Таза ауыз су проблемасы

Таза жне ауіпсіз ауыз суа деген ммкіншілік адамны негізгі сраныстарыны бірі. Есептеулер бойынша дамушы елдерде шамамен 1 млрд. адам ауыз суа толы жете алмай отыр. Жалпы адамзатты 20% таза ауыз суа тапшы болып отыр. Су жетіспей отыран елдерге Солтстік Африка, Таяу Шыыс, Азия мемлекеттері жатады. Су мен су ресурстарыны жетіспеуі кптеген Отстік Африка елдеріні дамуында да тежеуші факторларды бірі болып тр. те лкен млшерде суды Европа елдері олдануда.

Адамны денсаулыы суды тазалыы мен оны санитарлы жадайларды жасартудаы ролімен тікелей байланысты. Адамны санасыны суіні нтижесінде суды жетіспеуі су дадарысына алып келуде.

Азіргі уаытта шамамен 2 млрд. адам канализациясы бар жадайа ол жеткізе алмай отыр, 5 млн. адам, оны ішінде 2-3 млн. балалар, жыл сайын таза суды жетіспеуіне байланысты р трлі аурулардан луде.

Аладаы су бырларынан баса сулар табии ресурстара жатады жне оамды меншікке арайды. Су ресурстарын олдану, оны ары арай дамыту мен оны олдануа баылау жасау тек лтты мдде трысынан ана емес, халыаралы бірлестік дамытуды талап етеді.

Жер бетіндегі таза суды оры жеткілікті крінгенмен, лемні кп айматарындаы халы те аз млшерде ана таза суды олданып отыр. лемдегі барлы зендерді суларыны жылды клемі шамамен 42600 км³, ал бл 1995 жылы есептеулер бойынша адам басына шаанда 7600м³ келеді. Біра та адам саныны суіне байланысты бл шама жыл сайын згеруде. Мысалы, 1970 жылы бл шама 12900 болса, 2005 жылы ол 5200м³-ге дейін тмендеуі ммкін.

Жыл сайын р трлі німдермен ластанан жне арнайы тазартусыз пайдалануа келмейтін су объектілеріні саны кбейіп келеді. Су оймаларыны ластануы су экожйесіні лдырауына келіп, табии суды сапасын алпына келтіретін гидробионтарды тіршілік жадайын иындатады. Кп жадайларда табии су объектілерінен алынан суды тек бір блігі ана айтадан су экожйесіне айтып оралады, ал кп блігі далаа кетеді жне буланып шып кетеді. Таза суды те кп олданушылар мен ластаушылар атарына ауыл шаруашылыы мен нерксіптік ндіріс орындары жатады.

Б деректері бойынша елді суа деген сранысы су орыны 40%-тін райтын болса, ол жадайда бл елде су мселесі пайда болады. Бл жадайда су мселесі осы елді экономикалы дамуын тежеуші факторларды біріне айналады. Соы уаытта таза ауыз суды жер асты су кздерінен алып пайдалану сіп барады. Бл адамзатты мірге те ажетті ресурстарыны азаюына келуде. Жыл сайын планетамызды жер асты су оймалары 160 млрд. м³ таза судан айрылуда. Суды мндай лкен клемі оны айналымы кезінде орнына айтып келмейді.

Таза суа деген жетіспеушілік пен оны ыпты трде олдану мселелері брыннан бері адамзатты ойландыруда, себебі бл факторлар сол елді траты трде дамуында, халыны денсаулыында жне трмысты жадайыны дегейінде, нерксіп пен тама ндіруде маызды роль атарады. Болашата бл жадай иындай тсуі ммкін. XXI асырды ортасына арай Жерді негізгі стратегиялы ресурсы мнай емес, таза су болуы ажап емес.

Деректер бойынша 2005 ж. лемні 50 шаты елінде тратын 3 млрд. халы ауыз су тапшылыына тап болады. Бл жадай суа байланысты экологиялы жне оамды шиеленістерді иындатады. азірді зінде Африка мен Таяу Шыыс елдеріндегі ауыз суды жетіспеушілігі кедейлік пен артта аландыты, саяси трасыздыты келіп отыр. Суды жетіспеушілігі этникалы жне мемлекетаралы атыыстарды себебі болып отыр. Египет, Судан мен Эфиопия елдері Ніл зеніні суына таласуда. 1998 ж. жаз айларында жарты миллиона жуы палестиндерге Иордан зеніні батыс жаалауынан су алуа кедергі жасалды, бл Израиль мемлекетіне деген атты наразылыты тудырды. Индия мен Бангладеш тменгі жатарында кейде кеуіп алатын Ганг зеніні аымына байланысты араздасуда. Алдаы уаытта Ресей мен азастан ытай мемлекетіні су саясатыны серін сезінуі ммкін. 1999 жылдан бастап ытайда Ертіс зеніні жоары аынын баса жаа бру басталды. азірді зінде бл зенні ластануы кшейіп, зендегі су клемі азайып келеді.

