodzma, srodowisko. op. cit., rozdz. «Zasadnicze stanowiska socjologow w iijmowaniu grupy spolecznej».

[169] Эту точку зрения более или менее сознательно выражает Хоуманс.

[170] См.: L. v. Wiese, System der allgemeinen Soziologie, Munchen und Leipzig, 1933.

[171] См.: Wtadystaw Okinski, Procesy samoksztalceniowe, Poznan, 1935.

[172] См.: L. V. Wiese, System der Allgemeinnen Soziologie, 1933.

[173] Процессы адаптации рассматривают: S. Nowakowski, Adaptada ludnosci па Slasku Opolskim. Poznan, 1957: К. Zygulski, Adaptacja kultnralna rpnatriantow na Ziemiach Zachodnich, «Przedad Sociologiczny», t. XTTI. z, 2. s. 72—93; К. Zygulski, Z badan nad procesami adaptacii i integraci'i sncecznej renatriantow, r: «Tworzenie sie noweffo snoteczeristwa na Ziemiach Zachodnich». Pnznan. 1961, s. 181--239, См. тякже: «Pamietniki nsadnikow ziem odzyskanych», Poznan, 1963, орг. Z. Dulczewski i A. Kwilecki.

[174] См.: К. Zawistowicz-Adamska, Pomoc wzajernna i wspotdziatanie w kulturach ludowych, «Prace i Materialy Etnografi-czne», t. VII—IX, и того же автора: «2ywe tradycje wspoldzialania na wsi», Lodz, 1948.

[175] См.: Т. R. MalthUs, Prawa ludnosci, Warszawa, 1925.

[176] См.: J. Szczepanski,Socjologia, op. cit,, rozdz. «Darwi-nizm w socjologii», s, 173.

[177] Р. Znaniеcki, Studia nad antagonizmem do obcych, «Przeglad Socjologiczny», t. I. z. 2—4; Jоzef Сhalasinski. Antago­nize polsko-niemie.cki, «Przeglad Socjologiczny», 1935, t. III.

[178] См. Jerzy J. Wiatr, Wojsko, spoteczenstwo, polityka w Stanach Ziednoczonych, Warszawa, 1962; того же автора: «Socjologia wojska», Warszawa, 1964.

[179] Обзор проблем социальной дезорганизации дает Неймейер: М. Н. Nеumеуеr, Social Problems and Changing Society, New York, 1953.

[180] См.:.1. Szczepanski, Socjologia, op. cit., s. 215—221.

[181] По проблемам миграции существует богатая литература. См.: Krystyna Duda-Dziewierz, Wies matopolska a emigracfa amerykanska, War?zawa, 1938; Z. T. Wierzbicki, Migracje zareb-kowe we wsi Zmiaca w latach 1945—53, «Wies Wspolczesna», 1958, № 7/8, s. 116—136; M. Pohoski, Z badan nad migracja ze wsi do miasta, «Wies Wspotczesna», 1959, № 10, s. 82—95.

[182] Такую картину мобильности рисует Б. Прус в «Кукле», опи­сывая знакомство Вокульского с Парижем.

[183] Термин «мобильность» (mobility) ввел Питирим Сорокин; См.: Pitirim Sorokin, Social Mobility, New York, 1927. Лите­ратура, посвященная исследованиям вертикальной мобильности, обширна. Много эмпирических материалов содержат «Transactions of the Third World Congress of Sociology», 1956, vol. III. Результаты исследований, проведенных в Польше, подытоживает А. Сарапата. См.: A. Sarapata, Studia nad uwarstwieniem i ruchliwoscia spoteczna w Polsce. Проблеме мобильности посвящен номер журнала «Studia Socjologiczne», 1963, № 1.

[184] См.: J. J. Wiatr, Szkioe о materializmie historycznym i socjo-logii, op. cit., rozdz. II. См. также: W. E. Mооге, A Reconsideration of Theories Social Change, «American Sociological Review», 1960, № 25, p. 810—818.

