2017-12-14
1206
2. Зерттеудің негізгі обьектісін ата?
3. К. Левиннің қандай ғылыми зерттеулерін білесің?
4.Қисынсыз бақылау неше процеске бөлінеді?
Әдебиеттер:
1. Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика. СПБ Братство, 1994
2. Закс Л. Статистическое оценование.М,Статистика, 1976г
3. Кулагин Б. Ф. Основы профессиональной психодиагностики.М,1984г
4. Кумеков Л.В. Психологическое исследование.СПБ,Наука,1994
5.Крылова А.А., Маничева С.А. Практикум по обшей экспериментальной и прикладной психологии М.,2006.205-221б.
№ 5 Дәріс.
Тақырып: Психологиядағы зерттеу әдістері.
Қарастырылатын сұрақтар:
1.Ұйымдастырушылық әдістер.
2. Эмперикалық әдістер.
3. Коррекциялық әдістер.
Мақсаты: Психологиядағы зерттеу әдістерінің топтары; ұйымдастырушылық, эмперикалық, коррекциялық әдістерімен таныстыра отырып оның жекелеген түрлерінің қалай жүргізілуін үйрету.
Дәрістің мазмұны:
1.Ғылым – алдымен зерттеу болып табылады, сондықтан ғылымның пәнін анықтау, оның сипатамасын жоққа шығармайды, оған оның әдістарін анықтау да енеді. Әдістер – ғылым пәнін таныстыратын тәсілдер. Психология – жеке әдістері немесе әдістемелері бар біртұтас жүйе. Ғылым әдістері заңдылықтарына сүйенеді. Сондықтан ғылымның даму барысында оның әдістері дамып, түрленіп отырады.
Зерттеу әдісіәрқашанда қандай да бір әдістемені білдіреді. Ғылым, Ғылыми психологиялық зерттеудің объективтілігіне жалпы талаптар қояды:
1.Психологиялық объективтік зерттеудің принципі, зерттеу пәнінің ерекшеліктеріне тәуелді болатын, әртүрлі әдістемелік амалдар арқылы жүзеге асырылады. Психика мен сана ішкі және сыртқы көріністерімен бірге зерттеледі.
2.Біздің психология психикалық пен физикалықтың теңдігін емес, бірлігін көрсетеді, сондықтан, кейде психологиялық үрдістердің физиологиялық талдауы физиологиялық зерттеуге енсе де, психологиялық зерттеу оған енбейді.
3.Біз психиканың материалдық негіздерінің органикалық негіздеріне теңелмейтінің байқадық, адамдардың ойының үлгісін олардың өмір үлгісі, адамдардың санасын қоғамдық тәжірибе көрсетеді.
4.Психологиялық заңдылықтар даму үрдісі барысында ашылады. Дамуды зерттеу арнайы саласы ғана емес, сонымен қатар, психологиялық зерттеудің арнайы әдісі болып табылады. Генетикалық принцип біздің әдістемеміздің негізгі принципі болдады.
Психология, кез-келген ғылым сияқты, әртүрлі әдістердің біртұтас жүйесін қолданады. Психология әдістерінің төрт түрлі тобы атап көрсетейік:
51Ұйымдастыру әдістері: салыстырмалы әдіс (жас ерекшелік, іс-әрекеті бойынша әртүрлі топтарды салыстыру); лонгитюдтік әдіс (бір адамдарды ұзақ уақыт бойы бірнеше қайтара зерттеу), кешендік әдіс (зерттеуге әр түрлі ғылым өкілдері қатынасады, бір объектіні әртүрлі амалдар арқылы зерттейді).
2.Эмпирикалық әдістер. Оған бақылау және өзін-өзі бақылау, эксперименттік әдістер (табиғи, қалыптастырушы, лабораториялық); психодиагностикалық әдістер (тестер, анкеталар, сауалнамалар, социометрия, әңгімелесу, сұхбат); іс-әрекет нәтижелерін талдау; биографиялық әдістер енеді.
3.Мәлімметтеріді өндеу әдістері: сандық (статистикалық) және сапалық (материалдарды топтарға бөлу, талдау).
4.Коррекциялық әдістер: аутотренинг, топтағы тренинг, психотерапевтикалық әсер ету әдістері, оқыту.
Ұйымдастыру әдістері
Зерттеу екі негізгі түрлі арқылы психика дамуының ерекшеліктері мен заңдылықтарын білуге болады: көлденең және бойлық (лонгитюдтік). Екеуінің де бірқатар ерекшеліктері мен кемшіліктері бар. Қазіргі лонгитюдтік зерттеулер баланың соматикалық және психикалық дамуын тіркеуді мақсат етеді.
Р. Готтштальдт егіздерге 20 жыл бойы лонгитюдтік психологиялық зерттеулер жасады. Конституциялық және әлуметтік факторлардың әсерін зерттеу үшін, егіздер ыңғайлы модель болып табылады. Бұл мәселе егіздер әдісі деп аталатын, лонгитюдтік зерттеуді егіздерге қолдануды талап етті /4/.
Көлденең кескін әдісіне қарағанда, лонгитюлдтік әдістің ерекшеліктері көбірек:
- лонгитюдтік зерттеу жееклеген жас кезеңдері бойынша мәліметтерді көлденең өңдеуге мүмкіндік береді;
- ол екі кезең арасындағы дамудың өзгеріс шамаларын айқынырақ көрсетуге мүмкіндік береді. Логитюдтік зерттеулер әрбір баланың дамуының жеке динамикасы мен құрылымын анықтайды;
- тек лонгитюдтік зерттеу ғана, дамушы тұлғаның жеке компоненттері арасындағы байланыстар мен қатынастарды талдауға, дамудың дағдарыс кезеңдерінің мәселелерін шешуге мүмкіндік береді.
Лонгитюдтік зерттеудің басты кемшілігі: оларды ұйымдастыруға және жасауға көп уақыт қажет.
Психикалық дамуды көлденең немесе кескінді зерттеулердің мәні мынада: дамудың ерекшеліктері туралы қорытындылар, әртүрлі жастағы, әртүрлі даму деңгейіндегі, әртүрлі тұлғалық ерекшеліктер, клиникалық реакциялары және т.б. бар, салыстырмалы балалар топтарының бірдей сипаттамаларын зерттеулер негізінде жасалады. Бұл әдістің негізгі негізгі ерекшелігі: зерттеудің салыстырмалы жылдамдығы – қысқа уақыт ішінде нәтижелерге жету мүмкіндігі.
Алайда, таза көлденең кескіндегі зерттеулер статикалық болып қалып, даму үрдісінің динамикасы, оның үздіксіздігі жайлы қорытындылар жасауға мүмкіндік бермейді, ал осылайша алынған көптеген даму заңдылықтары жуық шамада ғана болады.
Салыстырмалық әдістің мәні: даму барысындағы жекелеген психологиялық актілер мен мінез-құлық механизімдерін қарастырып, басқа ағзадағы ұқсас құбылыстармен салыстыру. Бұл әдіс «салыстырмалы генетикалық» деген атаққа ие болып, В.А.Вагнердің, Л.С.Выготский жоғары психологиялық функциялардың тарихын зерттей отырып, салыстырмалы генетикалық әдісті жас шамасының психологиясы мен жалпы психология (әсіресе, тіл мен ойлауды зерттегенде) мәселелерін шешуде қолданды /4,9/.
2. Психологиядағы эмпирикалық әдістер.
Психология жеке ғылым ретінде қалыптасқаннан бері психологияның эмпирикалық әдістерінің тобы негізгі болып саналады. Эмпирикалық әдіс өзіне бақылау және өзін-өзі бақылау, эксперименталдық әдістерін енгізеді.
Бақылаудың психологияда екі негізгі түрі болады: өзін-өзі бақылау немесе инторспекция және сырқы, немесе объективтік бақылау. Дәстүрлі инторспекциялық психология өзін-өзі бақылауды психологиядағы жалғыз немесе негізгі әдіс деп есептеді. Бұл, психиканы өз-өзіне тұйықталған ішкі әлемге айналдыратын жалпы принциптің зерттеу әдістерінеде қолданылумен байланысты болды.
Өзін-өзі бақылау арқылы өз психикасын тану, қалай да болмасын сыртқы әрекеттің бақылауы арқылы, жүзеге асырылады. Сонымен, өзін-өзі бақылауды психологиялық танымның негізгі немесе жалғыз әдісіне айналдыру орынсыз болып табылады. Психологиядағы бақылаудың объективтік әдістер арқылы жүргізілген жөн.
Объективтік бақылау. Бақылау әдісінің қолданылуы ішкі мен сыртқының, объективтіліг пен субъективтіліктің бірлігінен басталуы қажет. Бұл психологиядағы барлық объективтік әдістерінің ішіндегі ең қарапайымы және кең қолданылатыны. Бақылау ғылыми әдіс болуы үшін жалпы негізгі шарттардың орындалуы тиіс.
Бірінші негізгі талап-нақты мақсаттың болуы: нақты мақсат бақылаушыны басқаруы керек. Мақсатқа байланысты, үлгі арқылы көрсетілген, бақылау жобасы болуы тиіс. Бақылаудың жобалануы және жүйеленуі, оны ғылыми әдіс ретінде сипаттайды.
Бақылау айғатарды тіркеумен ғана шектелмей, қайта бақылаулар арқылы жорамаларды қалыптастыратындықтан, ғылыми танымдық әдіс болып табылады.
Объективтік бақылау әдісінің басты ерекшелігі: психалық үрдістерді табиғи жағдайларда зерттеуге мүмкіндік береді. Бірақ бұл әдіс зерттеудің басқа әдістерімен толықтырылуы керек. Бақылау тәртібін төмендегідей талаптар қойылады:
а) мақсат пен міндетті анықтау;
ә) объектіні және жағдайды таңдау;
б) зерттелетін объектіге барынша аз әсер ететін және қажетті ақпаратты жинауды қамтамасыз ететін таңдау;
в) бақыланатын объектіні тіркеу әдісін таңдау;
г) алынған ақпаратты өндеу және нәтижелеу.
Бақылау әдісінің негізгі кемшіліктері: бақылаушының көз қарасы, мақсат, психологиялық күйі, тұлғалық ерекшеліктері бақылау нәтижесіне ықпал етуі мүмкін; мәліметтерді қорытындылау қиындық тудырады; бақылау көп уақытты қажет етеді.
3.Психокоррекциялық әдістер.
Аутогендік жаттығулар әдісінің пайда болуы және енгізілуі неміс психотерапевті И.Г.Шульцтің атымен байланысты. Аутогендік жаттығулар –психогигена мен психопрофилактиканың, сондай-ақ төтенше жағдайдағы адам күйін басқарудың әрекетті амалы. Бұл әдістің танымалдығы өмір жылдамдығына, жүйке жүйесіне түсетін жүктеулердің артуына байланысты.
Аутогендік жаттығуларда жүйке жүйесінің жағдайына ықпал етудің үш негізгі жолы қолданылатыны жайлы белгілі психотерапевт Л.Л. Примак жазды.
1-ші жолы қаңқаның бұлшықеттері мен демалу тонусының орталық жүйке жүйесіне әсер ету ерекшелігімен байланысты. Жүйке жүйесімен тонус арасындағы байланыс бұлшықеттердің тонусын саналы өзгерту арқылы психикалық белсенділік деңгейіне ықпал етуіне мүмкіндік береді.
2-ші жолы сезім бейнелері мен елестетуді пайдаланумен байланысты болады. Сезім бейнесі- адам денсаулығы мен психикалық күйіне ықпал етуші белсенді құрал.
Ағзаның психофизиологиялық функцияларына ықпал етудің үшінщі жолы айтылып қана қоймай, сөздің реттеуші және бағдарламашы ролімен де байланысты. Ішкі сөздің бұл қасйеті жаттығулардың тиімділігін арттыру, жарыс кезінде ішкі резервтерді жинақтау үшін, спортта ертеден қолданылады.Аутогендік жаттығулары адамның резервтік мүмкіншіліктерінің өсуіне ықпал етіп қана қоймай, сонымен қатар мидың бағдарламашы механизмдерінің қызметін тұрақты жетілдіріп отырады.
Топтық немесе басқаша айтқанда әлеуметтік психологиялық тренинг ретінде қарым-қатынассаласындағы білім беру және іскерлікке үйретудің өзіндік түрлерін, сондай-ақ оларға сәйкес коррекция түрлерін түсінуге болады. Әлеметтік психологиялық тренингтің барлық түрлерін екі үлкен топқа бөлуге болады:
-әлеуметтік икемділікті дамытуға бағытталған(пікір сайысын жүргізе білу, тұлғааралық дау-дамайларды шешу)
-қарым-қатынас жасау жағдайын талдау тәжірибесін тереңдетуге мақсатталған.
Әлеуметтік психологиялық тренинг екі үлкен салаға бөлінеді;топтық пікір сайыс және ойындар.
Топтық пікір сайыс әдісі көбінесе белгілі бір тжағдайларды, топтың өзін-өзі талдау түрінде пайдаланылады.Ал ойын әдісіндеәрбір қатынасушы белгілі бір ролге еніп соған сай білік, дағдыларды меңңгереді.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.
Психологиялық зерттеу әдістерінің топтарын ата?
2.
Ұйымдастырушылық әдістерді ата?
3.
Эмперикалық әдістер топтарына қандай әдістер жатады?
4.
Коррекциялық әдістер қандай мақсатта жүргізіледі?
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Ұйымдастырушылық әдістер дегеніміз не?
2. Эмперикалық әдістер дегеніміз не?
3. Коррекциялық әдістер дегеніміз не?
Әдебиеттер:
1. Дюк В.А. Компьютерная психодиагностика. СПБ Братство, 1994
2. Закс Л. Статистическое оценование.М,Статистика, 1976г
3. Кулагин Б. Ф. Основы профессиональной психодиагностики.М,1984г
4. Кумеков Л.В. Психологическое исследование.СПБ,Наука,1994
5.Крылова А.А., Маничева С.А. Практикум по обшей экспериментальной и прикладной психологии М.,2006.205-221б.
№ 6 Дәріс.
Тақырып:Психологиядағы эмперикалық әдістер.
Қарастырылатын сұрақтар:
1.Бақылау.
2.Әңгіме.
3.Архивті әдіс.
Мақсаты: Студенттерге психологиядағы эмпирикалық әдістер жөніндегі түсініктермен таныстыру, бақылау, әңгіме, архивтік әдістерді таныстыру.
Дәрістің мазмұны:
1.Эмиперикалық әдістер қатарына бақылау әдісі жатады. Психологияда бақылаудың 2 негізгі формасы өзін-өзі бақылау және гентроспекция.
Өзін-өзі бақылау немесе гентроспекция өзінің ішікі психологиялық проценттерін бақылау олардың сыртқа көрінісі үздіксіз жүзеге асырылады. Психологияда өзін-өзі бақылау арқылы жанамалы түрде жүріп жатады. Кейбір жағдайда түйсік, қабылдау, ойлау 2 түрлі бағытқа бөліненді. Сыртқа және ішкі объективті және субъективті бірлігінде объективті бақылау негіз болып саналады. Сондықтан сананың біздің түсінігіміз бойынша өзін-өзі бақылау біз психологияның негізгі әдісі деп таба алмаймыз. өзін-өзі бақылауды психологияның негізгі әдісі деп тану бұл Рене Декарт және Джон Лооктың психологиядағы психиканы түсіндіруде негіз болады.
Идеалисттік психологияның өкілдері адамның психикалық құбылыстың зерттеуде оның өзі берген мәліметтерді орын алады.
Психологияны зерттеу барысында бақылау негізін объективті әдістер мен жүргізулер керек.
Объективті бақылау яғни сыртқы бақылау зерттеудің барлығын да көп тараған түрі және қарапайым түрі. Бұл әдіс психологияда және басқада ғылымдар арасында кеңінен қолданылады.
Психологиядағы объективті бақылау реакцияға және сыртқа іс-әрекетке емес ол психологияның мазмұнына бағытталған.
Объективті бақылау әдісінің негізігі артықшылығы психологиялық процестерді шынайы жағдайда зерттеуге мүмкіндік береді.
Бақылау – «ішкі және сыртқы эксперимент» лабараториялық, психолог педогогикалық деп бөлініп қарастырлған. Ол іс-әрикет өнімнін зерттеу тәсілдерін бөліп көрсетті. Олар әңгіме (клиникалық) және анкета.
Бақылау – бұл объектінің мінез-құлқы арнайы мақсат көзден, ұйымдастырылған қабылдау және тіркеу. Бақылау психологиялық әдістердін ескі әдісі бағыты табылды. Ғылыми әдіс ретінде Б ХІХ ғ. Аяғынан бастап клиникалық, әлеутетік, педогогикалық психологияда және даму психологияда қолдана бастады.
ХХ ғ. Басынан бастап бұл әдіс еңбек психологияда, яғни адамның мінез-құлқының ерекшелігі ерекше мәнді болған салаларда қолданыла бастады.
Сондай-ақ «сыртқы басеттілік сақтаудың ерекшелігі бар. Жүйелі емес және жүйелі бақылау деп ажыратады.
Жүйелі емес бақылау – балалық зерттеу кезінде жүргізеді. Этнпсихологияда, даму психологияда, әлуметтік психологияда кең қолданды.
Жүйелі бақылау – белгілі жоспар бойынша жүргізеді зерттеуші мінез-құлықтың тіркелетін ерекшелеуін көрсететін, немесе сыртқы ортаның шарттарын топтасьырады жүйелі бақылау жоспары квази эксперименті және корреляциялық зерттеу сәйкес келеді.
Бақылаудың бәрін бірдей (сплашной) және таңдап алып бақылау деген түрлері де бар. Бәрін бірден бақылауда зерттеуші бақылауға қажет мінез-құлқының ерекшелігінің барлығын бірдей тіркейді.
Таңдап алып бақылау- ол мінез-құлықтын белгілі бір параметріне, типіне назар аударады. Бақылау-приборлар қолдану арқылы жүргізіледі аудио-видио аппаратар схема карта т.б. жату мүлкін.
Бақылау қорытындысын тіркеу бақылау процестерінде уақыт өткеннен кейде жүзеге асырыла береді. Сонғы жағдай бақылаушының есте сақтауына байланысты.
Бақылау жүргізудің екі варианты бар: 1. Бақылаушылар мінез – құлқының тіркеліп отырғандығын біледі. 2. Тіркеліп отырғандығын білмейді.
Мысалы: айнасы жалпы камерадағы қылмыскерлердің тобы.т.б.
Қандай жағдайда болмасын психологиялық тұлғасының ролі ерекше. Оның кәсіби маңызды сапалары.
Ашық бақылау жүргізілген кезде адамдар психологиялықа үйреніп кетеді де өздерін көрсетуде жасанды тәсілдер қолданбайды.
Бақылау жүргізу процесінде мына этаптардан табылады.
1.
Бақылау объектісі таңдалады (объекті немесе ситуацияға)
2.
Бақылау тәсілі және мәліметтерді тәсілі таңжал
3.
Бақылау жоспары құрылады (ситуация – объектісі)
4.
Қорытындыны өңдеу әдісі таңдалады.
5.
Алынған информация, интерпритацияларды және өңделеді.
Бақылау кемшіліктері:
1 Қолданғанды бұрмалауы мүмкін, яғни өзінің гипотизасын дәлелдеу үшін.
2. Ол шаршап ситуацияға байамай қалады жазу барысында қателер жібереді
А.А.Ершов бақылаудың мынадай қателерін бөліп көрсетті.
1. Голоэффект. Бақылаушының жалпыланған әсері мінез-құлқы дөрекі қабылдауға әкеледі және қарапайым өзгешеліктерді байқайады.
2. Кешерімділік – эффектісі болып жатырғанға әрқашанда жағымды баға беру тенденциясы
3. Орталық тенденция қателігі бақыланатын мінез-құлқа орта баға беруге ұмтылу.
4. Корреляция қателі мінез-құлықтың бір белгісіне баға, екінші белгісінің негізінде беріледі.
Мыс: интелектке баға сөйлеу жылдамдығымен беріледі.
5. Констраст қателігі – бақылаушылырының бақылаушыларды өзінің бітістеріне бітітерді көрсетуі.
6. Алғашқы әсер қателігі гендивид туралы аяғынан әсер әрі қарайғы мінез-құлықты бағалауды және қабылдауды анықтайды.
2. Әңгіме әдісі – басқа жаратылыс ғылымдарында зерттеу субъектісі мен объектісі арасында қарым-қатынас мүмкіндігі болмағандықтан бұл әдістер психологиядағы адамның мінез-құлықы зерттеуде қолданатың ерекше әдіс болып табылады.
Екі адам арасындағы делосы барысында адамдарның біреуі екіншісін психологиялық ерекшеліктерін анықтауын әдіс-психологияда
Әртүрлі бағыттағы және әртүлі мектеп психологы бұл әдісті өз зерттеулгенде кеңінен қолданады. Ол жерде және оның мектебінің өкілдерін, яғни гуманлитік психияторды айтып кетуге болады. Эксперименталдық эксперимент әдісінің құрылымына қосымша және ретінде кіреді. Экспериментін бірінші этабын зерттеуші зерттелушіге зерттеуші туралы информация жинағанда оған нұсқау бергенде және эксперименттің соңғы этабында эксперименттен кейінгі митерьно қолданады. Зерттеушілер «клиникалық әдістің» құрамды бөлігі «клиникалық әңгіме» және «бетпе-бет» мақсатқа бағытталған сауалнама-интервюді ажыратады.
«Клиникалық әңгіме» тек клиника ғана жүргізілмейді бұл термин тұлғанның тұтастығын зерттеу әдісінен кім бекітілді. Бұл әдіс барысында зерттеуші зерттелуші туралы және оның индивидуальдық тұлғалық ерекшеліктері туралы өмір жолы оның санлы және бейсаналы әрекетінің мазмұны туралы толық мәлімет алуға ұмтылады. Клиникалық әңгіме ерекше жабдықталған бөлмеде өтеді. Клиникалық әңгіме әдісі психологиялық кеңестің және тренингтің құрамына кіреді. әңгіме барысында зерттеуші тұлға мінез-құлқы мен ерекшеліктерін туындауына болжам ұсынады және оны тексереді. Болжамды тексеру барысында зерттелушіге тапсырма немесе тесттер беруге болады. Бұл жағдайда әңгіме клиникалық экспериментке айналады.
Клиникалық әңгіме барысында алынған мәлімет экспериментатордың өзі немесе эксперименттен кейін есінде сақталған мәліметтер негізінде ассистентжаза алады.
Сауалнаманың мақсаты; сыналушыдан обьективті және субьективті айғақтар туралы ақпарат алу.
Психологиялық зерттеулерге қолданылатын әдістері екі негізгі түрге бөлінеді: 1) «бетпе-бет сауалнама алу –белглі бір жоба бойынша зерттеуші жүргізетін сұхбат; 2)сырттай сауалнама алу-өз бетінше арналған анкеталар. Ауызша сауалнама алу психологиялық зерттеулерде дәстүрлі қолданылатын әдіс болып табылады, әртүрлі ғылыми мектептер мен бағыттардың психологтары ертеден бері пайдалануда.
Саулнамалар қолданылатын психологиялық зерттеулер аумағы;
-зерттеудің алғашқы кезеңінде, барлау жобасы бойынша жұмыс үрдісінде, сұхбат ғана қолданылады. Сұхбат мәліметтері арқылы зерттелетін мәселеге қатысты айнымалылар белгіленіп, жұмыс жорамалдары ұсынылады;
- сауалнама зерттелетін айнымалылардың байланысын өлшеуге мүмкіндік беретін мәліметтерді алу үшін, бастапқы ақпараттарды жинаудың негізгі амалы болады;
-Басқа әдістер, сауалнаманың басқа бір түрі арқылы алынған мәліметтерді ұлғайту және қадағалау, нақтылау үшін қолданылады.
Сұхбат екі түрге бөлінеді: стандартты ждәне стандартты емес. Стандартты сұхбаттың сауалдары мен олардың реті алдын-ала анықталады, олар барлық сыналушылар үшін бірдей. Зерттеуші сауалнамаларды өзгерте алмайды. Ал стандартты емес сұхбатта, керісінше сауалдарды өзгертуге болады.
Әңгімелесу әдісі – жеке тұлғаның психологиялық ерекшеліктерін, мінез-құлқын, қызығушылықтары мен биімділік деңгейін, іс -әрекет түрткілерін талдау арқылы терең тануға мүмкіндік береді. әңгіменің өзі жоспардың еркін құрылуы мен пікірдің алмасуымен ерекшеленеді. әңгімелесу көмегімен зерттелушінің өмір сүру жағдайы, болып жатқан оқығалар мен қоршаған ортаға деген қатынасы, ұмтылыстарымен жетістіктері туралы көптеген мәліметтерді жинақтауға болады.
Әңгімелесуді тиімді жүргізу үшін көптеген талаптарды ескеру керек. Әңіме барысында зерттеуші зерттелушімен ашық қарым-қатынас орнатып, эмоциялық реакцияларын еркін көрсетіп, сенімділікпен, өзара түсіністік байқауы керек.
Зерттеуші әңгіме барысында мейірімді достық қарым-қатынас ұстанып психологиялық оқшаланумен қарым-қатынас кедергісінің пайда балуына жол бермеуі керек. Қойылған мақсатқа жету үшін, бірінші зерттеушіні қызықтыратын мәселелер туралы сөз қозғап, содан соң зерттеу қажет ететін мәліметтерді алған жөн.
Әңгіме басқа әдістер көмегімен алынған мәліметтерді дәлелдеу немесе жоққа шығару үшін жоспарланады.
3.Архивті әдістің материалы ретінде, хаттар, күнделіктер, өмірбаяны, бала шығармашылығын туындылары, қолтаңбалары, және тағы басқалары қолданылады. Американыдқ ғылыми әдебиеттерді архивті деген термин жиі қолданылады. Бұл әдіс те зерттеушінің өзекті мінез-құлқын бақылап өлшемейді.Ол оның күнделікті жазғандарын, еңбек, оқу және шығармашылық іс-әрекет өнімдерін талдайды. Көп жағдайда бұл әдісті іс-әрекет өнімін талдау немесе проксиметрикалық әдіс деп те атайды. Зерттеуші тексті іс-әрекет өнімін әр түрлі мақсатпен зерттеу жүргізеді. Бұл әдіс қатарынабиографиялық әдіс жатады. Бұл шығармашылық тұлға психологиясында қолданылады. Ол әдіс барысында өмір жолдарының ерекшеліктері зерттеледі. Архивті әдістің бір түрі контент анализ. Бұл құжатты талдау қатал талдау және өңделген түрі.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1. Психологиядағы эмпирикалық әдістерге нелер жатады?
2.Әңгіме жіне бақылау әдістері қалай жүзеге асады?
3.Архивті әдіс дегеніміз не?
Әдебиеттер:
1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие.М, 2004 33-45б.
2. СобчикЛ.Н. Методы психологической диогностики М.,1990.
3. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. М., 1980.
4. Хармон Г.Современный факторный анализ.М, 1972
5. Шмелев А.Г. Введение в экспериментальную психосемантику.М,1983г
№ 7 Дәріс.
Тақырып:Проективті әдістер.
Қарастырылатын сұрақтар:
1.Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің проективті әдістеріне жалпы сипаттама.
2.Проекция принципінде құрылған әдістемелердің түрлері.
Мақсаты: Проективті әдістер жөнінде түсініктерін қалыптастыру, тұлғалық ерешеліктерді зерттейтін проективті әдістерді талдау, әдістемелердің түрлерін анықтау.
Дәрістің мазмұны:
Прективтік жеке тұлғалық тестер алғашында клиникалық психологтың көмегімен диогностикада пациенттің мінез-құлқы мен күрделі эмоциональды бұзылушылықтарына арналады.
Проективті тестердің пайда болуына негіз ретінде Фрейдтің теориялары яғни психопатологияны түсінуге түсініксіз пролцестер маңызды. Сәйкесінше проективті бағалау тұлғадағы түсініксіз конфликтерді, оның қорқыныштары мен мазасыздық ақиқатын ашу мақсатында қоладынылады.
Прективті әдіс терминін алғаш ұсынған Л.Франк яғни бағалау әдістерін белгілеуде зерттеулуші анықталмаған и стимул бергенде, мазмұны нақты, маңызды жауаптар ұйғарылмаған жағдайда қолданылады.
Осындай әдістер, жеке тұлғаны бағалауда тура емес әдіс-амал әкеледі, адамдарға өздерінің сезімдері анықталмаған материал құрастыруға, талап қоюушылық, өмірге деген қарым-қатынас орнатуға мүмкіндік береді.
Тестік көрсеткіштердің жауаптарында импульстердің түсіңкі белгілері тұлғаның қорғаныш механизмдері және басқа ішкі аспетілер айқындалады.Барлық проективті тестілер маңызды ерекшеліктілермен айрықшаланады. Олардың барлығы анықталмаған немесе құрлымды емес тестік көрсеткіш бола алады.
Зерттеуші ешқашан да зерттелушіге тестілеу мақсатының ақиқатынын
айтпайды,оның жауаптарын санайды немесе қорытындылайды.Құрлымдар да дұрыс немесе дұрыс емес жауаптар болу мүмкін емес және зерттелуші өзінің еркі бойынша жауап беруге құқылы.
Соңында зерттелушінің жауаптары қорытындыланып зерттелушінің субьективті пікірлері мағыналы көрсеткіштерді негізделеді, яғыни өзінің
Клиникалық тәжірибесіне сүйенеді.
Проективті әдістердің көптеген түрлері бар. Линусей келесі 5 категорияға бөлінеді:
1.Ассоциативті әдіс,басқа 1-ші келген оймен немесе сезімнің пайда болуын көрсетеді және жауап бередуді талап етеді. Мысалы; «Лисенгердің ауызша ассоциативті тестісі және Роршахтың сия дағы тестісі»
2. Конструктивті әдіс. Бір нәрсені ойлап шығару мен тудыруды талап етеді. Мысалы «тақырыптық аперцепция тестісінде зерттелушігі жай көріністер бейнеленген сұр картиналар ұсынылады және де соған байланысты әңгіме құрастыруын, әлгі көріністе не болып жақандығын және кейіпкерлер қандай сезімде отырғанын бақыланады.»
3. Аяқтау әдісінде басты материалды көрсеткіште көрсетілген, зерттелушіге ойды аяқтау керек. Яғни аяқталмаған сөйлемдер берілу мүмкін. Мысалы; Мені ашуландыру мынадай жағдайда. Сонымен қатар Розенцвейгтің сүреттелген фрустрация тестісі және Ротттердің аяқталмаған сөйлем тестісі.
4. Экспресивті әдіс- өздерінің сезімдерін картинадағы немесе психодраммадағы суреттер арқылы білдіруді ұсынады. Мысалы; Адамды сал әдісінде К.Маховер зерттелушілерден адамның суретін салуды, содан соң қарама-қарсы жынысты адамды сұрайды.
5. Таңдау әдісі немесе тәртіпке келтіру, зерттелушіден көрсеткіштер жиынтығын таңдау немесе ретке келтіруді талап етеді. Мысалы Сонди тестісі адамдар бейнеленген сөйлемдерден өздеріне ұнаған және ұнамаған адамдарды таңдау құлылымы бар.
Айта кету керек бұл проективті әдістің 5 категориясы өзара қосынды болып табылады, көптеген тестерде екі немсе одан да көп қолданылады.
Проективті тестілердің ішінде көп тараған түрі «Роршшахтың сия дағы әдістемесі.»
Герман Роршах атақты швейцар психиатры 1921 жылы сия дағы тестісін ойлап тапты. Тест 10 картинадан тұрады. Кратинада симметриялық дақтар бейнесі бар яғни қағаздың бетіне сияны тамызып және тең етіп бөлуді Роошах ұсынды. Бес картина қара-ақ, бесеуі түрлі-түсті. Тестіні сол зерттеушіге 2 этап бойнша жүргізеді. Зерттелушіге была деп нұсқау береді. «Міне сізге сия дақтарын көрсетемін және сіз олардың әрбіреуінен не көріп тұрсыз? Зерттелуші әрбір картинаны қолына алады, рет-теімен қарайды және ол дақта не көріп тұрғанын, ол дақтың оған нені есіне түсіретінін айтып беруі керек. Зерттеуші әрбір дақ туралы айтқанын жазып отырады. Барлық картинаның жауаптары алынғаннан кейін зерттелушіге сол баяғы ретпен картинаны көрсетеді. Зерттеушіден бұл стадиясында зерттелуші дақтарға мінездеме берерде зерттелушінің жауаптары ескеріледі. Егер мысалы; зерттелуші 1ші карта маған пілді есіме түсіреді десе, онда бұл дақтар сізге пілді еске түсіретін не? Деп сұрақ қою қажет.
Сегіз түсті Люшер әдістемесі.
Люшер тестісінің екі түрлі нұсқауы бар. Толық зерттеуге алһрналған 73 түрлі-түсті кесте және 8 түсті қысқа тест түрі. Алғашқысы психо-диогностикалық зертеулерде тек бір зерттеу әдісі ретінде толықтай зерттеуге қолданылады. Бірақ та алынған ақпарат зерттеуге кеткен уақыт пен күш-жігер ге қарамастан аз болады. Ал 8 түсті тест қолданғанда ыңғайлы, әрі нәтижесі де сенімді.
Зерттеу келесі кезеңдер бойынша жүзеге асады: Зерттелушіге берілген түстерден дәл сол кезеңде өзіне ұнайтын түстерді таңдатады. Зерттелуші алдына түстерді алдына қойғанда ашық бір түсті фонды алған дұрыс. Бөлмеге жарық біркелкі түсуі керек. Түстердің арасы 2 сантиметр болуы керек Таңдалған түс қартардан алынады, не болмаса төмен қаратылып қойылады. Түстердің реттік саны солдан оңға қарай бағытталады. Олардың реттік саны төмендегідей:
1-Қою көк.2-Жасыл.3-Қызғылт.4-Сары.5-Күлгін.6-Қоңыр.7-Қара.0-Сұр.
Алғашқы екі таңдалған түс “ Күшті қалаған” түс болып саналылады да “+” белгісімен белгіленеді.Бірінші таңдалған түс негізгі әрекеттену әдісі, ал екіншісі зерттелушінің мақсатын көрсетеді. Жай қалаған түстер (3,4) “Х” белгісімен белгіленіп, ақиқаттардаға заттардың орналасуын және осы жағдайдағы әрекет белгісін білдіреді. Бижай түстер (5,6) “=” белгісімен белгіленіп, қолданылмаған күшпен жеке тұлғаның әрекетсіз қасиеттерін көрсетеді. Жағымсыз түстер (7,8) “-“ белгісімен белгіленіп жауапсыз қалған қажеттіліктерді көрсетеді.
Түстер негізгі (қою көк, жасыл, қызғылт, сары) және қосымша (қара, сұр, аралас, күлгін, қоңыр) түстер болып жіктеледі. Негізгі түстер ең басты психологиялық қажеттіліктерді көрсетеді. Зерттеуді екі қайтара жүргізуге болады.
Түстерге сипаттама:
Сұр-(0) Айырушы, алшақтатушы міндеттерден босатушы, сыртқы себеп пен әсерлерді жасырушы. Оның алғашқа позицияда орналасуы компенсациялаушы болып саналады. Ал соңғы орында болса зерттелуші жауапкершілікті сезінетінін білдіреді. Сұр түс екінші және үшінші орында болса зерттелуші мінез-құлқында конфликтіні білдіреді.
Көк-(1) Сабырлылық, сезімталдық, жарақаттанғыштық, сензитивтілік, сенімділік, өзін құрбан ету, адалдық анық байқалады. Оның соңғы орында орналасуы эмоциялық қатынастың қанағаттандырылмауын білдіреді.
Жасыл-(2) Эластикалық қысымды табандылықты, мақсатқа бағыттаумен, өзгеріске деген қарсылықты, көзқарасының тұрақтылығын білдіреді. Жасыл түсті таңдау нақтылықты, сыни талдау мен логикалық ойлауды өзіне зейіе аударту қажеттілігін, өз позициясын сақтауға ұмтылыс білдіреді.
Қызыл-(3) Өмірлік күш, жетістікке деген ұмтылыс, өмірдің бар жақсысын иемденуге деген талпыныс. Егер қызыл түсті бірінші таңдаса тұрмыстың толықтылығын, лидерлік белгіні, шығармашылық бастаманы, белсенді әрекетті білдіреді.
Сары-(4) Ұстамсыздық, көп үміт күту, сары түсті үлкен бақыт, болашаққа деген ұмтылысы бар адамдар таңдайды.
Күлгін-(5) Жақындық сезімі, сиқырлау, арбау, өзгелерді таң қалдыруға деген ұмтылыс, жетістікке деген қабілеттілік, шындыққа сай емес тілек және жауапкершілікті сезінбеу. Бұл түсті көбіне жеткіншектер мен аяғы ауыр әйелдер таңдайды. Гомосексуалды тұлғалар да осы түсті таңдайды.
Қоңыр–(6).Сезімталдылықты білдіреді. Физиологиялық дискомфортпен ауырған кезде осы түсті таңдайды, өз жанұясынан айырылғанда қоңыр түс солға қарай жылжиды.
Қара -(7) Көңілі қалу, қарсылықты білдіреді, өмірден түңілуді білдіреді.
Негізгі қорытынды:
Әлеуметтік ортаға бейімделу қиындылығынан пайда болған интроверттер реакция. Қиял, арман әлеміне ену. Эмоционалды жетілмегендік, өмірлік құбылыстарды субъективті бағалау, эстетикалық бағытталу, өзіндік құштарлық. Көңіл-күй тұрақсыздығы, реакцияға қарсылық, әрекет,эмоционалды құштарлық, өзгеріс, қарым-қатынас қажеттіліктері кедергілерге кездесіп, шаршау, қарым-қатынастағы қиындыққа тап болады.Эмоционалды тұрақсыздық, әлеуметтік ролдерге оңай ену, демонстративтілік, өзгелерге ұнау қажеттілігі- осы мінездердің барлығы орта әсерлеріне тәуелділігінен туындайды.Жауапкершіліктен қашу.Әрекетті таңдағанда өзі қанағат алатын әрекет процесін таңдайды.Кез-келген формалды шектеулерді қиын қабылдайды.Қайғысыздық, сезім тұрақсыздығы, ойындарға, уақыт өткізуге қызығу.Бұның барлығы қиындыққа, қоршаған адамдардың қолдауынсыз жағдайды бағалай алмау, аздап мазасыздану, мәселені ұмыту, эмоционалды қысым себебін түсінбеу,эмоциялық комфорттық пен сыртқы әсерлерден қорғаныспен байланысты.Достастық, ұстанымдардың комфорттылығы.Түсіністік қажеттілігі, махаббат пен қолдау басты болып есептелінеді, сондықтан ол осы сезімдерге келгенде тез жараланады.Осыдан қарым-қатынастағы таңдаушылық, ақыл-ойдың аналитикалық қоры, мәселені шешу, уақытша демалуға, оңашалануға, белсенділіктің тез пассивтілікке ауысуы пайда болады.Бұдан ішкі конфликт көрініс табады.Әлеуметтік жағдай бұл қасиеттерді оңай бақылай алады.Көңіл-күйдің тез өзгеруі, орта әсерлері мен жетістік не жеңілуге тәуелді болады.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Тұлғалық ерекшеліктерді зерттеудің проективті әдістері қандай?
2.Проекция принципінде құрылған әдістемелердің түрлерін ата?
Әдебиеттер:
1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие.М, 2004 33-45б.
2. СобчикЛ.Н. Методы психологической диогностики М.,1990.
3. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. М., 1980.
4. Хармон Г.Современный факторный анализ.М, 1972
5. Шмелев А.Г. Введение в экспериментальную психосемантику.М,1983г
№ 8 Дәріс.
Тақырып: Экспериментальды құрылымдар.
Қарастырылатын сұрақтар:
1.Теория және оның құрылымы.
Болжам.
3.Эксперименттің ғылыми проблемасы.
Мақсаты: Экспериментальды құрылымдар жөнінде, болжам, эксперименттің ғылыми проблемасы жөнінде студенттерге түсініктер беру, талдату.