Жеке елді, айматы таза сумен амтамасыз ету мселелері тек сол елге ана иынды келмей бкіл лемдік дадарыса лес осады. Сондытан да мндай дадарысты жадайларды шешу бкіллемдік бірлесіп іс-рекет жасауды талап етеді. лкен ойшылдыпен жне болашаты трыдан суа адамзатты негізгі стратегиялы ресурсы ретінде арау XXI асырды маызды баыттамаларыны бірі болып тр. Б Ассамблеясы 2003 жылды «Халыаралы таза ауыз су жылы» деп белгіледі.

Суды жетіспеуіні алдын алуа баытталан іс-шаралара е алдымен суды тиімді пайдалану мен оны территориалды жаынан згерту жатады.

Суды сарылуы мселесін шешу шін тмендегі іс-шараларды жзеге асыру ажет:

1) суды тиімді пайдалану технологияларын олдану;

2) ндірісте суды бірнеше рет айталап пайдалану;

3) ауыз су масатында берілетін суды ндірістік процестерде пайдаланбау. Бл сіресе, жоары сапалы жер асты суларына атысты;

4) ауыз суды тамаа, трмысты масатта пайдаланатын судан блек бырмен беру. Суды млшерлі трде беру жне оны ысырап болуына жол бермеу;

5) суа экономикалы трыдан негізделген баа ою. Наты баалау нтижесінде суды ысырап болуын біршама тмендетуге болады.

Суды ластануын кеміту шаралары е алдымен суды пайдалану, тазалау дістері мен технологиялы процестерін жетілдірумен байланысты суды тазарту дістеріні ішінде биологиялы дістер те тиімді жне жасы нтиже береді.

Азіргі кезде халыты суіне байланысты жне оны ірі алаларына шоырлануы, сондай-а ндіріс орындарыны сонда жинаталуынан суа деген сраныс крт сіп кетті жне ндірістік аынды суларды клемі де кбейді. Кптеген ндіріс мекемелері осы аынды суларды су бырларымен зендерге жіберіп, оларды ластайды. Осыны салдарынан зендер мен клдерді тым ластанып кеткендігі соншалы оларды ішу жне жмысты ажетке пайдалану былай трсын, ндіріс масаты шін де пайдалану иына соуда.

Сонымен атар мндай лас суларды пайдалану трындарды денсаулыына да зиянды серін тигізуде. Жер стіндегі суларды ластануы, сіресе, ірі алалар мен ндіріс кешендерінде санитарлы нормадан лдеайда арты екендігі аныталып отыр. Мселен, Орал, Тобыл, Есіл зендері аынды лас суларды кп жинайтын боландытан азір атты ластанып отыр. Сол сияты Ертіс бассейні де экологиялы жаынан таза емес. Суды рамында ауыр металдарды (цинк, кадмий, мышьяк, фенол жне басалары) иондары кп, олар зенге негізінен металлургиялы ндірісті аынды суларымен келеді.

Орталы азастандаы Нра зеніні суында сынап те кп. Оны рамындаы азоты бар заттарды концентрациясы тым жоарылап кеткен. Ал Сырдария зені жне Шардара су оймаларыны суларыны ластануы р трлі улы химикаттарды серінен екендігі баяыдан белгілі. Сол сияты Балаш кліні суы «Балшахмед» ндірісіні улы химикаттарыны аынды суларыны серінен ластануда. Химиялы заттарды ауыл шаруашылыына шамадан арты пайдалану жне ндірістік аынды, коллекторлы-дренажды суларды жаппай жіберуді салдарынан зендерге тзды концентрация кбейді. зендер мен клдерді жер асты суларыны ластануы негізінен олара аынды лас суларды жіберуден болып отыр. Су бырларын кп ластайтын ндіріс орындарына целлюлоза-ааз, химия, мнай ндірістері, металлургиялы жне тау-кен ндірістік мекемелері жатады.

Оршаан ортаны орауды тиімділігін жоарылауды е басты жолы - ндіріске ауа, топыра жне су бырларыны ластануын кемітетін ор сатау, аз алдыты жне алдысыз жаа технологиялы процестерді кеінен енгізу. Осындай ор сатайтын технологияны бірі - л-Фараби атындаы азаты лтты университетіні жасаан, суды лазермен активизациялау. Белгілі жиілікте, аз уатпен суды лазерді сулесі арылы активизациялананда сингитті оттегі озады, содан барып, суды тез активизациялайды.

