Биосфера эволюциясы.. Бейсенова Р.Р. «Экология және тұрақты даму пәнінен лекциялар жинағы»: Экология және тұрақты даму пәнін

Қоршаған орта тірі және өлі табиғаттан құралған, өзара тығыз байланысқан біртұтас жүйе. Табиғатта болатын барлық құбылыстар мен өзгерістер осында өтеді.

Қоршаған ортада өмір сүретін организмдерді зерттетін, олардың басқа организмдермен және қоршаған ортамен ара қатынастарын анықтап, ортаның физика-химиялық ерекшеліктерін қарастырып, қоршаған ортада өмір сүретін ағзаларды зерттейтін және ғылыми тұрғыдан ұсыныстар жасайтын ғылым саласын экология дейміз. Сондықтан «экология» қоршаған ортаны сақтаудың ғылыми негізі болып саналады.

Ол гректің “oicos”-“үй, тұрақ ететін орта, мекенжай” деген мағынаны білдіреді. Ең алғаш «экология» деген сөзді 1858 жылы пайдаланған Генрих Девид Торо. Экология терминін ғылымға бірінші болып енгізген 1866 ж. белгілі табиғат зерттеушісі, дәрігер, аса дарынды неміс ғалымы Эрнест Геккель.

Экология ғылымына берілген анықтамалар көп. Э.Геккель экологияға мынадай анықтама берді. Экология табиғаттың экономикасын білу, сонымен қатар тірі организмдердің осы ортада басқа органикалық және органикалық емес заттардың ара қатынасын, өсімдіктер мен жануарлардың, олардың достық немесе қастық өзара байланыстарын зерттеу. Ол қоғам өмір сүруінің маңызды жағдайы ретінде табиғат экономикасын зертейді, сөйтіп ол тек биологиялық қана емес, сонымен бірге экономикалық факторларды да қарастырады.

Экология организмдер мен ортаның өзара байланыстары және өзар әсерлесуі туралы ғылым ретінде биологиялық білімдер дамуының белгілі кезеңінде пайда болды.

Экология біздің «табиғи үйімізді» зерттейді және сонда тұратын барлық ағзаларды және өмір сүру үшін қажетті сол «үйдің» барлық болып жатқан функционалдық процестерін қамтиды. Басқаша айтқанда, экология – ағзалар мен оларды қоршаған ортаның арасындағы байланыстары туралы ғылым.

Сонымен экология пәнінің арнайы мақсаты мен міндеттері бар.

Экология ғылымының ең басты мақсаты – биосфера шегіндегі ғаламдық мәселелерді бақылай отырып, ондағы тіршіліктің тұрақтылығын немесе тепе-теңдігін сақтау.

Экология ғылымының негізгі міндеттері:

- организмдердің бір-бірімен қарым-қатынастары мен қоршаған табиғи ортасын зерттеу;

- табиғи ресурстарды, оларды тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-теориялық негіздерін жасау;

- адам, қоғам, табиғат арасындағы үйлесімдік байланыстарды реттеу;

- биосфера шегіндегі географиялық заңдылықтардың тұрақтылығын сақтауды қамтамасыздандыру;

- биосферадағы тіршілікті қалыпты сақтауды ғаламдық ноосфералық деңгейге көтеру;

- көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру және экологиялық санасын, мәдениетін қалыптастыру;

- экологиялық қауіпсіздікті сақтау.

2. Экологияның қалыптасуы және дамуының қысқаша тарихы.

Экологияның даму ағымы өте ерте кезеңді қамтиды. Организмдердің ортамен байланыстары және олардың қоршаған орта жағдайларына тәуелділігі туралы пікірлер антикалық философтардың еңбектерінде кездеседі. Мысалы Аристотель (б.э.д. 384-322ж.ж), Эмпедокл (б.э.д.IVғ.), Теофраст (б.з.д. 371- 280ж.ж.) пен Үлкен Плиний (б.э.д. 23-79), Роберт Бойль (1627-1691), К.Линней (1707-1778), Ж.Бюффон (1707-1788) еңбектерінде экологиялық көзқарастар сипатталған.