Дәрістің мазмұны:
1.Ғылым – бұл шынтықтың критериене жауап беретін шындық ақиқат жөніндегі жаңа білімдердің қорытындысы жөніндегі адамзат әрекетінің бір айласы тәжірибелік, қажеттілігін оның өкілдігін көрсетеді.Ғылым немесе ғылыми жұмыскер – «шындық-жалғандық» критертін басшылыққа алып жұмыс жасайтын професионал. Ғылыми жұмыстың нәтижесіне шынайылықты суреттеу процестер мен құбылыстарды жеке түрде түсіндіру құрылымдық кесте, графикалық формула жатады. Ғылыми ізденістік идеасына ақиқатты теорилық жасынан түсіндіру жөніндегі есептеледі. Ғылым білім жүйесі және адами әрекеттің нәтижесі ретінде толықтылығынан жеткіліктілігімен жүйелілігімен сипатталады. ІІІ күн екі түрлі ғылым жағдайын анықтаған: революциялық фаза және фаза «қалыпты ғылыми». Қалыпты ғылыми деп өткен тәжірибедегі ғылыми жетістіктерге сүйенетін зерттеуді айтамыз. Қалыпты ғылым түсінігімен «парадигиа» түсінігі байланысты. Парадигиа – бұл жалпы қабылданған ғылыми зерттеумен, заңдылық, теория, тәжірибесін қолданылулар, әдіс құралдар жатады. Бұл қазіргі күнде қолданылып отырған жалпы қоғамда қабылданған ғылыми әрекеттің стандарты. Парадигианың бар болуы ғылымның жетілгендігін көрсетеді. 2.Ғылыми психологияда парадигианың қалыптастыруы В.Вундтың және оның ғылыми мектебінде белгіленген. Бұл мектеп эксперименталды зерттеуге негізгі талаптар мен ғылыми психологияның дамуына тамыр жайды. Міне сол кезеңдерден бері қандай теория заң п.б. да әрбір ғалым сол талаптарға сүйенеді. Осы принцитерді негізінде диесертациялық зерттеулер жүргізіліп ғылыми есептер мақалалар және монографиялар жазылуда. Ғылыми әдіснаманың дамуына үлкен үлес қосқан. ХХ ғ. Ортасы мен аяғында К.Поггер, И.Лакатос, П.Фелерабенд, П.Холтан болды. Белгілі бір ғылыми болжам уақыт өте эксперименталды зерттеулер арқылы сенімнің қортындысына шынайы, ал қате наным – сенімдердің ішінде шынайылылығы да қатесі де болады. Кез-келген теория тек жорамал ғана және ол эксперимент арқылы теріске шығарылады. К.Поппер мынадай ереже қалыптастырды «біз білмейміз – біз тек қана жобалай аламыз» критикалық рационализм пазициясында эксперимент шындыққа жақын болжамдардың жалған екендігін білдіру. Критикалық рационализм логикасына сай қазіргі теория болжамды статистикалық тексерумен экспериментті жоспарлаудан шығады. Поппер ғылыми теорияның жалған екеннің білдіру принципін фальсифицарлық деп атады. Ғылыми зерттеудегі қалыпты процес мына тұрғыда құрылыды.
1.
Болжамды ұсыну
2.
Зерттеуді жоспарлау
3.
Зерттеуді жұргізу
4.
Интерпретация
5.
Болжамды жоққа шығару немесе шындыұұа шығару
6.
Бұрынғыны жоққа шығарудың негізінде – жалпы гипотизаны еңгізу.
Поппер еңгізген әдіс жаңа білім бере алмайды ол тек ескі білімді жоққа шығарып отырады. Жаңа ғылым ғылыми жобалаудың болжамның формасында пайда болып отырған интерпретациялануы. Болжамды ұсыну ақиқы және теория моделін құнастық – бұл интуитивті және шығармашылық процесі. Олар ғылыми эксперимент теориясы маңында қарстырылады. Эксперимент бұл жерді тек таңдау әдісі ғана. Жаңа ғылым мына жолмен эмпирикалық – бақылау, ал шығармашылық – интуициалардың өңделуге жолмен іске асады. Поппер бірнеше рет ескерткен болатын ғылымның даму жолында болжам да теорияда өзгеріліп отырылады. Парадигианың өзгеруімен әдіс, өзгеріліп жаңа мәселе қарастырылады. Критикалық рационанды жаңа ғылымның қайдан п.б көрсетпейді, ал ескісінің жоққа шығарылатынын дәледеп береді.және проблеманы жалпы әдістен нмесе тұрғысынан шешу керек. Сондай-ақ астрологиялық білім адам план әсері тұрғысынан да түсіндіруге болады. Проблема – бұл риторикалық сұрақ. Философиялық тұрғыдан қарағанда проблема сұрақты төну. Сұрақтан негізгінде практикалық немесе теорекиналық қызығушылығын қаже ету.
6-гипопезя
Болжам – бұл теориядан шығатын әлі дәлелденбеген ғылыми ұсыныс. Әдіснамада теоретикалық блжам және экспериментальдық болжам болады. Біріншісі теорияның құрылымының негізі болып табылады. Теоретикалық болжамдар теориядағы ішкі қарама-қайшылық пен эксперементальды нәтижелердің қарама-қайшылығына ұсынылады. Болжамның екінші типі-эксперементальды зерттеулер
әдістерімен проблеманы шешу.
3.Готтсданкер эксперементалды болжамның мынадай вариантарын ұсынады:
-контргепотеза-эксперементальды болжам негізгі ұсынысқа альтернатив және автоматты түрде пайда болады.
-үшінші бәсекелестіктегі эксперементальды гипотеза тәуелсіз өзгермеліліктің жоқтығының әсерінен тәуелділікке ауысу: ол тек лабораториялық эксперементте текселіледі.
-нақты эксперементальды болжам –бірізді тәуелсіз өзгермелілік және тәуелді лабораториялықэксперимент арасындағы қатынас
-максимальды көлемі жайындағы эксперементальды болжам-тәуелсіз айнымалылықтың тәуелді айнымалылыққа маңыздылық деңгейі.
-эксперементалды болжам абсолютті пропорциональды қатынастағы тәуелді айнымалылықтың біртіндеп сандық өзгерілудегі саалыққа өзгерілу.
- экспериментальды бір қатынастағы болжам –бір тәуелді айнымалылық пен тәуелсіз айнымалылық қатынасының альдын ала ұсыну.
-комбинирвті эксперементальды болжам- екі тәуелсіз айнымалылықтың нақты комбинациясы.
Өзін-өзі тексеру сұрақтары:
1.Теория және оның құрылымы дегеніміз не?
2.Болжам дегеніміз не?
3.Эксперименттің ғылыми проблемасы қандай?
Әдебиеттер:
1. Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие.М, 2004 33-45б.
2. СобчикЛ.Н. Методы психологической диогностики М.,1990.
3. Соколова Е.Т. Проективные методы исследования личности. М., 1980.
4. Хармон Г.Современный факторный анализ.М, 1972
5. Шмелев А.Г. Введение в экспериментальную психосемантику.М,1983г
№ 9 Дәріс
Тақырып:Психологиялық таңдау.
Қарастырылатын сұрақтар:
1.Экспериментальды таңдау.
2.Реальды және идеалды эксперимент.
3.Реалды эксперимент және толық сәйкестік эксперименті.
Мақсаты: Студенттерге экспериментальды таңдау, реалды және идеалды эксперимент жөнінде ақпараттар айту.
Дәрістің мазмұны:
1. Психологтардың жеке ерекшеліктері зертеу мен психолог практикасы. Мінездеме бірлігі, ойлаушылдығы және ғылыми псхологиясы. «Ұғынушы» және экспериментальды психология. Сұрыптамалық әдістер бұл психологиялық зерттеу эмперикалық әдістерде психологиялық зерттеулері. Басты сипат экспериментальды емес әдістер, тексерулер, әңгіме (сұхбат), «архивтік әдіс» және тағыда басқалары.
Ұғым негізі: Экспериментальды психология, «ұғыну» психологиясы, зерттеу әдістерін жүргізу, жүйелі зерттеулер, зерттеу қосылғыштары, зерттеуші қателігі, сұхбат, интервью, проектикалық әдістері.