Су оймаларын, зенді тазарту, мал шаруашылыына ажетті жоары белокты жемшп алу шін лазерлі агрогидроэнергетикалы модуль жасалды. Мны технологиялы жаынан сынау жне ндіріске енгізу Алматы аласыны Сорбла клінде, Ертіс зенінде жне Бтырма су оймасында жргізілді. Ол шін зен жне су оймаларын тазартуды тиімділігін анытау жмыстары атарылады. Бл лазерлі агроэнергетикалы модульді олдану арылы биологиялы сапасы жоары су алу амтамасыз етілді. Сонымен атар бл модуль судаы ауыр металдарды иондарын жне улы органикалы заттарды айтарлытай кемітеді.

Гидроегістікке лазерді олдану кк балаусаны німін 8-10 есе жоарылатады, суды бактериялы ластыын 10 есе, орасынны иондарын 40, никельді 80, кадмийді 55, сынапты 69, фенолды 48, мысты 50%-ке ысартуа болатындыы длелденді. Суды резонансты лазерлі діспен деу анаэробты бактерияларды жне вирустарды мір сруін тотатады, эпидемиялы ауруларды шыу ммкіндігін тмендетеді, хлор жне баса тотытырушыларды олданбай-а суды тотытану асиетін жоарылатады. Сонымен, сімдіктерге, жануарлара жне адама ажетті биологиялы жоары сапалы суды алынуына жадай туызады.

Азір ауыз суа деген сраныс кн санап суде. Суды, біріншіден, санитарлы жаынан сапасы жоары болуы ажетті, екіншіден, суды немді пайдалану керек. Ауыл шаруашылыында егісті суаруды тиімді дістерін олдану ажет. Мысалы, аэрозольді дісті олдананда ауа, сімдік жне топыра кішігірім тамшылар арылы біралыпты ылалдандырылады.

Таы бір айта келетін жай – аын суларды су бырларына жіберіп, суды ластаан ндіріс орындары мен мекемелерді халыты игілігіне, трмыс ажетіне пайдаланып жрген су бырларына не болса соны, яни тама алдытарын, шлмектер мен синтетикалы, зен мен кл жаасына барып машиналары мен техникаларын жуып, суды ластап жне жаадаы жасыл шпті ртеп, ааштарды кесіп ота жаып, оршаан ортаны ластап, табиатты бзушыларды за жзінде ата тртіпке шаыру керек.

Бізді азастанда минералды (рамында 1-6 г/л тзы бар) су орлары те кп, оларды тиімді пайдалану ажет. Ал ол шін суды тщыту керек. Ал ндіріс орындары мен шаруашылытар лас аынды жне ая суларды су бырларына жібермегендері жн. Ластанан су кздерін лазер технологиясы арылы тазартан тиімді. Ол рі арзан, адамны денсаулыына да зиянды сер етпейді. Бл ылыми озы діс бойынша елімізді кез келген зендері мен клдеріні суларын тщытып, ауыз суа пайдалана аламыз.

Сратар мен тапсырмалар:

1. Азастан Республикасыны экологиялы мселелері андай

2. Арал маыны леуметтік-экологиялы мселесін ашыыз.

3. Семей ядролы полигоны мселесін тсіндірііз.

4. Каспий теізіні экологиялы мселелері андай

5. Балашты экологиялы мселері андай

Олданылан дебиеттер:

1. Баешов А., Дрібаев Ж.Е., Шакиров Б.С. «Экология негіздері» Тркістан 2000ж

2. Мамбетазиева, Сыбанбеков «Табиатты орау» Алматы 1990 ж.

3. Жатанбаев Ж. «Экология негіздері» Алматы 2003ж

4. И. Кенесариев, Н.Ж. Жаашов «Экология жне халы денсаулыы» Алматы 2003ж.

5. Провадкин, «Экология» К.Лосев, Москва – 1998г

1. Саымбаев. Экология негіздері.. Алматы, 1995ж.

2. Алимбаев Р задары., 1996ж.

3. Карежов Р.С., Бекишев К.Б.Экологический менеджмент. Алматы, 1996ж.

Таырыбы: азастанны табии ортасыны трасыздану рдістері. азастанны траты дамуын амтамасыз ететін іс-шаралар

Жоспар:

1. Азастанда алыптасан экологиялы мселелер жне оны шешу жолдары

2. Азастанны экологиялы апат айматары

3. Уе бассейнiнi ластануы

4. Радиоактивтi ластану

5. Нерксiптiк жне трмысты алдытар

6. Экологиялы мониторинг

7. Табиатты орау шараларын олдану

1. Азастанда алыптасан экологиялы мселелер жне оны шешу жолдары

Азіргі кезде адаммен оны оршаан орта арасындаы арым-атынасты крделене тскені млім. Жер шарыны халы саныны жедел суімен ндіргіш кштерді крт дамуы адамны табиата жргізілетін ыпалын кшейтеді. сіресе 20 асырды ортасынан бастап, адам мен табиат арасында жаа жадай алыптасты. Адамзат ажетіне керек шикізата сраныс материалды ндірісті клемін арттырды, жер ойнауы мен мхит байлыы иелеріне бастады. «Табиата баынбаймыз, оны з игілігімізге айналдырып, бермесін тартып аламыз» деген кз арас алыптасты. Мны барлыыны жер бетіндегі тіршілікке тигізетін сері табиатты зіне тн былыстардан - табии згеріс пен жел, су тасыны, жер сікінісі серінен лдеайда асып тсті.

Жер бетіндегі экологиялы жадайды згеруі, сіресе ылыми-техникалы рлеумен тікелей байланысты. Екінші дние жзілік соыстан кейін лем елдеріні кбі нерксібін дамыту жолына тсті. Егер соыса дейін дамыан елдер атары оннан аспайтын болса, соыс аяталысымен индустрияландыру науаны жаппай етек алды. нерксіпті дамуы жер ойнауындаы азбаларды игеруді лайтты. з кезегінде бл ауаны ластануын кшейтті. Екіншіден бл жылдары дние жзіндегі демографиялы жадай да лкен згеріске шырады. Жер шары бойынша халы саны тез сіп кетті. Халытарды суі туралы лемдік демографиялы сараптаманы арап отырсаыз, бан кзііз аны жетеді. 1700 жылы лемде 620 миллион халы болса, 1850 жылы ол екі есе сіпті (1.200 млн), яни халыты екі есе кбеюіне бл тста 150 жыл керек болан екен.

Ал бл содан со 100 жылдыта екі есе кбейген. Ендігі кезекте екі есе су шін не-брі 40-а жыл керек болды. Халыты жылдам суі табиата деген «ттыну ысымын» сірді. Табиат зінен шыан шыынды айта алпына келтіріп отыртын аытты мерзімінен жаылды. Табиаты здігінен алпына келуін ктпей-а жеделдете «анау» оны ждеушілігін тудырады. шіншіден алалар кбейіп оларда тратын халы саны артты. 20 асырды басында жалпы халыты 10% ана алада трса, асыр аяында бл 50%-ке жуытады. 2001 жылы азастандаы ала халы 54%-ке жетті. Осынша кп адамны оны экологиялы жадайларын (келетін зардаптары мен оны болдырмау ммкіндігін) оса ескеріп негізінде, бл салада – азір орын алып отыран ателікке жол берілмес еді. Осыларды салдарынан азастан азір экологиялы жадайы ауыр лкені біріне айналып отыр.

Азастанны жері аншалыты лан-айыр болса, оны ойнауындаы табии байлыта соншалыты мол, рі алуын-трлі. лан байта лкені ысы Сібірді ааан аязындай бет арыса, жазы орта Азияны аптап ыстыындай ми айнатады. Жер бедері бірде тайгага саса, бірде шлге ауысады. Бірде жасыл желегі жайалан ойпаттара кезіксе, ізінше бйрат-бйрат, жал-жал мды жоталара кезігесі. Аспанмен таласан асар таулар кз тартады.

Республиканы солтстігінен басталынатын шексіз, шексіз дала Орталы азастана таяан сайын Сарыараны адыр ыраттарына ласып, одан рі отстік пен тстік шыыса арай Алтай, Сауыр, Тарбаатай тауларыны сілемелеріне, Жоарлар Алатауы мен Тянь-Шаньа иек артады. Республика аумаын трт аймаа-орманды дала, дала шлейтжне шл –блуге болады.

Бізді «Табиат» экологиялы одаыны рыланына 15 жыл болды. Бл елімізді е алашы «Жасылдарды» бірі. Осы жылда елімізді табиатын орауда ыруар іс тындырды.Е алдымен біз Сорбла кем дегенде 50 мы адамны мірін иып кетуі бден ммкін. Балаш, Крті аудандардаы тгелдей дерлік Алматыдан келетін алды суды астына алады.Бізді сынысымыз апатты алдын алу шін Сорблатан шыатын канал салу.йтпесе кндерді-кнінде кдігіміз шындыа айналып. Канал салуа шамамен 20-30 миллион доллар ажет.

Азастанда Балаштан баса Арал, Семей полигоны, Каспий сияты экологиялы апат айматары бар. Тіпті е сем жерлеріміз Бурабай мен ккшетауды зі де рып бара жатыр. Бл туралы мселе ктеріп жатыр. Семей Павлодар айматарындаы керемет ормандар урап барады. Ол ормандарды тарихы сонау мз дуірі кезінен басталад. Сол жерді трындарыааштарды ырып алу шін ормандарды дейі ртейді екен. ш облысты прокуратурасында айтанымыздан кейін бл мселе біршама ола алынды.

Егемендік алан со біз: «азастанны рбір трыны Наурыз кезінде бір-бір ааш отырызуымыз керек»- деп бастама ктердік.Жне зіміз де жыл сайын акция ткізіп жрміз. алай боланда да бастамамыз елді лаына жылы шалынып жрт Наурыз сайын ааш отырыза бастады. азастанда «Жасыл-Ел» деген бадарлама абылданды.

Сондай-а бізде Каспийге таман мнайды, балы аулаумен засыз айналысып жрген адамдарды кесірінен бекерге балы азайып жатыр.Тіпті балытарды есейіп уылдыры шашуа жеткізбей лтіріп жатыр.Мысалы, белуга (бекіре балыты бір трі) деген балы 18 жасында ана уылдыры береді. Біз оан жеткізбей ырып-жойып жатырмыз. айбір жылдары бекірені тымын Балаша келіп, сонда сіру туралы дабыл абылдады. Біз осы мселені ола алып, тжірибе жасап крдік. 4-5 жылдан бері бекіре балыты зіміз шаын су оймасында сіріп жатырмыз. Мны кімет адамдары олдап, оны ары арай дамытуа мтылып отыр. Балы шаруашылыы комитеті ашылды. Фермерлер де осы балыты сіруге ызушылы таныта бастады. Жалпы бекіре те сапалы балы болып табылады.

Табиат байлыы шексіз емес. Осыны азіргі адамдар тсінбейді. Мысалы, енді бір 20-30 жылдан кейін бізді жер асты байлыарымызды- мнайымызды да, кміріміз бен темірімізді де шеті крініп алды. Сол кезде бізді балаларымыз кп иындыа шырайды. Осыны бріміз азірден бастап ойлауымыз керек. Жерасты байлыынкейінгі рпатара алдырмай, шет елге сыпыра сатып жатырмыз. Бл -дрыс емес. Ммкіндігінше мнайды да баса азба байлытарды да сатауымыз ажет. Мнай дегеніміз тек ана жанармай емес, ол наыз химия. Одан трлі нрсе жасап шыаруа болады. азір лемге халыаралы терроризм кшті ауіп тудырып отыр. Кзетті анша кшейткенмен де станса имараттарыны ауіпсіздігін 100 пайыз амтамасыз ету ммкін емес.

Бір брышында болмашы ана жарылыс болса, АЭС зінен-зі жарылып кетуі де ммкін. Бізде АЭС-тан баса да энергия бере алатын балама уат кздері жеткілікті. Олар-жел,кнні сулесі жне таысын таы. Осы энергия кздерін пайдалануа, дамытуа аржы блінсе, оларды іске асыру иынды тудырмайды. Бізде жел жиі соып трады ой. Мысалы Жоар апасында жел бір толастамайды. Сол желді бір-а пайызы уаты бкіл азастанды энергиямен амтамасыз ете алады. елімізді баса да ірлерінде жел жетерлік. Жерді бекерден бекер ратып жатан кнні сулесін пайдалануа болады. ауіпсіз энергия кздерін игеруді зі оай жмыс емес.Брібр ерте мнай біткен кезде, осыларды пайдалануа тура келеді.

Айта берсек бізді еліміздегі экологиялы проблемалар шаш етектен. рине оны брін шешу керек-а. азіргі бізді алдымызда тран басты масатымыз- Балаш, Сорбла секілді ірі мселерді шешу болып табылады. Мны екеуі де кезек кттірмей шешілуге тиіс мселе.

азастанны табиат жадайлары алуан трлі. азастан террториясы ке-байта жерді алып жатыр, Батыстан Шыыса арай – 2,925 км (Каспий теізі мен Орал ойпаттарынан Алтайа дейін). Солтстіктен Отстікке арай – 1,600 км. Батыс Сібір жазыы мен Орал тауларыны жоталарынан Тянь-Шань таулары мен ызылм шліне дейін. азастанны жалпы ауданы (2,7 млн. шаршы км) Франциядан 5 есе арты. Бірнеше ландшафты белдеулер мен белдеу тарматары бір-бібін алмастырады: орманды дала (6%), дала(28%), шлейт (18%),шлді (40%). азастання Отстік жне Шыыс шекараларын биік таулар кмкеріп жатыр. азастан халы 16 млн-нан астам адамды райды. азастандаы алыптасан экологиялы жадайды жадайды анааттанарлы деп айта алмаймыз. азастандаы азіргі кездегі экологиялы мселелерге байланысты бірнеше экологиялы айматарын крсетуге болады.

А аймаы – Каспий маы, мнай ндіру мен деу салаларына маманданан облыстар кіреді. Бл айматаы приоритетті мселе – табии ортаны мнаймен ластануы.

А аймаына азастанны негізгі мнай ндірушілері болып табылатын Атырау жне Маыстау обылыстары жатады. Халыны саны 1,47 млн. адам, немесе халыты 5% - ынан кем блігін райды.Ал лтты німні шамамен 16% - ын райды. Каспий маы аймаында мнайгаз нерксібіні айтарлытай дамуы жоспарланып отыр. Каспий теізіні солтстігінде мнай оры – 3 – 3,5 млрд. Тонна жне газды – 2-2,3 м Аымдаы мнай ндіру барлы орды 1% райды. 1996 жылы елді мнай ндіру саласын аржыландыру жргізілді, жаын жылдары одан да артады.

Каспий теізінде бекіре мекен етеді. Ол е жоары сапалы уылдырыты 95 %-ын береді де, оны беретін табысы 10 млн. долларды райды. Шектен тыс аулаумен атар, теіз суыны мнаймен ластануы оны санын кемітеді. Сондытан, биокптрлілікті сатау мселесіне кіл аударылуы керек.

Азастанда мнай ндіру 100 жылдан бері жгізіліп келеді. Ескірген технологияларды олдану орасан зор экономикалы шыындар мен оршаан ортаны бзылуына келіп сотырды. Топыраты деграциясы, суды мнаймен ластануы адамны денсаулыына жне экожйеларге сер етіп, шлдену процестеріні жруне, биокптрлілікті жойылуна келеді. Тыныс алу жолдарыны абыну аурулары мнай ндіретін аудандардаы орташа саны облыспен салыстыранда жоары. Канцерогенді кмірсутектерді концентрациясы жоары болуы бл зонадаы атерлі ісіктен болатын німні баса айматармен салыстыранда 2 – 4 есе жоары болуына келді. Жас балаларды лімі мы адама шаанда 37 адамды райды. Бл крсеткіш еліміз бойынша е жоары крсеткіш.

Мнай ндірілетін жылдары 5 млн. тоннаа жуы мнай тгілген. Бл грунт пен беттік суды ластануына, сімдіктерді жойылуы мен адамны шыш органикалы осылыстармен ластануына келді. Жыл сайын шамамен 740 млн. м серіктес газдар жатады. Бл тек баалы шикізатты жойылуына ана келіп сотырмайды, сонымен атар атмосфераны азот жне ккірт тотытарымен, парниктік жанбайтын кмірсутектермен ластануы мен осы мадаы температураны жоарылауына келеді.

В аймаына елімізді шыыс облыстары жатады. азастан Республикасыны нерксібі жоары дамыан аймаы. Ірі тсті жне ара металлургия, энергетикалы комплекс шоырланан. Бл айматаы мселелер – оршаан ортада ндірістік алдытарды жиналуы, урбанизацияланан территориялардаы атмосфералы ауаны ластануы, ормандарды деграциясы, ерекше орауа алынан территорияларды жеткіліксіздігі.

В аймаына солтстік-шыыс обылыстар – Шыыс азастан, Павлодар, араанды, Амола жатады. Халыны жалпы саны 7 млн.-нан астам. Айма тау – кен ндіру, кмір нерксібі мен жылу энергиясын ндіретін орталы болып табылады. Айматы экономикасында ауыр нерксіп,мнай деу, азы – тлік жне жеіл нерксіп маызды орын алады. Территорияны басым блігін (4 млн.а) ормандар алып жатыр, бл бкіл азастанны орман ресустарыны 50% -ын райды.Ресустарды кп блігі Шыыс азастан обылысына кіреді.

Ертіс - Нра – Есіл зендеріні бассейндеріні су ресустары – неізгі су кзі.

Республикамызды астанасы Астана аласы осы мселер аймаында жатыр.Шыыс азастан обылысында Семей ядролы полигоны орналасан.