Өз уақытында Александр Гумбольдтың (1769-1859) еңбектері елеулі болды. Ол Оңтүстік және Солтүстік Американы, Орталық Европаны, Сібір, Алтай, Қытай жерлерін зерттеп, Өсімдіктер географиясын жасады. Ол оны жер бетіндегі өсімдіктердің таралу заңдылықтары туралы ерекше ғылым ретінде қарастырып, өсімдіктер тіршілігін зерттеуде өсімдіктер географиясында экологиялық бағыттың негізін салды.

XIXғ. соңында Ч.Дарвиннің ілімі негізінде экология – организмдердің адаптациясы туралы ғылымға айналған. Жоғарыда айтылған Дарвиннің анықтамасы бойынша, экология- тіршілік үшін күресті туындатушы жағдайлар ретінде, табиғаттағы барлық күрделі қарым- қатынастарды зерттейтін ғылым дейді. XXғ. 60-жылдарының басында, экология дамуында жаңа кезең басталды, ол барлық елдерде экологиялық зерттеулердің жылдам өсуімен сипатталады.

XXғ. 60-жылдарынан бастап экология дамуында жаңа кезең басталды, ол барлық елдерде экологиялық зерттеулердің күрт өсуімен сипатталды. Ұдайы болатын экологиялық мәселелер ақпараттар санының өсуіне әкеледі. Мысалы, қоршаған ортаның өзгеруі туралы, өсімдіктерді қорғау туралы және т.б. фактілер саны көбейе түсті.

Қазіргі кездегі экология адамзат мүддесін ескере отырып, биосфераны ғылыми түрде негіздеуге ұмтылады. Экология ойлаудың ерекше типін қалыптастырады, ол табиғатты оңтайлы пайдалануға, табиғи ресурстарды қалпына келтіруге, қорғауға және молайтуға бағытталған. Жиырмасыншы жүз жылдықтың екінші жартысында қазіргі ғылымның «экологизациялануы» жүрді. Бұл экологиялық білімнің ролі зор екенін мойындатумен байланысты, яғни қоршаған ортаға адам әрекеті, тек қана зиян келтірмей, оған жағымсыз әсер етуімен, адам өмірінің жағдайын өзгерте, адамзаттың тіршілігіне қатер төндіреді. Сондықтан қоршаған ортаға адамның әсері қалай болатынын түсіну, жағдайдың өзгеру шегін табу, экологиялық дағдарысты жіберуге мұрша бермеу қажет. Сонымен табиғи ресурстарды оңтайлы пайдалану үшін экология теориялық негіз болып табылады.

Экологияның қысқаша даму тарихында бірнеше негізгі кезеңдерді бөлуге болады.

1 кезең - экологияны әртүрлі организдердің бір – бірімен және қоршаған ортамен байланыстарын биологиялық зерттеу кезеңі. Бұл кезең - биоэкологиялық зерттеулердің жаппай сипат алу кезеңі. Мәселен, К. Линей (1707 – 1788), Ж. Ламарк (1744 – 1788), А. Декандоль (1806 – 1893), П. С. Паллас (1741 – 1811), И. И. Лепехин (1740 – 1802), А. Гумбольд (1769 – 1859), К. Ф. Рулье (1814 – 1858), Н. А. Северцов (1827 -1885), Н. А. Бекетов (1823- 1902), Ч. Дарвин (1809 – 1882), К. Мебиус (1825 – 1908), Э. Геккель (1834 – 1919), Е. Варминг (1841 -1924), В. В. Докучаев (1846 – 1903), т.б. табиғат зерттеуші биологтар, систематиктер, географтар өздерінің еңбектерінде экологиялық сипаттағы ғылыми – зерттеулер жүргізіп, экология ғылымының дамуына өз үлестерін қосты. Осы тұстардағы жарық көрген Ж.Б.Ламарктың “Жануарлар мен өсімдіктер эволюциясы”, А. Декандольдың “Ботаникалық география”, К.Ф.Рульенің “Жануарлар экологиясы”, А.Н.Бекетовтың “Өсімдіктер географиясы”, Ч.Дарвиннің “Түрлердің шығу тегі”, В.Докучаевтың “Ландшафтар мен табиғат зоналары туралы ілімі”, т.б. еңбектер экология ғалымының негізін қалаған еді.

2 кезең –20 жылдардың ортасына қарай ”Экология” термині организмдер бірлестігін зеттеуге қолдана бастаған кезең. Бұл - экология ғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі. Бұл кезең Э.Геккель, Е.Варминг, К.Мебиус, т.б. шетелдік табиғат зерттеушілерімен қатар орыс ғалымдарының есімдерімен байланысты. Атап айтқанда Мәскеу университетінің ғалымдары Н.А.Северцов, М.А.Мензбир, Б.М.Житков, Д.Н.Қашқаров, Н.П.Наумов, А.Н.Формозов, Н.И.Калабухов, т.б. жан – жақты экологиялық зертеулерді жүргізсе, сол сияқты Қазан университетінде Н.Ф.Леваковский, С.И.Коржинский, А.Я.Гордягин, Г.И.Панфильев, П.Н.Крылов, т.б. өсімдіктер экологиясын зерттеп дамыта түсті. Отандық ғалымдарының еңбектерімен қатар шетелдік экологтар А. Пирсанның “ Жануарлар эколгиясы ” (1934), Шелфорд пен Ф. Клементтің “ Биология ” (1939) еңбектері жарық көрді.

3 кезең – 50 жылдардағы ғылымға ғылыми зерттеулердің негізгі бірлігі ретінде қарастырылатын”биоценоз” және “экожүйе” түсініктері енгізілген кезең. Экология ғылымы жіктеле бастады. Әсіресе, осы кездердегі Г.Ф.Морозовтың “Орман және бірлестіктер”, “Жануарлар экологиясының негіздері ”, ағылшын А.Тенслидің “Экожүйелер туралы ілімі”, орыс ботанигі В.Н.Сукачевтың “Биоценоз”, В.И.Вернадскийдің “Биосфера туралы ілімі”, т.б. ғалымдарының еңбектері. Оны біз су организмдерінің экологиясы (Л.А.Зенкеевич, Г.Г.Винберг, Г.В.Никольский, Б.Г.Ноганзиян), топырақтағы организмдер экологиясы (М.С.Гиляров), насекомдар экологиясы паразитологиялық экология негізін салушылар сүтқоректі, құс және бауырымен жорғалаушылар экологиясы, өсімдіктер экологиясы деп танимыз. Осы тұстарда жоғарыдағы ғалымдардың экология ғылымының әр түрлі салалары бойынша теориялық фундаментальды ғылыми еңбектері жарық көрді. Мәселен, А. П. Шенниковтың “ Өсімдіктер экологиясы” (1950), Б. Г. Иогансеннің “ Экология енгіздері” (1959), Н. П. Наумовтың “ Жануарлар экологиясы ” (1963), т.б. еңбектер қазірге дейін маңызын жойған жоқ.

4 кезең – 70 жылдардағы әртүрлі экожүйелер түйісінде болатын облыстар аймақ болып саналатын, ал маңызды экожүйе – биосфераның жете зерттелген кезеңі.Экология ғылымының салалары бойынша көп жылғы ғылыми – зерттеу жұмыстарының негізінде монографиялар, оқу құралдары, анықтамалар жарық көре бастады. Ю. Одумның “Экология және экология негіздері” (1975,1986), Р. Риклефстің т.б. еңбектері соңғы жылдары жарық көрген құнды еңбектер қатарына жатады.

Осы орайда, Белоруссия ғалымдарының еңбектері ерекше аталуы тиіс. Атап айтқанда, ғалымдар: В. А. Плющевский – Плющик, П. Ф. Соловьев, А. И. Радкевич, С. В. Шостик, И. К. Лопатин, Л. С. Долбин, В. В. Адамов, Б. И. Якушев, Г. А. Новиков, Г. Г. Винберг, Л. М. Сушени, т.б. өз кезегінде экология ғылымын дамытуда шоқтығы биік тұрды.

5 кезең – биосфераның құрылуындағы адамның ерекше ролі және оның жауап кемшілігі көрінетін соңғы кезең. Бұл - экология ғылымының өрлеу кезеңі. Қазіргі заманғы экология бүкіл әлемдік ғылымдар мен әлеуметтік, экономикалық жағдайлар және проблемаларды қамтитын деңгейге жетіп отыр. Осыған орай, экология ғылымының қолданбалы және адам экологиясы бағыттары дами түсуде. Экологияның жаңа салалары бойынша теориялық және пратикалық зерттеулер жүргізілуде.

Соңғы жылдары экология ғылымының негізгі салаларының бірі – экологиялық педагогика (көпшілікке эколгиялық білім мен тәрбие беру) адам экологиясы және халықтық экология “ этноэкология ”бағыттары дами түсуде. Бұл – бүгінгі өмір талабы. Өйткені биосферадағы тіршіліктің тұрақты сақталуы – адамның ақыл ойына тікелей тәуелді екендігі анықтала түскен кез уды. Сондықтан 21 ғасыр адамзаттың ақыл - ойы кемелденген - нооэкология кезеңі болмақ, өйткені, жер шарының бүгінгі тағдыры мен болашағы адам баласының ақыл – ойының деңгейіне тікелей қатысты.

3. Экология бөлімдері.

Экология зерттеу объектілерінің көлемі бойынша келесі негізгі бағыттарды зерттейді.

1.Аутэкология – даралар немесе особьтар экологиясы.

Аутэкология бір түрдің өкілінің (особьтың) қоршаған ортамен өзара қарым- қатынасын зерттейді. Басқаша айтқанда, осы организмге қоршаған орта факторларының әсерін және оларға осы особьтың табиғи реакцияларын зерттейді. Одан әрі зерттеулер тереңдетіліп, биохимиялық, биофизикалық, генетикалық сипат алады. Нәтижесінде жеке организмнің биоэкологиялық қасиеттері арқылы жалпы түрге, оның табиғатта алатын орнына, ролі мен маңызына, айнала қоршаған ортаның өзгерісі, тазалығы, ластану деңгейі, маусымдық өзгеруі мен адамның іс - әрекеті туралы практикалық маңызына жан – жақты сипаттама беріледі.

2. Демэкология - популяциялық экология.

Популяция дегеніміз белгілі ареал бөлігінде ұзақ уақыт тіршілік етіп, еркін будандаса алатын бір түр особьтарының жиынтығы.

Демэкология популяцияның қалыптасу жағдайларын, құрылымы мен динамикасын зертейді. Ол популяция санының өзгеруін, бұл құбылыстың себептерін зерттейді. Бір түрге жататын организмдердің топ құрып тіршілік ету ерекшіліктері, биоэкологиялық құрылымы (жас, жыныс, көбею, өлу, табиғаттағы санының, тығыздығы, таралуы, т.б.) табиғаттағы сан мөлшерінің реттелуі мен ауыл шаруашылығындағы маңызы туралы мәліметтер қарастырылады.

3.Эйдэокология – түр мен оның популияцияларын органикалық дүние дамуының жоғары деңгейі тұрғысында қарастырады. Өйткені, особь, популяция белгілі бір нақты түрдің өкілдері. Сондықтан эйдэоколгия, особь, популияция, түр, биоценоз – биогеоценоз (экожүйе) – биосфера деңгейіндегі қарым - қатынастар жүйесі бойынша зерттеулер жүргізеді.

4. Синэкология – қауымдастық немесе бірлестік экологиясы.

Қауымдастық дегеніміз белгілі ареалда мекендейтін, әртүрлі түрлерден құралған, тірі организмдер жиынтығы.

Синэкология организмдердің тіршілік жағдайларын, өзара және қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейді. Синэкология экожүйелердің шекараларын салумен айналысады, сондықтан оны биогеоценологиялық экология деп те атайды. Организмдер бірлестіктерінің қалыптасуы, құрылымы, динамикасы, қарым - қатынастар, энергия және зат алмасу, сандық және сапалық өзгерістер, биоэкологиялық өнімділік пен бірлестіктердің тұрақтылығы туралы жан – жақты мәселелер қарастырылады.

Қазіргі уақытта экология ғылымының көптеген бағыттары бар:

1.Классикалық экология - биологиялық жүйелердің қоршаған ортамен байланыстарын зерттейді.

2. Ғаламдық экология - биосфераның бірлігін және тұтастығын зерттейді. Табиғат және табиғи іс - әрекетінен туындайтын биосфера шегіндегі, тіптен күн жүйесіндегі әлемдік өзгерістер мен құбылыстарды зерттейді. Мәселен, ядролық қауіп - қатер, экологиялық апаттар, әлемнің климаттық ауытқуы, жаппай қырып жоятын қарулар, қатерлі эпидемиялар, т.б. Осы бағыттағы ірі- ірі бүкіл әлемді (ғаламды) қамтитын проблемаларды қарастырады.

3.Қоғамдық экология – қоғам мен қоршаған орта жүйесіндегі байланыс пен тәуелділікті қарастырады.

4.Геоэкология - әртүрлі деңгейдегі геожүйелерді және оларға антропогенді өзгерістер әсерін зерттейді. Бұл бағыт экологиялық жүйелерді биосфералық деңгейде қарастырады. Құрлық пен дүниежүзілік мұхиттардағы экожүйелер, ондағы қарым - қатынастар пен байланыстар, географиялық ландшафтар бойынша экожүйелердің құрылымы, бірлестіктер тұрақтылығы, кеңістік пен уақытқа қатысты өзгеруі, экожүйенің өнімділігі, агро және антропогендік экожүйелер, олардың практикалық маңызы туралы зерттеулер жиынтығы.

5.Адам экологиясы – адамның табиғи мәнін, оның тіршілік ортасының денсаулығының экологиялық факторларын зерттейді. Ауыл, село, қала тұрғындары мен дүниежүзі халықтарының сандық және халықаралық қатынастарды үйлестіру, көпшілікке үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру, экологиялық мәдениет, этика, моральдық жағынан парасаттандыру, адамдардың эколгиялық құқын қорғау және этноэкологиялық қауіпсіздігін сақтауды қамтамасыз ету жолдарын іздестіреді.

6.Қолданбалы экология – агрожүйе байланыстарын, қала экожүйесін, техносфераның қоршаған ортамен байланысын зерттейді.

7.Экологиялық мониторинг – бұл қоршаған орта жағдайын болжау, бағалау, талдау мен бақылау жүйесі.

8. Нооэкология – адам, табиғат, қоғам арасындағы адами, әлеуметтік, экономикалық және экологиялық жағдайларды, қарым - қатынастарды бір–бірімен үйлестіре зерттей отырып, одан туындайтын проблемаларды адамның парасатты ақыл – ойымен шешуді қамтамасыз етеді. Табиғат ресурстарын тиімді пайдаланудың ең жоғарғы дәрежедегі жаңа технологиясын жасау, планетада адамзат қауымын азық - түлік, энергия және шикізатпен қамтамасыз ету, халықтар мен ұлттар арасындағы достықты, ауызбірлікті қалыптастыру, этноэкология, экололгиялық білім мен тәрбие, мәдениет, мораль, құқық, т.б. Адам мен биосфера шегіндегі тұрақты дамудың адами жоспарларын жасап, оны жүзеге асырудың жолдарын іздестіреді.

Қазіргі кезде экологиядан көптеген пәндер қатары бөлінеді. Олар: популяциялық экология, географиялық экология, химиялық экология, өндірістік экология, өсімдік, жануар және адам экологиясы. Бұндай бағыттардың көптігіне қарамастан, олардың даралығының негізінде тірі организмдердің қоршаған ортамен арасындағы байланыс туралы биологиялық идеялар жатады. Сондықтан қазіргі экология – жан-жақты, күшті дамыған, біздің планетадағы барлық тұрғындар үшін практикалық маңызы үлкен, комплексті ғылым. Уақыт өте келе экологиялық заңдылықтар организмнің жиынтығы популяцияларға, бірлестіктерге экожүйелерге ақырында бүкіл тірі табиғатқа байланысты қолданыла бастады. Өткен ғасырдың 60 – 70 жылдарға дейін экология биология шегінде дамыды. Адам бұл жүйеде қарастырылмады, себебі оның қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасы биологиялық емес әлеуметтік заңдылыққа бағынады. Шындығында адамның биосфера орынын екі жақта қарастыруға болады. Бірінші жағынан ол биологиялық түр ретінде планетаның экоқұрам бөлігі ретінде болады. Екінші жағынан биологиялық емес әлеуметтік мәдени қажеттіліктермен даму механизмі тән.

Экология ғылымы – келешектің ғылымы және адамзаттың пайда болуы осы ғылымның прогресіне тәуелді болуы мүмкін.

4. Экологиялық зерттеу әдістері.

Экологиялық ғылымның далалық, лабораториялық және эксперименттік зерттеу әдістері бар.

Далалық зерттеу әдісі – далалық жағдайда жүргізіледі. Зерттеу обьектілері – особь, популяция, түр және олардың табиғи бірлестіктері (биоценоз, биогеоценоз, экожүйе), т.б. болуы мүмкін. Далалық зертеулер белгілі бір түр, популяция, биоценоз, экожүйе, өзен-көлдер, т.б. обьектілердің жағдайы, сандық қатынасы немесе сапасы, ауытқулар мен өзгерістер, абиотикалық, биотикалық, антропогендік факторлардың әсері, уақыт пен кеңістікке қатысты олардың көбеюі, құрып кетуі, апаттардың болу себептері туралы жалпы мағлұматтар мен материалдар жинақталады. Материалдарды жинақтау жылдың барлық мезгілінде және бірнеше жылдар бойы жүргізіледі.

Лабораториялық зерттеу әдісінде – далалық материалдар лабораториялық жағдайда өңделеді. Дүниежүзілік стандартқа сай лабораториялар қазіргі заманғы – климекамералар, видеоаппаратуралар, оптикалық құралдар, аналитикалық таразылар, топографиялық құралдар, термостаттар, хромотограф, электронды микроскоптар, компьютерлік т.б. керекті құралдармен жабдықталуы тиіс.

Зерттеу обьектілері лабораториялық жағдайда эксперимент арқылы тексеріліп, бақылаулар, тәжірибелер жүргізіледі. Тірі табиғатта болып жатқан алуан түрлі процесті оқуда, эксперименталдық әдістер үлкен көмек көрсетеді. Лабораториялық тәжірибеде организмдерге әр түрлі жағдайда әсерін зерттейді, олардың берілген әсерін түсіндіреді. Табиғатта болып жатқан құбылысты тереңірек талқылауға болады, организмдердің жасанды жағдайда өмір сүру ортасымен қатынасын зерттеу. Бірақ экология лабораториялық ғылым болып табылмайды. Табиғатта тірі организмнің ортамен өзара байланысын толық зерттелетіні анық. Бірақ бұл оңай емес, әсіресе қарапайым ортаның өзін есепке алғанда қиын. Сондықтан экологияда табиғи бақылау және эксперименттер ең маңызды орын алады. Сонымен қатар экологтардың эксперименталдық тексеруінің мүмкінсіздігі байқалған фактілерді матеметика тіліне аударуға әкеледі. Осы құбылыстың табиғатын терең түсіну үшін, математикалық анализ (моделдеу) организдер мен ортаның қатынасының жиынтығын барлығынан бөліп көрсетеді. Әрине, яғни математикалық модель табиғаттағы құбылысты шамамен елестетінін ұмытуға болмайды.

Экологияда математикалық әдістер мен модельдеу жиі қолданылады. Соңғы жылдары биоэкологиялық зерттеулер мен құбылыстарды модельдеу, биоиндикация, экологиялық мониторинг қолданылып жүр.

5. Тұрақты даму туралы түсінік.

«Тұрақты даму» термині 1987 жылы БҰҰ үшін жасалған баяндамадан кейін кең таралды. Тұрақты даму дегеніміз – қазіргі уақыттың мұқтаждығын қанағаттандыратын, бірақ келешек ұрпақтың мұқтаждығын қанағаттандыруды қауіпке қоймайтын табиғат пен қоғамның бірігіп даму түрі.

1992 жылы 3-14 маусым аралығында Рио-де-Жанейродағы өткізілген БҰҰ Конференциясында «Тұрақты даму» Концепциясы қабылданды. Бұл Концепцияның негізгі тұжырымы – «табиғат-қоғам» жүйесін коэволюция принципінде дамыту. Адам қамын ойлау орнықты даму үшін – ол қарастырылатын талап-мүдделердің өзегі болмақ. Ол табиғатпен үйлесімдік тауып, салауатты және баянды өмір сүруге құқықты.

Сонымен, тұрақты даму Концепциясында қоғам ұзақ әлеуметтік сенімді экономикалық дамуында қоршаған табиғи ортамен үйлесімді өзара қарым-қатынас жағдайында болуы қажет.

Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. Экологияның ғылым ретінде анықтамасын беріңіз.

2. Экологияның міндеттері мен зерттеу әдістерін атаңыз.

3. Экология білімінің қалыптасуы мен даму сатыларын анықтаңыз.

4. Әртүрлі критерийлерге сәйкес экологияның бөлімдерін көрсетіңіз.

5. Экология мен басқа іргелі пәндер арасындағы қатынасты көрсетіңіз.

6. Тіршілік деңгейлерін көрсете отырып сызба жасаңыз.