Каралевiч

Гульня "Каралевiч" зафiксавана Е.Раманавым у мiнулым стагоддзi на Быхаўшчыне як калядная дзявочая гульня. У сярэдзiну круга запускаўся "царскi сын", або "каралевiч", -- дзяўчына з шапкаю ў руках. Усе ходзяць карагодам i спяваюць:

Цароў сын, каралевiч,

Пры гораду ходзiць,

Пры гораду ходзiць,

Шапку ў руках носiць.

А шапку носiць,

Нявест выглядаець.

-- Цароў сын, каралевiч,

Ступай сюды ў горад!

Ступай сюды ў горад,

Мiлай пакланiся,

З мiлай абнiмiся.

З мiлай абнiмiся,

З мiлай пацалуйся!

Дзяўчына, што стаiць у крузе, выбiрае адну з сябровак i цалуе яе. Тая бярэ шапку i iдзе ў круг. Гульня працягваецца, пакуль усе не перабываюць "каралевiчам". Гэта адна з забаў моладзi шлюбнага зместу.

"У мядзведзя на бару"

"У мядзведзя на бару" -- беларуская народная гульня. Сярод удзельнiкаў выбiраецца "мядзведзь". Астатнiя дзецi iмiтуюць збiранне грыбоў i ягад, спяваюць песню: "У мядзведзя на бару // Грыбы, ягады бяру.// Мядзведзь рычыць, // На нас глядзiць". "Мядзведзь" бегае за дзецьмi, пакуль усiх не пераловiць. Першы схоплены становiцца "мядзведзем". Гульня працягваецца спачатку.

Гульня, мусiць, з'яўляецца адбiткам старажытных вераванняў чалавека пра татэм мядзведзя, у гонар якога перад Благавешчаннем (25 сакавiка) у Беларусi святкавалi Камаедзiцу -- свята мядзведзя.

ГУЛЬНЯ "ЯШЧУР"

Дракон-яшчур добра вядомы ва ўсходнеславянскiм фальклоры. Усе мы ў дзяцiнстве захаплялiся казкамi, у якiх баялася пра волатаў, што змагалiся супраць трохгаловых змеяў. Гэты мiфалагiчны матыў трапiў i ў лiтаратуру ў выглядзе легенды пра святога Юрыя-Георгiя, што перамог дракона-змея.

Cпынiмся на калядных народных гульнях, якiя яшчэ захоўваюць у памяцi старажылы. У зборнiку "Песнi народных свят i абрадаў" з серыi "Беларускi фальклор у сучасных запiсах" (1974) змешчаны некалькi тэкстаў папулярнай не так даўно гульнi. У архiвах таксама маецца добрая калекцыя сучасных запiсаў "Яшчура". Падсумоўваючы ўсё гэта з дарэвалюцыйнымi знаходкамi, упэўнiваешся, што гульня бытавала амаль на ўсёй тэрыторыi Беларусi. У Рассii падобная гульня была вядома пад назвай "Яша". У рускiх дракон-яшчар трансфармаваўся ў iмя чалавека. У гэтым сэнсе беларускiя варыянты выглядаюць больш кансерватыўнымi, архаiчнымi.

Сутнасць гульнi заключалася ў тым, што яе ўдзельнiкi аддавалi "яшчуру" (асобе мужчынскага полу, якi знаходзiўся ў цэнтры карагода) свае "вянкi" (вянкi, хусткi, пярсцёнкi i г.д.). Выкупам прадметаў служыў пацалунак "яшчура" або выкананне яго любога загаду. У розных мясцовасцях iснавалi i розныя варыянты гульнi, аднак шлюбная тэматыка яе засталася нязменнай. У песнях малюецца вобраз бажаства, культу:

Сядзi, сядзi, Яшчур,

У гайку у зялёным,

У арэхавым кусце

На залатым крэсле...

Адна з дзяўчын просiць:

-- Пане Яшчур,

Аддай мой вяночак.

Мой вяночак залаты,

Загубiла з галавы.

Будзе мяне мацi бiць

Ды некаму баранiць.

"Яшчур" сядзiць i смяецца:

-- Хi-хi-хi...

-- Не "хi-хi-хi", а аддай вяночак.