[185] Существует обширная литература, посвященная влиянию тех­нического прогресса на общественную жизнь. См.: например: Gеоrges Friedmann, Maszyna i cztowiek. Warszawa, 1960; S. McKee and L. Rosen, Technology and Society, New York, 1941. Процесс формирования рабочего класса под влиянием про­мышленной революции раскрыл Ф. Энгельс в работе «Положение рабочего класса в Англии». См.: W. Markiewiсz, Spoieczne procesy uprzemystowienia Poznan, 1962; Г. В. Осипов, Техника и общественный прогресс, M., 1959; L. Тaniewski, Spoieczne skutki postepu technicmego, 1961. Обширную библиографию на эту тему приводит Матейко: A. Matejko, Praca i kolezenstwo, Warszawa, 1963.

[186] См., например: S. Czarnowski, Kultura, op, cit., rozdz, «Wedrowka narzedzia».

[187] См.: S. Czarnowski, Kultura, op. cit., rozdz. «Opory kultury»; W. О г k a n, Listy ze wsi; Ryszard Turski, Dynamika przemian spotecznych w Polsee, Warszawa, 1961.

[188] Классификация по: А. М. Rоse, Sociology, op. cit., p. 347 и др.

[189] Литература, посвященная движениям профсоюзов, эмансипа­ции женщин, антиалкоголизму, защите животных, защите детей, со­циальной опеке, дает материал для исследования этих движений. См., например: «Stuzba Spoleczna» (журнал Польского Института социальной службы), «Lodz», 1947; Helena Radlinska, Pedagogika spoleczna, op. cit.

[190] Вегnarid J. Gоrrоw, The Comparative Study of Revolu­tion, «Midwest Sociologist», 1955, vol. XVII, p. 54—59. Он исполь­зует здесь работы: Crane Brinton, The Anatomy of Revolu­tion, New York, 1938; Lуford P. Edwards, The Natural History of Revolution, Chicago, 1927; Rex D. Hoper, The Revolutionary Process, «Social Forces», 1950, vol. 28, p. 270—279. Марксистскую точку зрения представляют: J. J. Wiatr, Szkice о materializmie historyczmim i socjologii, op. cit., rozdz. Ill «Teoria rewolucji a soq'ologia zachowania politycznego»; H. Landau, Marksistowska teo-ria rewolucji, 1963; Marek Waldenberg, Lenin о formach re­wolucji socjalistycznej, «Studia Filozoficzne», 1960, № 2—3; того же автора: «Z historii zagadnien form rewolucji socjalistycznej», «Kultura i Spoleczenstwo», 1963, z. 4.

[191] Это убедительно показывает историческое исследование ре­ставрации после падения Наполеона.

[192] Наибольшему изучению подверглась мода. См., например: Alfred, Y. Kroeber and Jane Richardson, Three Centu­ries of Women's Dress Fashions, 1940; Russel Lуnes, The Tastemakers.

[193] См.: Franciszek Studnicki, Dzialanie przepisu prawa; Adam Podgorecki, Spoteczne warunki skutecznosci dziata-nia przepisow prawnych (обе статьи в: «Studia Socjologiczne», 1962, № 2); L. Petrazycki, Wstep do teorii prawa i moralnosci, Warszawa, 1945; Zygmunt Izdebski, Od'dzialywanie spoleczne prawa konstytucyjnego, «Panstwo i Prawo», 1948. № 11; того же ав­тора: «Niemiecka lista narodowa na Slasku», 1947.

[194] Известное изречение Вольтера выражает этот принцип: «Я не согласен с тобой, но буду до конца защищать твое право высказы­вать свои взгляды».

[195] См.: Adam Podgorecki, Socjologia prawa, Warszawa, 1962.

[196] См.: «Исторический материализм», под общей редакцией ф. В. Константинова, изд. 2-е, М., 1954.

[197] См.: Jan Lutynski, Ewolucjonizm w etnologii anglosaskiej a etnografia radziecka, Lodz, 1956.

[198] В. И. Ленин, Полн. собр. соч., т. 39, стр. 15.

[199] «Глобальное общество,— полагает Щепаньский,— это своего рода синтез форм общественной жизни, созданных на базе неко­торых основных элементов и комплексов культуры. Оно может возникнуть на основе экономической системы производственных отношений... и может возникнуть на основе религии и ее инсти­тутов» (стр. 189).


Понравилась статья? Добавь ее в закладку (CTRL+D) и не забудь поделиться с друзьями:  



double arrow
Сейчас читают про: