Глава 18

ДУЖКІ

§ 61. Правілы пастаноўкі дужак

1. У дужкі бяруцца ўстаўныя спалучэнні слоў і сказы, якія з асноўным сказам не звязаны сінтаксічна, але аб’яднаны сэнсавай сувяззю і служаць у якасці заўваг, удакладненняў і пад.

Напрыклад:

Узялі мы вуды, кацялок для юшкі, сачок (на ўсякі выпадак) і рушылі на рыбалку (А. Якімовіч).

Я (было ж нямала нас) чакаў павесткі кожны вечар (А. Звонак).

У адну з тых начэй (яшчэ не было занадта позна, толькі скончыўся вечар) двое людзей блукалі па глухіх закутках гэтага месца (К. Чорны).

Мы, дзеці, сядзелі на нашым бярвенні (бацька збіраўся ставіць новую хату і таму навазіў ужо многа лесу) і рабілі сабе свістулькі з вярбовых пруткоў (Я. Сіпакоў).

2. У дужкі бяруцца ўстаўныя словы і спалучэнні слоў, якія тлума- чаць, удакладняюць значэнне асобных папярэдніх слоў.

Напрыклад:

Ён сядзеў на ганку, ускінуўшы на плечы гуню (світку), і курыў (А. Чарнышэвіч).

Кожны раз перад выступленнем былі спеўкі (рэпетыцыі) (Я. Маўр).

У руках у яго вялікая галка камякоў (бульбяной кашы) (К. Крапіва).

3. У дужкі бяруцца ўстаўныя спалучэнні слоў і сказы, якія хоць і звязаны сінтаксічна з асноўным сказам, але выражаюць толькі дадатковыя заўвагі.

Напрыклад:

У яго тады жыла запаветная мара – стаць лётчыкам (калі не лічыць таго, што адзін час, нядаўна, ён захапляўся геалогіяй, каб знаходзіць затоеныя багацці) (І. Мележ).

У полі (хаця ў ім, праўда, яшчэ ляжаў снег) ужо чулася вясна (Б. Мікуліч).

4. Пасля слоў устаўной канструкцыі (перад закрывальнай дужкай) можа ставіцца пытальнік, клічнік або шматкроп'е, якія патрабуюцца кантэкстам, але кропка не ставіцца.

Напрыклад:

Быў узгорак, так як бубен, але Ціт пасеяў лубін, дык (ці веры вы дасце?), як чарот, жытцо расце (К. Крапіва).

Змітрок (добры ён хлопец!) чытае розную літаратуру (В. Каваль).

Успаміны плывуць, агартаюць чало. Беларусь! Беларусь! (А палеткі бягуць...)(П. Глебка).

І толькі школа (я адразу ўбачыў яе і беспамылкова пазнаў) стаяла за гародамі, бліжэй да лесу (І. Шамякін).

5. У дужкі бяруцца словы і спалучэнні слоў, якія выражаюць рэакцыю, адносіны слухачоў да чыёй-небудзь прамовы, выказвання, рэплікі; адпаведны знак прыпынку ставіцца перад закрывальнай дужкай.

Напрыклад:

(Смех.)

(Гучны смех.)

(Апладысменты.)

(Бурныя апладысменты.)

(Вясёлае ажыўленне ў зале.)

(Воклічы: «Правільна!»)

(Галасы: «Хопіць!»)

6. У дужкі бярэцца прозвішча аўтара або прозвішча аўтара і крыніца (назва твора), з якой прыводзіцца цытата.

Напрыклад:

Каля пасады лесніковай цягнуўся гожаю падковай стары, высокі лес цяністы (Я. Колас. «Новая зямля»).

7. Пасля цытаты, непасрэдна за якой у гэтым жа радку ў дужках змяшчаецца спасылка на аўтара або на аўтара і крыніцу (г.зн. перад адкрывальнай дужкай, за якой ідзе спасылка), захоўваецца адпаведны правілам знак прыпынку: пытальнік, клічнік або шматкроп'е.

Напрыклад:

Эпіграфам да працы ўзяты словы: «А там, над Нёманам, плывуць чаўны ў прасторы, там спевы коцяцца ў нямую далячынь» (П. Трус. «Ліст да сястры»).

Прыгадаліся знаёмыя радкі: «Чым сустрэла мяне мая вуліца, як я выходзіў?» (А. Куляшоў. «Сцяг брыгады»).

Няхай для нас палеткі родзяць, няхай для нас сады цвітуць! (П. Панчанка).

Насустрач цягніку выходзяць з-за ўзгорка маладыя алешыны, дубы, хвоі... (П. Галавач).

8. Калі ж спасылка на аўтара ці на аўтара і крыніцу змяшчаецца асобна ўнізе пад тэкстам, тады ў канцы тэксту (цытаты) ставіцца кропка ці іншы адпаведны знак прыпынку (пытальнік, клічнік, шматкроп'е) і спасылка ў дужкі не бярэцца.

Напрыклад:

Моўныя нормы і правілы не выдумляюцца мовазнаўцамі і не папярэджваюць моўнай практыкі, а ўтвараюцца самой моўнай практыкай, часта задоўга да таго, як набываюць сваё пісьмовае афармленне.

Кандрат Крапіва.

… Максім Багдановіч па праву заняў пачэснае месца ў нашай маладой паэзіі як высокаталенавіты паэт і майстра паэтычнай формы. …Тое, што напісаў ён за сваё кароткае жыццё, ставіць яго ў першыя рады нашых лепшых песняроў.

Якуб Колас. «Выдатнейшы паэт і крытык».

9. У дужкі бяруцца рэмаркі аўтара ў драматургічным творы.

Напрыклад:

А л ь ж б е т а (убягае, трымаючы ў руцэ клінок з тварагом). Што гэта ў вас тут парабілася, мае міленькія?

П а ў л і н к а. Кабыла дзядзькава ўцякла ці хто ўкраў. (Ідзе, садзіцца на ложак і шые)(Я. Купала).