2014-01-31
3113
Оректену тізбегі
Биогеоценоз
б) Экожйе
3. Экожйедегі энергия жне заттар айналымы.
4. Экологиялы пирамида жне оны типтері.
5. Экожйені тратылыы мен динамикасы. Экологиялы сукцессиялар.
Дріс масаты: Студенттерді «биоценоз» терминімен таныстыру жне биоценоза тн ерекшеліктерді крсету, тратылы, трді кездесу жиілігі, тр басымдыы терминдерін тсіндіру.
Дріс затыы: 1 саат
1. Синэкологияны зерттеу обьектілеріне жалпы сипаттама:
Синэкология (грек тілінен аударанда syn-бірге) - р трге жататын сімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдерді популяциялы ассоциацияларын (биоценоз), оларды алыптасу жолдары мен оршаан ортамен зара серін зерттейтін экологияны блімі. Жеке ылыми баыт ретінде синэкология 1910 жылы Халыаралы Ботаникалы Конгресте блініп шыты. «Синэкология» ымын ылыма енгізген швейцар ботанигі К. Шретер болып есептеледі.
Синэкология р трді популяцияларыны макрожйелерге бірігунен – бірлестіктер немесе биоценоздар тзетін организмдерді тіршілік жадайларын, зара жне оршаан ортамен арым-атынасын зерттейді. Синэкология экожйелерді шекараларын салумен айналысады, сондытан оны биогеоценологиялы экология деп те атайды.
Табиатта ртрлі популяциялар бірігіп ірі бірлестіктерді немесе ауымдастытарды райды. Синэкологиядаы «син» деген сзді зі «бірге», яни бірлесіп, ауымдасып тіршілік ету деген маынаны білдіреді. ауымдастыдегеніміз белгілі ареалда мекендейтін, ртрлі трлерден ралан тірі организмдер жиынтыы.
Синэкологияны зерттеу объектілеріне биоценоз, биогеоценоз жне экожйе жатады.
а) Биоценоз
Биоценоз (bios-мір, koinos-жалпы) – табии жадайлары бірегей жерлерде тіршілік ететін сімдіктер, жануарлар жне микроорганизмдер жиынтыынан трады. Биоценоз ымын алаш рет сынан неміс зоологы К.Мебиус (1877). Кез келген биоценоз зімен-зі жеке дамымайды. Ол рашанда лі табиатпен бірлестікте ана мір среді.
Ауымдасты дегеніміз ртрлі биоценоздарды - фитоценоздарды, зооценоздарды, микробоценоздарды, микоценоздарды зара байланыстарыны жиынтыы.
Ешандай биоценоз оршаан ортадан туелсіз, не одан тыс здігінен дами алмайды. Нтижесінде жеке бліктеріні крделі зара жерлері алыптасан, тірі жне лі компоненттеріні жиынтыынан тратын белгілі бір кешендер тзіледі. Белгілі бір дрежеде біртекті жадайлармен сипатталатын, азаларды белгілі бір бірлестігімен (биоценоз) оныстандырылан кеістік- биотоп (грек тілінен аударанда topos – орын) деп аталады. Егер биотопты биоценоз мір сретін орын ретінде сипаттаса, онда биоценозды белгілі бір наты биотопа тн, тарихи алыптасан азалар комплексі деп арастыруа болады.
Кез-келген биоценоз биотоппен бірігіп, одан да жоары дегейдегі биологиялы жйе – биогеоценозды тзеді. «Биогеоценоз» ымын 1942 жылы В. Н. Сукачев сынан. В. Н. Сукачев (1880-1967) биогеоценоза мынадай анытама берген – «жер бетіні белгілі бір блігінде табии жадайлары біртекті (атмосфера, тау жыныстары, сімдіктер, жануарлар лемі, микроорганизмдер дниесі, топыра жне гидрологиялы жадайлар) бірлестік, ол зін райтын компоненттерді зара серлесу ерекшеліктерімен, белгілі бір зат жне энергия алмасуымен, баса да табиат былыстарымен, ішкі арама-айшылыты бірттастыпен сипатталатын, немі озалыста, дамуда болатын жиынты.
Биогеоценоз екі блоктан трады:
1) «биоценоз» - организмдерді ртрлі трлеріні (популяцияны) зара байланысы;
2) «биотоп» немесе «экотоп» - мекен ету ортасы.
Экологияда жиі «бірлестік» терминін пайдаланады.
Сонымен, биогеоценоз - «био» - тірі азалар, «гео» - лі табиат (арнайы географиялы орта) тірі азалар мен оларды мекен ететін физикалы ортасымен бірге ауымдасан жйе. Биогеоценоз – тірі азалар мен ортаны кездейсо жиынтыы емес, ерекше келісілген, динамикалы, зара байланысты, траты, теестірілген жйе. Ол – за уаытты адаптация нтижесі. Биогеоценозды анытаушы- фитоценоздар. Агробиогеоценоз- жасанды фитоценоз негізінде жасалады.
б) Экожйе
Экологияны негізгі ымына «экожйе» жатады. Экологиялы жйе, немесе экожйе – тірі организмдер жиынтыыны оректену, су жне рпа беру масатында белгілі бір тіршілік ету кеістігін бірлесе пайдалануыны тарихи алыптасан жйесі. Функциялы тратылыы аз уаыта созылса да, арым-атынаста болатын рауыштары бар кез-келген бірлікті экожйе деп атауа болады. Бл терминді енгізген 1935 ж. А.Тенсли. Экожйе дегеніміз – тірі тіршілік иелері мен оларды мекен ету орталарынан тратын, бірттас функционалды біріккен табии жйе.
Экожйені рылымы: Экожйе = биоценоз + биотоп
Экожйе бір-бірімен арым-атынастаы екі негізгі рауыштан экотоптан немесе биотоптан (жансыз блігі) жне биоценоздан (жанды блігі) трады. Экотопа литосфера, гидросфера, атмосфера кіреді. Биоценоз – биотопты мекендейтін продуценттерді, консументтерді жне редуценттерді ауымдастыы, яни осы тірі экологиялы рауыштарды наты тепе-тедігімен сипатталатын жйелі жиынты.
Экожйені негізгі асиеттері:
1) зат айналымына атысу абілеттілігі;
2) сырты серлерге арсы труы;
3) биологиялы кбеюі.
Экожйені асиеттері оны рамына кіретін сімдіктер мен жануарларды рекетіне байланысты. ртрлі экожйелерде сімдікті кн энергиясын, минералды заттарды жне суды орын пайдалану ртрлі млшерде жреді.
Биомасса мен энергияны ауысып, згеріп отыратын кездерінде тіршілік орлары барынша толы пайдаланылатын экожйелерді аныан деп, ал осы орды толы пайдаланылатын экожйелерді аныпаан деп айтады.
Экожйе деген тсінік белгілі бір дрежемен, лшеммен, крделігімен немесе пайда болу жолдарымен шектелмейді. Сондытан жай жасанды (аквариум, бидай еккен дала, космос кемесі), сонымен атар организмдер мен оларды тіршілік ортасынан тратын крделі табии жйелер (кл, орман, дала, теіз, мхит, биосфера) шін осы экожйе деген терминді олдануа болады.
Экожйені дегейлері:
1) микроэкожйе – кішкене су оймасы, жануарлар лексесі оларда тіршілік ететін ртрлі азаларымен бірге аквариум, жайылым, су тамшысы т.б.
2) мезоэкожйе – орман, зен, тоан, т.б.
3) макроэкожйе – мхит, континент, табии зона, т.б.
4) аламды экожйе – биосфера.
Табиатта бейорганикалы химиялы элементтер айналымынан баса, биогендік химиялы элементтер миграциясы немесе биогеохимиялы айналым жзеге асырылады.
Сонымен, экожйе мен биогеоценоз - тірі азаларды жне ортаны жиынтыы.
2. Оректену тізбегі. Биогеоценозда барлы тіршілік иелері оректену тізбегіне біріктірілген. зара осылу жне айырылу нтижесінде белгілі буындардан крделі трофикалы тор рылады. рлытаы оректену тізбегіыса (3-4 буыннан трады). Мысалы, ааш – рт – с – жыртыш с. Су ортасында оректену тізбегі едуір зын: фитопланктон-зоопланктон- майда балытар- жыртыш балытар- адам.
Оректену тізбегіні бірнеше дегейі болады:
I - трофикалы дегей - автотрофты азалар-продуценттер немесе ндірушілер. Продуцентерге здеріні денелеріні бейорганикалы осылыстар есебінен ратын автотрофты организмдер жатады. Олар здеріні тіршілік етуіне ажетті органикалы заттарды кн энергиясын пайдаланып, бейорганикалы заттардан, немесе бейорганикалы заттар тотыуынан здігінен ндіре алатын тірі организмдер. Автотрофты организмдерге фотосинтезге абілетті жасыл сімдіктер, балдырлар мен фототрофты бактериялар жатады. Мнда автотрофты жасыл сімдіктер органикалы заттар тзіп, алашы биологиялы німділікті тзеді.
Келесі трофикалы дегейлерге (ІІ-ІІІ т.б...трофикалы дегейлерге) консументтер жатады. Консументтер – блар гетертрофты организмдер, продуценттер немесе баса консументтер ндірген органикалы заттарды орек кзі ретінде пайдаланатын немесе оларды жаа трге трансформациялайтын организмдер. Блара барлы жануарлар, саыраулатар мен микроорганизмдерді кбі, паразиттік жне жндік оректі сімдіктер жатады. Консументтер бірінші жне екінші реттік болып блінеді:
II - трофикалы дегей - шпоректі жануарлар немесе фитофагтар – I - атардаы консументтер немесе ттынушылар, бан сімдік оректі жануарлар жатады.
III - трофикалы дегей - жыртыш жануарлар немесе зоофагтар - II - атардаы консументтер.
IV - трофикалы дегей - ірі жыртыштар IIІ - атардаы консументтер.
V - трофикалы дегей - лі организмдердегі заттарды жне алдытарды ттынушылар, деструкторлар, редуценттер, немесе айта алпына келтірушілер. Олара микроорганизмдер жатады: сапрофаг, сапрофиттер, детритофагтар. Оларды ролі ерекше. Детритофагтар немесе сапрофагтара - лі органикалы заттар мен жануарларды тіршілігінен пайда болан алдытармен, німдермен оректенетін жануарлар (трлі-трлі рттар, буна-аятылар) жатады. Олар экожйені тазалау функциясын атарады жне топыраты, жертезекті, су оймаларыны тбіндегі шгінділерді тзуге атысады.
Редуценттер лі органикалы заттармен оректенеді, оларды ыдыратып айтадан бейорганикалы осылыстара айналдырады. Редуценттер арылы экожйе ортасына молекулалы азот, минералды элементтер жне кмір ышыл газы айтарылып отырады. Яни, редуценттер заттарды ыдыратып, айта алпына келтіріп, зат айналымын жаластырып отырады.
Редуценттерге негізінде ліктер мен экскременттерде мекендеп, оларды біртіндеп ыдырататын микроорганизмдері (бактериялар, ашыты микроорганизмдері, саыраулатар – сапрофиттер) жатады. Саыраулатар негізінде сімдіктерді клеткаларын, ал бактериялар жануарлар лекселерін ыдыратуа атысады. Микроорганизмдер баса да функцияларды атарады, олар ингибиторлар (мысалы, антибиотиктер) немесе, керсінше, жылдамдатыш – заттар (мысалы, кейбір витаминдер) тзеді, оларды экологиялы маызы те жоары, біра та осы уаыта дейін толыымен зерттелмеген.
Оректік тізбектегі I-IV дегейлер- жеу тізбегі; соы – детриттік тізбекке жатады.
Рбір оректік тізбекті атарында белгілі бір трофикалы дегей алыптасады. Ол зінен тетін зат жне энергия аымыны активтілігімен сипатталады.
Экожйені німділігі – трофикалы дегейдегі кп млшері тыныс алуа кетеді, ал аланы энергия мен биомассаны суін анытайды.
Экожйені жіктелуі
Экологиялы жйелер функционалды жне рылымды белгілері бойынша ерекшелінеді, функционалды жіктелу экожйеге келіп тсетін энергия кзі, млшері жне сапасына негізделген.
Экожйелерді рылымды жіктелуі сімдіктер типіне жне ландшафтты негізгі белгілеріне негізделген. рлы экожйелері (биомдар) сімдіктерді табии белгілері, ал су экожйелері – геологиялы жне физикалы белгілері бойынша ерекшелінеді.
Ке олданылып жрген рылымды жіктелу бойынша аламшарды тмендегі экожйелерге бледі:
1. Рлы жйелері – тундра, тайга, орманды дала, дала, шлейт, щл, тропиктер, тау;
2. Тщы су – аынсыз су (кл, тоан) жне аынды су (зен, бла, жыла), батпатар мен батпаты ормандар экожйелері;
3. Теіз экожйелері – теіздер мен ашы мхит.
3. Экожйедегі энергия жне заттар айналымы.
В.И. Вернадскийді биосферадаы тіршілікті траты дамуы ондаы тірі заттарды (биогенді) табиаттаы здіксіз айналымы жемісіні нтижесі екенін айтан болатын. йткені, тірі заттарды элементтері оршаан табии ортаа тсіп, одан со тірі организмдер арылы айтадан айналыма тсетіні белгілі. Осылайша рбір элемент тірі организмдерді лденеше рет пайдаланып отырады. Соны нтижесінде жер бетінде тіршілікті дамуы немі даму стінде жзеге асып, биоценоздаы биогенді айналымды жзеге асырады. Біра та, заттарды биогенді айналымын абсолютті трыда деп тсінбеу керек. Себебі, айналымдаы заттар бір трофикалы дегейден екіншісіне ткен кезде лсін-лсін зат айналымына тсіп, здіксіз айталанып отырады. Нтижесінде жер шарында органикалы заттарды оры (торф, кмір, мнай, газ, жаныш сланц) жинаталады. Бл орлар да з кезегінде жмсалып, айтадан айналыма тсіп, зат айналымыны здіксіз (шексіз) процесін жаластырып жатады.
Биогенді айналымны негізгі кзі жер бетінде жасыл сімдіктерді пайда болып, фотосинтез былысы басталаннан бастау алады. Мселен, атмосферадаы барлы оттегі тірі организмдер арылы (тыныс алу т.б.) 2000, кмір ышыл газы 300, ал су 2 000 000 жылда бір рет тіп отыратыны длелденген.
Жоарыдаы лемдік биологиялы айналым шін энергия ауадай ажет. Оны негізгі кзі – автотрофты (жасыл сімдіктер) организмдер сііретін кн радиациясы. Кн энергиясы биоценозда немі рекет етеді. Кн энергиясыны, зат айналымыны ерекшелігі сол, ол немі жмсалып отырады. Ал, зат айналымы тек бір дегейден екінші дегейге ауысып отаратыны белгілі. Мысалы, кн энергиясыны 30 % атмосферада сейілсе, 20 % атмосфера абатында сііріледі де, ал 50 % рлы жне мхиттар бетіне жылу ретінде сііріледі. Тек кн энергиясыны 0,1-0,2 % ана биосфера шегіндегі жасыл сімдіктер лесіне тиіп, лемдік зат айналымын амтамасыз етіп отырады. Оны жартысы фотосинтез процесі кезінде сімдіктерді тыныс алуына жмсалып, ал алан блігі оректік тізбекті желісіне тседі.
Энергия – материяны барлы трлеріні озалысы мен рекеттесуіні санды орта лшемі, табиаттаы барлы былыстарды зара байланысты болуы осыдан. Жйедегі энергия жмыс істелген кезде згереді.
Термодинамиканы бірінші заы – энергияны саталу заы былай дейді: табиатта энергия жотан пайда болмайды жне жоалып кетпейді, ол тек бір трден келесі трге айналады. Бл згерістер кезінде энергия млшері згеріп отырады. Табиаттаы барлы процестер осы заа баынады. Термодинамиканы екінші заы бойынша энергияны бір блігі рашанда пайдалануа келмейтін жылу энергиясы ретінде шашырап кететіндіктен, кинетикалы энергияны (мысалы, синтезделуші органикалы заттарды химиялы байланыстар энергиясына) айналу эффективтілігі р уаытта 100%-дан кем болады.
Экожйені е маызды термодинамикалы крсеткіші – оны іштей реттелуге жне реттелуді жоары дегейін, яни энтропиясы тмен кйін сатап труа абілеттілігі. Егер де жйені ішінде оай пайдаланылатын энергия шашыратылып, пайдаланылуы иын энергияа здіксіз айналып жатса, онда оны энтропиясы тмен боланы – экожйені реттелгендігі, яни биомассаны крделі рылымы бкіл ауымдастыты тыныс алуы нтижесінде саталады, тыныс алу кезінде реттелу ауымдастытан немі ыыстырылып шыарылып тран сияты болады. ауымдастытыты тыныс алуын фотосинтезге арама-арсы процесс ретінде сипаттауа болады:
(CH2O) + O2 = CO2 + H2O + Q
Экожйедегі тыныс алуа, яни оны тіршілігін сатауа жмсалатын энергияны (R) биомасса рылымында жинаталан энергияа (B) атынасын термодинамикалы реттелу лшемі (R/B) деп атайды.
Экожйе оршаан ортадан тек энергия емес, зат та келіп тратын жадайда ана саталына алады, яни наты жйелер – энергетикасы жне рылымы бойынша ашы жйелер болып табылады.
Термодинамиканы екінші заы орнытылы принципімен сабатас. Осы концепцияа сйкес, бойымен энергия аыны тіп жатан кез-келген табии жйе орнытылы кйіне арай дамуа бейім болады жне де оны здігінен реттелу механизмдері алыптасады. Экожйені сипаттайтын энергияны жалпы аыны кн сулесінен жне жаын орналасан денелерден таралатын зын толынды жылу сулесінен рылады.
Кпшілік жадайларда жалпы бастапы нім ауымдастыты тыныс алуынан басым болады, соны нтижесінде пайдаланылмаан органикалы заттарды тас кмір, жаныш тата тастар, ураан жапыратар жне т.с.с. трінде орланып жинаталуы орын алады. Энергияны кірісі мен пайдаланылуыны тегерілмегендігіні экожйе шін маызды салдары бар.
4. Экологиялы пирамида жне оны типтері.
Биоценоздаы оректік тізбектегі оректі (азы) барлыы бірдей организмні суіне немесе биомассаны жинаталуына жмсалмайды. Оны біразы организмні энергия уатына: тыныс алу, озалу, кбею, дене температурасын стап труа жмсалады. Сондытан бір тізбекті биомассасы екнішісіне дейін толы делмейді. Егер ондай болан жадайда табиатта ор ресурсы таусылан болар еді. Осыан байланысты рбір келесі оректік тізбекке ткен сайын азыты биомассасы азайып отырады. Нтижесінде, бір трофикалы дегейден екіншісіне ткен сайын биомасса, санды рамы жне энергия оры азайып отыратыны аныталан. Бл задылыты кезінде эколог Ч. Элтон зерттеп зіні есімімен «Элтон пирамидасы» деп атаан.
Экологиялы пирамиданы негізгі 3 типі бар:
1) Саны бойынша - санды пирамида организмдерді жеке санды крсеткішін айындайды.
2) Салмаы бойынша – биомасса пирамидасы - жалпы ра салматы немесе «німділікті» анытайды.
3) Энергия млшері бойынша – энергия пирамидасы - энергия аымыны уатын немесе жылу энергиясын анытайды.
Тменгі дегейден жоары дегейге дейін белгілі задылыпен азаяды, оны “пирамида ережесі» деп атайды.
Экологиялы пирамидалар ережесі
Егер энергияны, ндірілген німдерді, биомасса немесе организмдер санын рбір трофикалы дегейде шбрыш масштабында бейнелесек, онда оларды орналасуы пирамида тріне ие болады.
Энергияны пирамида ережесі: энергия саны организмде болатын рбір келесі трофикалы дегейде алдыысына араанда мні аз болып келеді.
5. Экожйені тратылыы мен динамикасы.
Табиатта абсолютті трде сас даралар, популяциялар, трлер мен экожйелер болмайды. Тіпті бір жмыртадан дамыан егіздерді зі бір – бірінен ерекшеленеді.
Азіргі уаытта тіршілікті алуантрлілігіні кедейленуі адамзатты іс - рекеті нтижесінде лкен жылдамдыпен жріп отыр. Орасан зор территорияларды таза тымды, тым уалау асиеттері біртекті аздаан мдени сімдіктер алып жатыр. Табии экожйелер бзылып, мдени ландшафтпен ауыстырылуда, практикалы жаынан да биологиялы алуантрлілікті биологиялы маызын тсіндіруді маызы зор.
Трлік алуантрлілікті жоары болуы осы крделі жйелерді тмендегі асиеттерін амтамасыз етеді.
1. Бліктеріні зара бірі – бірін толытыруы. Бірлестіктерде оршаан орта ресурстарын пайдалануда бір – бірін толытыратын трлер бірігіп тіршілік етеді. Мысалы, жалпа жапыраты орманда бірінші белдеуді сімдіктері жары аыныны 70 – 80%-ын сііріп алады. Екінші белдеуде толы жарыты 10-20%-ы жеткілікті болатын ааштар мен бталар седі, ал шптесін сімдіктер мен мктер жары аыныны бар боланы 1-2% лесіні зінде фотосинтез жргізуге абілетті. Бір – бірін толытыра отырып, сімдіктер кн энергиясын толы пайдаланады.
Трлерді зара бір – бірін толытыруы, яни органикалы затты жасаушылар мен ыдыратушылар, биологиялы зат алмасуды негізінде жатыр.
2. Трлерді бір – бірін ауыстыруы. Биоценозды кез келген трін баса экологиялы талаптары мен функциялары сас трлермен алмастыруа болады. Мысалы, ылан жапыраты ормандаы шыршаны жне самырсынны р трлі шалындытаы тозадандырушы – бунаденелілер.
3. Реттеушілік асиеті. здігінен реттелуге абілеттілік - крделі жйелерді мір сруіні негізгі шарты. здігінен реттелу кері байланыстар негізінде пайда болады. Бл принцип биоценоздардаы популяция ішілік жне траралы зара арым – атынастардан крінеді. Жемтіктеріні саныны артуы жыртыштар мен паразиттерді саныны артуына алып келеді.
4. Функцияларды амтамасыз етуді сенімділігі. Биоценозды экожйедегі негізгі ызметі - органикалы затты жасау, оны ыдырату жне трлерді санын реттеу болып табылады. Бл функцияны кптеген бір – бірін сатандырушы трлер амтамасыз етеді. Мысалы, бунаденелілерді санын кптеген р трлі тамапен оректенетін жыртыштар, одан артып кеткенде – арнайы паразиттер, те жоары боланда – инфекциялы ауруларды туызушылар немесе бсекелестік атынастар мен популяция ішілік зара серлерді кшеюі реттеп отырады.
Биологиялы алуантрлілік – Жердегі тіршілікті тратылыыны басты шарты.
Осы алуантрлілікке байланысты Жердегі тіршілік миллиардтаан жылдар бойы саталып келеді.
Геологиялы тарихты иын кезедерінде кптеген трлер жойылып, алуан трлілік тмендеген. Жаа трлер пайда болды жне олар энергия айналымындаы жойылан трлерді орнын басып отырды. Сондытан табии жне антропогенді жйелерді тратылыына нсан келтіретін биологиялы алуантрлілікті тмендеуіне жол бермеу керек.
Биоценоздардаы организмдер тобыны тулік, жылды, маусымды белсенділігі біркелкі емес. Кейбір организмдер тнде активті келсе, кейбіреулері керісінше болып келеді. Сондытан биоценоз рамындаы трлер сан жне сапа жаынан да немі ауытып отырады. Бл жадайда негізінен жер шарыны климатты белдеулері мен табиат айматарына да кп байланысты.
Автогенді згерістерді экожйені дамуы немесе экологиялы сукцессия деп атайды.
Экологиялы сукцессияа анытама берген кезде мынандай 3 жадай ескерілуі тиіс:
1) Сукцессия ауымдастыты, яни экожйені биотикалы компонентіні ыпалымен жреді. з кезегінде ауымдасты сукцессияны сипаты мен жылдамдыын анытап, даму шектерін межелейтін физикалы ортаны згерістерін туындатады.
2) Сукцессия дегеніміз ауымдастыты трлік рамыны жне оны ішінде тіп жатан процестерді згеруіне байланысты жретін экожйені реттелген дамуы. Сукцессия белгілі бір баытта жреді, демек оны болжауа болады.
3) Сукцессияны шарытау шегі (кульминациясы)-энергия аымы бірлігіне шыанда максималды саны келетін биомасса тр аралы серлесулерді тепе-те кйдегі экожйені алыптасуы болып табылады.
Згерістерді жру жылдамдыы мен тепе-те кйге жету шін ажет уаыт ртрлі экожйелер жне экожйені жекелеген белгілері шін ртрлі болады. Жалпы биомассаны згеру исы сызыыны пішіні детте дес болса, жалпы бастапы німні згеруі исы сызыы ойы болады. Орман экожйесіндегі бастапы таза нім ауымдастыты дамуын алашы кезедерінде скенімен, соы кезедерде кемиді.
Сратар мен тапсырмалар:
1. Биоценоз, биогеоценоз, экожйе терминдеріне анытама берііз.
2. Биоценозды трофикалы рылымына сипаттама берііз.
3. оректік тізбек, трофикалы дегей, оректік торларды сипаттап берііз.
4. 10% задылыын тсіндірііз.
5. Экологиялы пирамида (санды, биомассалар, энергия пирамидасы) дегеніміз не
6. Экологиялы сукцессия дегеніміз не