Неге адамдар (көптеген бөлігі) ғылым секілді қызықты ортаға көбірек көңіл бөледі? Мүмкін, олардың көп таңдауының мазасыздығы әлемге деген білімдігінің төмендігінде, яғни қайсы - бір түсініспеушілікті түйсінуі. Сондықтанда, ғылым - бұл Адам, яғни кей - кездері жеткілікті білім барлығын сезінуі мүмкін, бірақ бұл мазасыздық түйсік сол сәтте жетіспеушілікке толық еместікке, «түйсіксіздікке» және бұл жетіспеушілікті тек қиялмен емес (онда ол ғалым емес, ертегіші), қандай да бір қимылмен, қандай болмасын «ішкі» ойдың немесе іштей болуы. Бастысы, өзінің түсініспеушілігінен зерттеуші әлем туралы білімінің жетіспеушілігі деп түсіндірді. Кейде бұл білмегенді, кітаптан оқу, жетік адамдармен сұхбаттасу, бұған хабардар орта және жоғары білімді мектепте оқуға, практика кезінде өзінің білмегенін тексеру арқылы. Егер бұл түйсік әлемнің жұмбақтығынан сауықтырмаса, ЖОО түлегі аспирантураға немесе ол ғылыми лабораториялық баяндауға үміткер. Білімнің жетіспеушілігін сезіну, бар болғаны ирроциональды табиғат және ойланбауы. Мен бұларды есепке алмаймын «кім ғылыммен айналысса сол ішкі қатынастардың себептерінен-99.9% құрайды. Әңгіме ғылым бірлігінің субъектісімен жүреді, яғни - өмір бейнесі әңгіме тұрпайсыздығында емес 9 - дан 8 - ге дейін немесе әлеуметті жұмыс секілді тағыда басқа. Бірақ бұл әдістеме санағын қайтадан бастауға болмайды.
Психология ғылымының біліміне байланысты сұқтар әлі де шиеленісуде. В.М. Бехтервтің айтуынша «Псхологтар – психикамен, ал неврологтар – нервтармен».Ал Ч. Дальтон «дальтонизм» туралы көптеген пікірлер айтқан, яғни түстерді айыра алмау туралы - бұл жағдай өз басынан өткен. З. Фрейд ол өзіне жақын адамдарын қолдауымен, ол сексневролог болған. Басқа бағытатан қарағанда көптеген психологтардың бағыттауында Ф. Гальтон қабілет мәселелерімен айналысу арқылы ой - өрісінің мөлшері Ж. Пиаженің сын және бағалауында бола алды. В. Кеттелл өзінің жұмыстастарымен психолог – зерттеушімен, психолог – практиканттың айырмашылығын 16РҒ - тің көмегімен зерттеді. Олардың айырмашылығы:
Психолог – практикант:
Эфф. = 0,72А + 0,29Н+ 0,29N
Психолог – зерттеуші:
Эфф. = 0,31А + 078В + 0,47N
А - бұл қарым – қатынас даярлығы, N - қарым – қатынасты сүйемелдеу, В - ортақ парасаттылығы, Н - басқа адамдармен қарым - қатынас орнықтыра алуы. Ескергендей психолог зерттеуші қиындықпен қарым – қатынасқа барады. Күнделікті уайыммен бейімдеу өте ауырға туседі. Себебі олар қарым – қатынас аз ғана дайындық бөледі. Бірақ көп маңыздылық бұл қарым – қатынас бір қалыпты ұстау зертеушінің кәсіпқой жетістігі болып табылады. Психолог – практикант адамдармен қарым – қатынасты керек етеді. Бұл ол үшін шынайы тіршілік ортасы болады, адамдар оған үміттенеді, олармен қарым - қатынас ешқашан сенің шөліңді қандырады.
Орыс психолог Н.А. Аминов және М.В. Молоканов айтты: практикант психолог үшін ең басты жетістік болып табылады. Ортақ ой, (В шарты Кеттелл бойынша) және табанылығы қарым – қатынас стильін ұстауы (шарт Н). Психолог – зерттеуші көптеген дәрежеде қарым – қатынасқа дайын, ақылдылығымен, эмоциялық суық және қарым – қатынас ұстауға жаңашыл, адамдардың ортақ қызығушылығына көңіл бөледі. Практикант стресс кезінде - ақ қарым – қатынасқа түсе алады, өзін - өзі ұстай алады, эмоцияналды, өз - өзіне сенімі мол, сергек, қуатты және өз - өзіне сенімді. Егер адам сезінсе, егер өзінің субъекті әлемі мен объектілік шындығы – бұл «екі турлі» деп тусінсе, мысалы: бір – біріне ұқсас адам жоқ деп, оның сезімімен және оның саласында әлем субъекті әлемдегі адамдар мен олардың жүріс тұрысында білім сезімі жетіспеу тұрақтаса, әлемдей оның психолог болуға мүмкіндігі бар.
3.ХIХ ғасырдың орта шамасында позивизм негізін салушы О. Конт өз адам білімінің дамуы тұжырымдамасын ұсынды. Ол бірінен соң кезегінен қалыптасатын білімнің үш жолын қарастырды: 1. әдет – ғұрыпты және жекеше сенімнің қалыптасуы. 2. Философиялық - бұл автордың сенім немесе тұжырымдамасы, жаңашыл және ақыл – ойының жолында қалыптасуы. 3. Позицивті – ғылыми білімнің негізін бекіту ақиқатының барысында мақсатын бақылау немесе зерттеу жүргізу. Кант айтуынша, яғни адамзат білім оқиғасы күнделікті ауыстырылып отырады, жасөспірім сенімді,яғни күнделікті кейімін тарылған сайын ауыстырады, ол сәнқой секілді күндегі көйлегін соңғы сәнмен кейетін, ол олай жасай алмайды.
Бірақта ХХ ғасыр білімі философиямен реолигизммен байланыста болған жоқ … «Психология» термині адамзат біліммен тұжырымдамалар бойынша дамып отырады мүмкін. Біріншіден психика адамдардың біріккен білімдігімен психология ғалымы бар, басқа адамдардың мінез – құлық ерекшеліктерімен заңдылықтарының дамуы өзінің және басқаның өмірін де тұжырымдайды. Бұл «біріктірілген психология» бүгінде ғылым психология пәінің бірі болды. Әдеттегідей біріктірілген білім шынайы тілде (natural language) сөзінің берілуінде Адам психикасының ерекшелігі оның мінез – құлқын, жеке дара бейнесін, қабілетілігін, әдісін және тағыда басқа бейнелейді ол мақал мен мәтелден тұрады.
Екіншіден «философиялық психология» бар. Сұрақ табиғи психологтың мынау кілті болып табылады ма? Психология ғылымы ХIХ ғасырдың аяғымен ХХ ғасырдың әдістемелер пайда болады.
Неміс философы Дильтей ғылымның жан дүниесі мен ішкі әлемді бір уақытта қарастыруды ұсынды. Біріншіден ол философияны қарастырып әдеп, тіл мамандығы, құқығын басқа қатар деп есептеді.
Б.Г. Ананьевтің көз қарасы бойынша психология әдістемесі зерттеулері, операциялық жүйе және психологиялық объекті, психологиялық ғылым болады деген. Ол бұл қиынды