Айматы экономикасыны дамуына ресурстарды кйі сер етеді. Ертіс жне Нраны зен бассейндері 4,1 млн. халыты сумен амтамассыз етеді жне ішкі нерксіптік ажеттілік шін 1700 Мвт энергия ндіреді. Бассейнаралы су беруді жоспарлау, ара Ертістен суды ытай халы республикасына беру мселені шиеленістіруі ммкін.

Тек бір Шыыс азастан обылысында 1,5 млрд. тонна улы нерксіп алдытары саталан. Олар 32 мы га жерді алып жатыр. Бірнеше жыл брын Нра зеніні суын пайдалану, 25 жылдан бері сынапты жиналуы себепті тотатылан.Су тбінде ластану млшері 200 мг/кг раан.

Ертіс зеніне жалпы ластану жне Шыыс азастан мен Павлодардаы керосинні тгілуіаупі тндіруде.

Нерксіптік ызмет нтижесінде ауа ккірт тотытарымен, фенолдармен, формальдегидтермен, атты блшектермен жне орасынмен ластанан.

Семей ядролы полигонында 1989 жыла дейін 470 ядролы жарылыс жасалып, 300 мы га территорияда радиоактивті жауын – шашын тскен.

1997 жылы баалы ыланжапыраты ормандарды лкен территориясы рттер серінен жойылды. Бл биоалуантрлікті кемуіне келіп сотырды.

Экологиялы мселелерді халыты леуметтік – экономикалы жадайы мен денсаулыына сері орасан зор: жыл сайын улы алдытардан келетін шыын 300 млн. Доллар, ауаны ластануы – 266 млн. Доллар. Аймата атерлі ісіктермен ауыру дегейі е жоары.

С аймаына – отстік айматар жатады. Траты сумен амтамассыз етуді ажет ететін ауыл шаруашылы баытымен сипатталады. Отстік аудандардаы негізгі экономикалы меселелер – су ресурстарыны жетіспеуі, су кздеріні шайынды сулармен ластануы, жайылымдарды деградациясы, табии жне мдени ешкерткіштерді бзылуы. С аймаына Алматы, Жамбыл, Отстік азастан жне ызылорда обылыстары жатады. Халы саны шамамен 5 млн. Негізгі ызметі – ауыл шаруашылыы. Ол суару шін Арал жне Алакл – Балаш бассейніні зендеріні суын пайдаланады. Айматы біраз блігі ауа райы крт континенталды шл аймаында жатыр.

Ауыл шаруашылыыны лтты німдегі лесі 12%. 1990 жылы мал шаруашылыы ауыл шаруашылыы німні 61% - ын раса, ал 1996 жылы бл крсеткіш 38 % - а дейін кеміп кеткен. Суармалы жерлер 17 млн га жерді алып жатыр. Біра оны клемі тздану мен німділігін жоалту нтижесінде немі кеміп келеді.

Айматы экологиялы мселелері негізінен су ресурстарын тиімсіз пайдаланумен, ластанумен байланысты. 1990 – 1996 жылдар аралыында 10 млн га – дан астам жайылымды жерлер німділігін жоалтып, 17 млн га егістік жерлер ндірістен шыарылады.

Кеінен белгілі айматы экологиялы мселе – Арал теізі. Арал теізіні кеуіп алан тбінен сарапшыларды мліметтері бойынша 50 – 70 мы тоннадан астам тз ктерілуде. Ауыз суды сапссыны нашарлыы балалар арасындаы инфекциялы ауруларды жоары болуына келіп сотыруда.

Су ресурстарын тиімсіз пайдалану, ытайа суды кптеп берілуіне байланысты Балаш кліне де Арал тадыры тууы ммкін. азірсу ресурстарына деген ажеттілік 50% ана орындалып отыр.

Айматы леуметтік жне экономикалы дамуы экологиялы мселелермен тыыз байланысты. Халыты ішкі жне сырты миграциясы байалуда. Халыты ауруа шалдыу дегейі соы жылдарда 2 – 3 есе артан. Халыты суі мыа шаанда 15,3 – ке кеміген. Балалар ліміні дегейі мыа шаанда 30,4 райды. Негізгі себеп – суа байланысты аурулар. Экстремалды жадайлар айматы леуметтік – экономикалы дамуына кедергі келтіреді.

Азастандаы оршаан ортаны жадайы туралы апараттарды сараптай жне орытындылай келе лтты дегейде е алдымен шешуші талап ететін маызды экологиялы мселелерге мыналар жатады:

1) су ресурстарыны тапшылыы;

2) жайылымдар менн егіс танаптарыны иазуы;

3) урбанизацияланан территорияларды атмосфералы ауасыны ластануы;

4) мнай ндіретін айматардаы оршаан ортаны ластануы;

5) оршаан ортаны ндірістік жне трмысты алдытармен ластануы;

6) ормандар мен ерекше орауа алынан территорияларды жетіспеуі;

7) су орларыны шайынды сулармен ластануы;

8) радиациялы ластануы.