Я ж па далiне хадзiла

I кветкi шукала.

Я iх рвала

I вяночак вязала.

Песня запiсана ў вёсцы Дзякавiчы Жыткавiцкага раёна ў 1986 г. ад Н.I.Рагалевiч. Той жа тэкст быў зафiксаваны ў 1914 г. К.Машынскiм, вядомым польскiм славяназнаўцам, у той жа вёсцы. У дарэвалюцыйным запiсе яшчэ маецца працяг дыялогу "яшчура" i дзяўчыны: "А зарэзаў бацька вала?" -- "Зарэзаў". -- "А хвост якi?" -- "Як лапата". --"Цi можна iсцi да за хвост, да за плот цягцi?" -- "Цягнi куды хоч".

Магчыма, у ранейшым запiсе адлюстраваны звычай ахвярапрынашэння дракону-яшчару. Вядома, што язычнiцкiм багам давалi ў ахвяру быкоў.

Справядлiва заўважыў яшчэ ў мiнулым стагоддзi М.Федароўскi, што фiгура "яшчура" ў гульнi акружана таямнiчасцю, ён прагне атрымаць шлюбны вянок дзяўчыны. У гульнi праяўляюцца сляды ахвяравання духу падземнага царства вод прыгожых цнатлiвых дзяўчат. Вянок у фальклоры -- гэта сiмвал чысцiнi i цнатлiвасцi, згубiць яго -- азначала стаць жанчынай. "Яшчур" забiраў сабе ў круг як "вянкi", так i самiх дзяўчат.

Матыў прынясення падобных ахвяр шырока вядомы ў мiфалогii. У Кiтаi, напрыклад, самую прыгожую дзяўчыну вянчалi з Хуанхэ, кiдаючы яе ў ваду; У Старажытным Егiпце перад пасевам кiдалi ў Нiл дзяўчыну, апранутую ва ўсё вясельнае, каб выпрасiць разлiў ракi; у майя дзяўчат кiдалi ў святы вадаём Чычэн-Iнцы.

Згодна з тэорыяй акадэмiка Б.А.Рыбакова, старажытныя людзi ўяўлялi, што Сусвет складаецца з трох светаў. Падземна-падводны свет увасабляўся яшчарам-драконам, якi глытаў вечарам сонца (у выглядзе галавы сонечнага лася), а ранiцай выпускаў. Сярэднi свет прадстаўлены людзьмi i шаманамi, якiм дапамагалi русалкi, дзiвы, семарглы, а верхнi, нябесны, -- уладаром Сусвету Родам. У верхнi з людзей маглi пападаць толькi шаманы, якiя атрымлiвалi ад двух жанчын-ласiх цудадзейную сiлу.

К.Машынскi ў вёсцы Дзякавiчы Мазырскага павета запiсаў дзве падобныя гульнi "Яшчур" i "Олей", якiя паралельна бытавалi на Каляды. Хто ж такi "олей" i чаму ён дублiруе яшчара? У названай вёсцы ў 1986 г. Н.А.Кудзелька, 1927 г.н., успомнiла дзве гульнi, тэкст i дзеяннi якiх амаль не змянiлiся.

Параўнайце тэксты песень дзвюх гульняў:

"Усе спяваюць у карагодзе "олею" (хлопцу, мужчыне):

-- Цяпло, цяпло Олею

Пад дубовай карою,

Сядзi сабе самому.

-- Курна, курна, дзевачкi,

Пад дубовай карою

Сядзець сабе самому.

-- Ды бяры сабе, Олею,

Красну панну Олечку.

"Олей" атрымлiвае з карагода дзяўчыну ў круг.

-- Дзякуй, дзякуй, дзевачкi,

За красную Олечку.

Песня пачынаецца спачатку, i "Олей" атрымлiвае другую "ахвяру". Гульня заканчваецца тады, калi ў карагодзе не застаецца нiводнай дзяўчыны" (К.Машынскi).

Да гэтага часу нам яшчэ не ўдалося запiсаць у iншых мясцовасцях варыянт "Олея". Часткова разгадку мы знайшлi ў рускiх песнях. У Вяцкiм павеце наступным тэкстам праслаўлялi культ аленя:

Сидит олень

Под кусточком,

Под березничком.

-- Что? Тепло ль тебе, олень?

Студенно ль тебе, олень?

-- Мне не так студенно.

Приоденьте меня,

Приукутайте.

Что со девицы венок...

Магчыма, "олей" i ёсць алень. У Пермскiм павеце ў адным з варыянтаў карагоднай песнi пра аленя спявалi:

-- Не стреляй, добрый молодец,

Будешь женiться, будешь женiться --

На свадьбу прiду,

Златымi рогамi, златымi рогамi

Весь двор освечу.

У ёй чуецца водгалас старажытных мiфаў пра аленяў, ласёў-сонца (эпоха мезалiту). Падразумяваецца i зварот у песнях да цяпла (сонца). Каб выпусцiў яго яшчар вясной, неабходна прынесцi яму ў ахвяру цнатлiвых дзяўчат. Магчыма, ролю "яшчура" раней выконваў шаман. У шаманавых сховах археолагi знаходзiлi чалавека, галава якога была абвенчана выявай ласiнай морды, а па баках ляжалi жанчыны. На старажытнасць культу аленяў паказваюць знаходкi беларускiх археолагаў, якiя выявiлi, напрыклад, у неалiтычных пахаваннях вёскi Асавец на Вiцебшчыне фiгурку аленя, зробленую з рога. А як вядома, ранняе мастацтва было амаль непадзельна ад вераванняў.

У многiх варыянтах пра "яшчура", нават у сучасных беларускiх, маецца прыпеў "Лада, ладу". Злучэнне двух культаў -- гаспадара нiжняга свету i вялiкай багiнi вяснова-летняй урадлiвасцi, царыцы вяселляў, шлюбнага жыцця -- лагiчная з'ява. Песень з падобным прыпевам нямала ў беларускiм фальклоры. Яны выконвалiся ад калядных свят i да лета, уключаючы чэрвень. Магчыма iх сувязь з багiняй Ладай. Не выключаецца тое, што Лада з'явiлася крыху пазней, але таксама ў язычнiцкi час, калi свята Яшчара займела рысы шлюбных гульняў моладзi.

Многiя гульнi, што выконвалiся зiмою, аб'яднаны не толькi вясельнай тэматыкай, але i асноўнымi гульнёвымi элементамi, падобнымi са старажытным "Яшчурам". Гэта такiя, як "Луч", "Гняваш", "Падушачка", "Старац" i iнш. Да iх можна аднесцi i папулярную беларускую гульню "Жанiцьба Цярэшкi".

У гульнi "Яшчур" ёсць яшчэ шмат цiкавага i нявырашанага. Беларускi "яшчур" не менш загадкавая з'ява, чым у iншых далёкiх краiнах. Прымеркаванне гульнi да Каляд, пачатку года i некаторыя iншыя яе рысы звязваюць нашага "яшчура" з вядомым навагоднiм драконам.

Д а д а т а к

Яшчар

Яшчар сядзiць на пяньку, ухутаны ў зеленi. Дзяўчаты ў вянках на галаве, узяўшыся за рукi, то падыходзяць, то адыходзяць ад Яшчара, пяюць:

Сядзi, сядзi, Яшчар! Гэй нам, гэй!

У зялёным крэсле, -- << --

У ласкавым кусце, -- << --

Гарэшкi трушча. -- << --

Бяры сабе панку, -- << --

Каторую хочаш. -- << --

Цi што ў чаравiчках, -- << --

Цi што ў панчошках. -- << --

Цi -- хораша ходзе, -- << --

Цi -- работку робе. -- << --

Калi дзяўчаты ў часе гульнi падыходзяць да Яшчара, ён па чарзе ў кожнай дзяўчыны знiмае вянок з галавы. Спевы датуль прадаўжаюцца, пакуль Яшчар пазнiмае ўсе вянкi. Пасля гэтага дзяўчаты па адной падыходзяць да Яшчара i выпрошваюць свой вянок словамi:

Яшчар, панок,

Аддай вянок.

Я ручкi, ножкi мазалiла,

Свайго вяночка не знасiла.

Пры гэтым Яшчар стараецца рассмяшыць дзяўчыну. Калi дзяўчына засмяецца, дык Яшчар не аддасць вянка. Яна адыходзiць без вянка. Потым падыходзiць другi раз прасiць вянка. Яшчар толькi тады аддасць ёй вянок, калi яна пры просьбе вянка не засмяецца.

(Зап. настаўнiк Я.Г. у Лагойскiм раёне да вайны. З кнiг "Дудар" i "Для малых дзетак", выдадзеных у ЗША.)

"ВАДЖЭННЕ КАЗЫ". ПАДРЫХТОЎКА ДА КАЛЯД

Гульня была распаўсюджана ў паўднёва-ўсходняй частцы Беларусi з дамiнуючым цэнтрам бытавання на Палессi (таксама вядома яна на Украiне i Расii). Варыянты песень пра "казу" найбольш захавалi "паганскi" дух абрадавага дзейства i сваю блiзкасць да пратэксту. Яны заклiкалi на шчодры ўраджай i прыплод, што з'яўляецца найверагоднейшай прыкметай старажытнасцi. У iх бачыцца шмат язычнiцкiх, мiфалагiчных рысаў. Пераапрананне ў звяроў у першы тыдзень года Б.А.Рыбакоў лiчыць праяўленнем слядоў культу Велеса-Воласа.

х х х

"Каза" ("Казёл"). Так называюцца розныя варыянты народнага танца, карагода або гульнi, шырока распаўсюджаных ва ўсiх раёнах Беларусi. Многiя з iх з'явiлiся са старадаўняга каляднага тэатралiзаванага абраду "хаджэння з казой", якi заклiкаў прынесцi гаспадарам добры ўраджай i багацце. Думка гэта выказваецца i ў адной з калядных песень:

Абрад гэты шырока вядомы i неаднойчы быў апiсаны, таму мы раскажам толькi аб яго харэаграфiчным баку. Выканаўца, якi ствараў вобраз "казы", часта рухамi i жэстамi iлюстраваў тэкст песнi:

Ой, ну-ну, каза,

Ой, ну-ну, шэра,

Паварочвайся,

Нi забувайся!

То на сей бачок,

То на той бачок,

То на рожычкi,

На капуцiкi...

Пасля слоў "каза ўпала, здохла, прапала" яна падала, быццам мёртвая, на зямлю. Атрымаўшы частаванне гаспадароў хаты, "каза" ўставала i кланялася. Пасля гэтага каляднiкi танцавалi i спявалi здравiцы ў гонар гаспадароў.

Калiсьцi смерць i ўваскрэсенне "казы" сiмвалiзавалi штогадовае памiранне i ажыванне прыроды (каза i казёл, па павер'ях беларусаў, былi духамi ўраджаю, дух жыта -- Жыцень уяўляў сабой iстоту казла). Водгалас мiнулых эпох гучыць у гэтым абрадзе яшчэ i сёння.

Сапраўднае тэатралiзаванае дзеянне разыгрывалi, напрыклад, у вёсцы Спорава Бярозаўскага раёна Брэсцкай вобласцi. Мужчына i жанчына, якiя выконвалi "Казу", спачатку танцавалi "Казачок", а затым хадзiлi ўнутры круга, "абнюхваючы" адзiн аднаго, iмiтуючы казiнае бляянне. Нарэшце партнёрка скакала цераз танцора, як цераз гiмнастычнага каня. У Гомельскай вобласцi, напрыклад, двое танцуючых адначасова пераскоквалi цераз палку, якую трымалi ў руках (цi перакiдвалi над ёй па чарзе то правую, то левую нагу, цi згiналi ў скачку абедзве нагi), прыпяваючы: "Быў у бабкi казёл, мэ-гэ-гэ..." Жарты, выкарыстанне гумарыстычных аксесуараў (барады, рагоў) характэрныя для выканання "Казы" i сёння.

Яшчэ параўнальна нядаўна "Казу" выконвалi як жартоўную паўгульню-паўтанец i ў Хоцiмскiм раёне Магiлёўскай вобласцi: хлопцы скакалi адзiн цераз аднаго; трымаючыся за паясы, рабiлi кульбiты; абапiраючыся на рукi суседзяў, "круцiлi колы", увогуле выконвалi ўсё, што падказвала iм пластычная фантазiя i фiзiчныя магчымасцi.

Трукавыя рухi, якiя патрабуюць вялiкага спрыту, выконвалiся калi-нiкалi i жанчынамi. Так, у Свiслацкiм раёне Гродзенскай вобласцi для выканання гэтай камiчнай гульнi-танца звычайна падбiралiся дзве дастаткова спрытныя i моцныя жанчыны. Адна з iх нахiлялася ўперад. Другая лажылася жыватом на яе спiну такiм чынам, каб галава першай аказалася памiж яе ног. Узяўшыся рукамi за сабраны вузлом падол спаднiцы першай жанчыны, другая адрывала яе ногi ад падлогi i, перамясцiўшы, ставiла на падлогу. Затым першая, якая трымала рукамi шчыкалаткi ног партнёркi, выпрамлялася, падымала другую i перамяшчала яе. Так, па чарзе прыпадымаючы адна адну, яны рухалiся па хаце, стараючыся папасцi ў такт мелодыi полькi, што наiгрывала скрыпка. Можна ўявiць сабе весялосць, якую выклiкала грубаватая, але ад гэтага нiколькi не менш смешная забаўка.

Танцавальныя формы "Казы" асаблiва шырока ўжывалiся на вяселлях.

Як мы ўжо адзначалi, у вобразах казы i казла ўвасаблялася пладаносная сiла, вясельная, любоўна-шлюбная тэматыка. Але гэтым не вычэрпваюцца прычыны доўгага жыцця танца i распаўсюджанне яго амаль на ўсёй тэрыторыi Беларусi. Сакрэт, вiдавочна, заключаецца ў тым, што танец увабраў у сябе многiя старажытныя традыцыi i адпавядае патрабаванням людзей: у забаўках, вострых эмацыянальных уражаннях вызвалiцца ад звыклых норм. I нядзiўна, што менавiта на вяселлi прыжылася "Каза", якая несла ў сабе вялiкiя магчымасцi для iмправiзацыi. Так, у Гродзенскай вобласцi пары рухалiся па крузе супраць гадзiннiкавай стрэлкi i пры гэтым спявалi:

Падышоў казёл

Пад акенца,

Цi прыйдзе

Дзеўка-валакенца.

Потым дзяўчаты мянялiся месцамi, кожная праз цэнтр круга iшла на месца сваёй vis-a-vis.

Хлопцы падскоквалi да сваiх дзяўчат, вымаўляючы: "Ме-ке-ке, ме-ке-ке!" Дзяўчаты танцуюць перад сваiмi партнёрамi, "муштруюцца", i выконваюць наступныя рухi: крок правай нагой уперад з пераносам на яе цяжару цела. Правае плячо выстаўляецца наперад, зварот у першапачатковае становiшча па нявываратнай першай пазiцыi. Крок левай нагой уперад з выстаўленнем наперад левага пляча, зварот у першапачатковае становiшча. Рух паўтараецца некалькi разоў, рукi дзяўчыны пры гэтым сагнуты ў локцях i падняты да ўзроўню грудзей. Затым пары танцуюць польку па крузе.

Гэты варыянт "Казы" амаль без змен мог бы з поспехам выконвацца дзецьмi.

Найбольш папулярная мелодыя "Казы" апублiкавана ў многiх фальклорных зборнiках:

А Козачка шэрая

Па гародзе бегала

Ой, ну ды ой, ну --

Па гародзе бегала.

Аб'елася лебяды,

Не трапiла да вады.

Ой, ну ды ой, ну --

Не трапiла да вады.

Мяне дома не было,

I козачку раздуло.

Ой, ну ды ой, ну --

I козачку раздуло.

Трэба лекаў пашукаць,

Каб козачку ратаваць.

Ой, ну ды ой, ну --

Каб козачку ратаваць.

Ды мiнулася бяда --

Памагла казе вада.

Ой, ну ды ой, ну --

Памагла казе вада.

Наступны варыянт танца з задавальненнем будуць танцаваць дашкольнiкi. Адзiн выканаўца iдзе, падскокваючы ў рытм музыцы, i пяе ўсiм вядомую мелодыю:

Iшоў казёл дарогаю, дарогаю,

Сустрэў казу бязрогую, бязрогую, бязрогую.

Давай, каза, папрыгаем, папрыгаем, папрыгаем

I ножкамi падрыгаем, падрыгаем, падрыгаем.

Потым падыходзiць да аднаго з дзяцей, бярэ за руку i вядзе ў круг. Другi становiцца за спiну першага, кладзе рукi яму на плечы, i яны скачуць ужо ўдвух, паўтарыўшы першы куплет або якi-небудзь iншы, складзены ўдзельнiкамi гульнi.

Як гульня, да якой можна далучыць усiх прысутных у зале, выглядае варыянт "Казы" з Магiлёўскай вобласцi. Усе танцуюць у крузе, не беручыся за рукi. Першы танцор прыстаўляе адтапыраныя вялiкiя пальцы правай i левай рукi да скроняў (далонь самкнута i выцягнута ўперад), як бы iмiтуючы рогi, i, высока падскокваючы, "бадае" выбранага партнёра. Другi становiцца за спiной першага, але той паварочваецца, становiцца за другiм i ахоплiвае яго за талiю. Стаўшы цяпер першым, ён такiм жа чынам робiць "рогi" i, падскокваючы, "бадае" трэцяга. Трэцi становiцца за спiной другога, але першы i другi паварочваюцца тварам у другi бок, i трэцi аказваецца першым. Ён у сваю чаргу робiць "рогi", падскоквае i "бадае" чацвёртага i г.д. Такiм чынам, "Каза" доўжылася, танцорам усё цяжэй станавiлася захаваць адзiн рытм i рабiць павароты на 180о. Танец закончваўся, калi ў яго ўключалiся ўсе, хто стаяў у крузе.

Гульня суправаджалася песняй:

Складанне калектыўнай "Казы" наогул не рэдкасць на вяселлях. Так, у Брэсцкай вобласцi "Казу" выконвалi дванаццаць чалавек: восем унiзе, чатыры сядзелi на iх вярхом, стараючыся ўтрымацца, калi "каза" скакала i брыкалася.

Старадаўнi танец "Каза", якi пастаянна абнаўляецца, захоўвае сваю бурлескную, камiчную прыроду. Цяпер яна не толькi апранаецца ў свой традыцыйны авечы кажух, але i ў сiнтэтыку, акарыкатурвае новыя танцавальныя моды, насмiхаецца. Ведаючы, якi доўгi па часе шлях прайшла "Каза", не трэба вельмi строга судзiць яе за не заўсёды элегантныя жарты.

Перацярпеўшы некаторыя змены, гэты шматаблiчны спектакль з "казой" перайшоў у дзiцячы гульнёвы рэпертуар. Прывядзём толькi адзiн прыклад -- дзiцячы карагод "Казёл", запiсаны Г.Цiтовiчам у Мiнскай вобласцi, у якiм дзяўчынка ў сярэдзiне круга жэстамi i рухамi адлюстроўвае тое, аб чым спяваюць удзельнiкi:

-- Вот i так,

Так i гэтак,

Так мужчынкi скачуць.

-- Пакажы, казелiнька,

Павiтай, казелiнька,

Як дзевачкi скачуць?

-- Вот i так,

Так i гэтак,

Так дзевачкi скачуць.

-- Пакажы, казелiнька,

Павiтай, казелiнька,

Як хлопчыкi скачуць?

-- Вот i так,

Так i гэтак,

Так хлопчыкi скачуць.

-- Пакажы, казелiнька,

Павiтай, казелiнька,

Як казёл скачыць?

-- Вот i так,

Так i гэтак,

Так казёл скачыць.

(Чурко Ю.М. Вянок беларускiх танцаў. Мн., 1994.)

х х х

Сумесна з педагогам дзецi складаюць сцэнарый вячорак, выкарыстоўваючы раней вывучаныя тэксты старадаўняга абрадавага iгрышча, гульняў i забаў, танцаў i карагодаў. Мэтазгодна паказаць прадстаўленне лялечнага тэатра батлейка, наладзiць мастацка-этнаграфiчную выставу.