Л. Ф. Гаврилов, В. Г. Татаринов «Анатомия» Москва, «Медицина» 1985ж

Сүйек қабы – сүйекті сырт жағынан қоршаған және оған дәнекер тканьді шоғырлардың – сүйекке ерекше өзекшелер арқылы тесіп өтетін талшықтардың көмегімен бекіген өте жұқа, берік солғын – қызғылт түсті дәнекер тканьді қабыршақ. Ол екі қабаттан: сыртқы жіне ішкі сүйектүзуші қабаттардан тұрады. Сүйек қабы нервтер мен қалындап өсуіне қатысады. Сүйектің сипаты мен реті де организмнің қоршаған ортаға бейімделуіне байланысты.

Балаларда, жасөспірімдерде және тіпті ересектерде қосымша сүйектену аралшықтары пайда болып, олардан бұлшықеттер мен байланыстырғыштардың бекуінен ауырлық түсетін сүйектің бөліктері сүйектенеді, олар апофиздер деп аталады: мыс, ортан жіліктің ұршығы немесе тек ересектерде ғана сүйектенетін бел омыртқалар өсінділеріндегі қосымша нүктелер.

Сүйектің өсуі

Организмнің ұзақ уақыт өсуі және ұрықтағы мен ақырғы қалыптасқан сүйектің көлемі және пішіні арасындағы айырмашылық соншалық, бүкіл өсу бойында оны қайта құрылуға мәжбүр етеді, қайта құрылу процесінде жаңа остеондар түзілуімен қатар ескі остеондардың арасынан көруге болады. Таралып – жойылу сүйектегі ерекше клеткалардың – остеокластардың әрекетінің нәтижесі болып табылады.

Сүйектерді рентгенмен тексеру

Мацерацияланған сүйектерді қарағанда олардың тек сыртқы түрі жөнінде ғана түсінік беріледі; оның ішкі құрылысын зерттеу үшін аралап кесу керек. Ренгенмен қанқаны зерттегенде тікелей тірі адамның табиғи анатомиялық қатынастарын бұзбай-ақ әшкә де, сыртқы да құрылыстарын аңықтауға болады.

Ренгенограммаларда тығыз жіне кемік заттар айқын көрінеді. Біріншісі тығыз қабаттың жазықтығына сәйкес қарама-қарсы қолеңке береді, ал кемік зат аймағында көлеңке тор тәрізді болады. Жілік сүйектердің эпифиздерінің тығыз заты мен негізінен кемік затты жіктей жатқан жұқа қабат тәрізді. Бұл жұқа буын ойыстарында буын бастарына қарағанда қалындау келеді

Балерина (а) және отырып жұмыс істейтін адамның (б) плюсневой сүйегінің рентгенограммасы.

Балерина (а) және отырып жұмыс істейтін адамның (б) плюсневой сүйегінің рентгенограммасы.

Сүйектердің қартаюы

Қартайғанда сүйек жүйесі едәуір өзгеріске ұшырайды. Бір жағынан, сүйек пластинкалары санының азайып, сүйектің босауы (остеопороз) байқалады, екінші жағынан, сүйек өсіндісі (остеофиттер) түрінде сүйектің артық пайда болуы және буын және буын шеміршегі, жалғамасы және сіңірлерінің сүйекке бекитін жерінде ізбестенуі жүреді. Осыған сәйкес сүйек-буын аппаратының қартаюының рентгендік картинасы мынадай өзгерістерден құралады, оларды патологиялық белгілер деп түсінбеу керек.

Сүйек заты солуына байланысты өзгерістер: 1) остеопороз (рентгенограммада сүйек мөлдірлеу көрінеді); 2) буын бастарының деформациясы (дөңгелек пішінінің жоғалуы, жиектерінің “мүжілуі”, “бұрыштары” пайда болуы).

Сүйекке жанасқан дәнекер тканьді және шеміршекті түзілістерде ізбестің артық мөлшерде жиналуы; 1)сіңірлердің бекіген жерлерінде ізбестену әсерінен кедір-бұдырдың көбеюі; 2) сүйек өсінділері жалғамалардың сүйекке бекитін жерлерінде ізбестенуі салдарынан түзілетін остеофиттер.

Сүйектің дамуы қан айналыс жэүйесіне де тығыс байланысты. Бірінші сүйектену нүктесінің пайда болуынан бастап синостозданудың аяғына дейінгі бүкіл сүйектену процесі қантамырлардың қатысуымен жүреді, олар шеміршекке өтіп, оның бұзылып, сүйек тканьімен алмасуына жәрдемдеседі. Соның өзінде сүйек пластинкалары тиісті қантамыр үшін орталық каналы бар остеондар түзе отырып, қантамырарының айналасында пайда болады. Артериялар мен веналардың жүретін жолы мен маңайында сүйектерде тамыр өзектері мен жүлгелердің түзілуі осымен түсіндіріледі.

Сүйектің құрылысына спорттың әсері

Денешынықтырумен айналысатындардың қанқасы онымен шұғылданбайтындарға қарағанда едәір тәуір дамыған. Дене бітімі мықтылау балаларда денебітімі әлсіздеу балаларға қарағанда қанқа жүйесі әлдеқайда жақсы жетіледі. Тиімді дене жаттығулары, қимылдары арқасында баланың қаңқасы, көкірек клеткасын қоса барлық бөлімдерінде жақсы дамып, мұның өзі олардың ішіне жайғасқан өмірлік маңызды мүшелердің дамуына қолайлы әсер етеді. Дене қимылы әсерімен сүйектердің өзгеруі функциональдық жағдайлардың нәтижесі болып табылады. Бұған мынадай фактірлерді келтіруге болады.

Егер симметриялы аяқ-қолдарға бірдей жүк түссе, онда ауырлық көбірек түскен аяқ не қол көбірек жуандайды. Демек, сүйек затының дамуы дәрежесінде туа біткен факторлар ғана емес, сонымен бірге туғаннан кейінгі адамның бүкіл өмір бойы дене еңбегінің сипаты да шешуші роль атқарады.

Бұл заңдылық физикалық жаттығулар арқылы сүйектердің өсуіне бағдарлы әсер ете отырып, адам денесінің үйлесімді дамуына көмегін тигізеді. Анатомияның практикалық әсері де, бір жағынан, осында жатыр. Сүйектердің зақымдануларының бітіп-жазылуына көмектесетін емдік дене шынықтыру да осы заңдылыққы негізделген.

Сүйектің құрылысына еңбектің әсері

Адам еңбек әрекеті процесінде қол, аяқ, саусақ және т.б. осы сияқты өзінің табиғи құралдарын іс-қимылға қосады. Еңбек құралдарын жасау арқылы ол дененің табиғи мүшелерінің құрылысын өзгерте отырып, оларды толықтыра, ұзартатын жаңа жасанды құралдар алады, және адамның өзі өзгертеді. Демек, еңбек поцестері тұтастай адам денесіне, сүйек жүйесін қоса оның қозғалыс аппаратына едәуір әсерін тигізеді.

Бұлшықеттің дене жаттығулары мен кәсіби жұмыс кезіндегідей ұзақ және жүйелі жиырылуы біртіндеп нерв жүйесінің рефлекстік механизмі арқылы сүйектегі зат алмасуын өзгертеді, соның салдарынан сүйек затының жұмыс гипертофиясы деп аталатын ұлғаюы байқалады. Бұл сүйектердің үлкен-кішілігі, пішіні және құрылысының өзгеруіне себеп болады, оны тірі адамдардан рентген арқылы оңай аңықтауға болады.

Қаңқаға, әсіресе бұлшықеттердің жұмысы күшті әсер етеді. Сіңірлердің бекитін жерлерінде бұдырлар, ал бұлшықет шоқтарының бекіген жерлерінде тегіс немесе ойыс беттері түзіледі. Бұлшықет неғұрлым дамыса, олардың бекіген жерлері сүйекте соғұрлым айқын білінеді. Міне, сондықтан бұлшықеттің бекуімен байланысты сүйек бедері балаға қарағанда ересек адамда, әйелге қарағанда еркек адамдарда күштірек байқалады.

Қаңқаның құрылысына мен дамуына әлеуметтік жағдайлардың әсері

Қаңқа жүйесінің дара өзгергіштігі биологиялық та, әлеуметтік те факторларға байланысты. Организм сыртқы орта факторларың биологиялық жағынан қабылдап, ол қаңқаның қайта құрылуына әкеледі. Сүйек тканінің қайта құрылу арқылы өзгеріп отыратын функциялық қажеттеліктерге бейімделу қабілеті сүйектердің биологиялық өзгергіштігінің әлеуметтік сәттер өзгергіштіктің әлеуметтік себептері осы өзгергіштіктің әлеуметтік себептері болып табылады. Сөйтіп, сүйек дегеніміз өте бір пластинкалы мүшелерінің бірі, ол ішкі және сыртқы факторлардың әсерімен едәір өзгерістерге ұшырайды.

Қаңқа жүйесінің дара өзгергіштігі биологиялық та, әлеуметтік те факторларға байланысты. Организм сыртқы орта факторларың биологиялық жағынан қабылдап, ол қаңқаның қайта құрылуына әкеледі. Сүйек тканінің қайта құрылу арқылы өзгеріп отыратын функциялық қажеттеліктерге бейімделу қабілеті сүйектердің биологиялық өзгергіштігінің әлеуметтік сәттер өзгергіштіктің әлеуметтік себептері осы өзгергіштіктің әлеуметтік себептері болып табылады. Сөйтіп, сүйек дегеніміз өте бір пластинкалы мүшелерінің бірі, ол ішкі және сыртқы факторлардың әсерімен едәір өзгерістерге ұшырайды.

Қорытынды

Сүйек жүйесі негізінен механикалық, көбінесе биологиялық маңызы бар бірқатар қызмет атқарады. Қаңқаның механикалық функциясы тірек, қорғаныш және қозғалысты іске асыру қызметінен көрінеді.

Тірек болу жұмсақ тканьдер мен мүшелердің қанқаның түрлі бөліктеріне бекуі арқылы іске асады. Қозғалыс жылжымалы бунақтармен қосылған және нерв жүйесі арқылы басқарылатын бұлшықеттердің көмегімен қозғалысқа клтірілетін ұзын және қысқа рычагтар түріндегі сүйектердің құрылысы арқасында мүмкін болады. Ең ақырында, қорғау қызметі жеке сүйектерден сүйек қуымын, жұлынды қорғайтын омыртқа қуысын, бас миын қорғайтын ми сауытын, көкірек қуысын, түрдің одан әрі сақталуы үшін қажет көбею мүшелерін қорғайтын сүйекті орын – жамбас астау түзу арқылы жүзеге асады. Жілік майының өзінше дамуы және қызметі сүйек затының құрылысына әсер етеді де, ал, керісінше, механикалық факторлар қанжасау функциясына ықпалын тигізеді. Сондықтан дене жаттығуларын құрастырғанда қаңқаның барлық атқаратын қызметтерінің бірлігін есепке алу қажет.

Пайдалынған әдебиеттер

1. Алшынбай Рақышев «Анатомия» Алматы, «Білім» 1994 ж.

Л. Ф. Гаврилов, В. Г. Татаринов «Анатомия» Москва, «Медицина» 1985ж.