Азастанны экологиялы апат айматары

Табии экологиялы жйелердi бзылуы, флора мен фаунаны тозуы орын алан жне олайсыз экологиялы ахуал салдарынан халыты денсаулыына елеулi зиян келтiрiлген Арал жне Семей iрлерi экологиялы апат айматары болып жарияланды. Экологиялы апат айматары елдi iшкi ауiпсiздiгiне натылы атер болып табылады.

Азiргi уаытта брыны Семей полигонына шектес аудандарда (71,9 мы халы бар 85 елдi мекен) онкологиялы ауруларды жне адамдар лiмiнi, ан айналымы жйесi ауруларыны, жаа туан сбилер арасындаы кеселдердi жне ерте артаю крiнiсiнi жоары дегейi байалуда.

Арал iрi экологиялы апат аймаында (186,3 мы халы бар 178 елдi мекен) сiресе йелдер жне балалар арасында асазан-iшек аурулары мен ан аздыы, балаларды шетiнеуi мен туа бiткен патологияны жоары дегейi байалуда.

Елдi ішкі ауiпсiздiгіне атерді жою масатында экологиялы апат айматарында халыты труыны леуметтiк-экономикалы жне экологиялы жадайын кешендi талдау жнiнде iс-шаралар жргiзу, оны сапалы ауыз сумен амтамасыз етiлуiне баа беру, экологиялы талаптарды зiрлеу жне ауматарды экологиялы баалау мен ядролы сынатар жне зге де факторларды халыты денсаулыы мен оршаан ортаа серiнi салдарларын ескере отырып, сауытыру-оалту iс-шараларын жзеге асыру ажет. 2007 жыла дейiн Халыты iшкi кшi-оны жне экологиялы апат айматарыны ауматарын шаруашылыа пайдалану бадарламасы зiрленуi ажет.

Брыны Семей ядролы сына полигонын жне Арал iрiнi проблемаларын кешендi шешу жнiнде сыныстар зiрлеудi азастан Республикасы Премьер-Министрiнi 2003 жылы 22 тамыздаы N 182 - кiмiмен рылан ведомствоаралы жмыс тобы жзеге асырады.

Уе бассейнiнi ластануы

Атмосфераны негiзгi ластануы тстi металлургия, жылу энергетикасы, ара металлургия, мнай-газ кешенi ксiпорындары мен клiк шыарындыларымен байланысты. Атмосфералы ауаны ластануынан атердi натылыы халы денсаулыыны нашарлауына да жне оршаан ортаны тозуына сер етедi.

Атмосфералы ауаны ластану проблемасы негiзiнен республика халыны жартысына жуыы мiр сретiн iрi алалар мен нерксiптiк агломераттара тн.

Барынша ластанандар атарына 10 ала, оны iшiнде 8 ала – ауасы жоары дегейде ластанан алаа жатызылады. алаларда ауа ластануыны жоары дегейiнi себебi - ндiрiстi ескiрген технологиялары, тиiмсiз тазартыш рылыстар, олданылатын отынны тмен сапасы, уатты жаыртылатын жне дстрлi емес кздерiнi аз пайдаланылуы болып табылады. Ксiпорындарды 20%-тен астамыны нормативтiк санитарлы-орау аймаыны болмауы себептi ндiрiс орталытары халыны басым блiгi зиянды шыарындыларды серi жоары аймата трып жатыр.

Автомобиль саныны крт кбеюi iрi алаларда (Алматы, скемен, Шымкент) кмiртегi оксидi мен азот диоксидi жиналуын лайтады, мндай заттарды орташа жылды шоырлануы бл алаларда шектi млшерден асып тседi.

Ауа бассейнiнi ластануы, сондай-а кмiрсутегi шикiзатыны брыны да орындарын дамытумен жне жаа да орындарын игерумен де байланысты, бл атмосфераны ккiртсутегiмен, меркаптандармен ластануын лайта тседi. Алауларда iлеспе газды жаылуы ызан газдарды, ккiрт пен азот оксидтердi едуiр клемiн атмосфераа шыарумен атар жредi, да орындарыны тiрегiнде жоары жылу аясы алыптасады.

1993 жылдан 2000 жыла дейiн зиянды заттарды атмосфераа шыарылуы негiзiнен ндiрiс лдырауыны есебiнен 5,1 млн. тоннадан 3,2 млн. тоннаа дейiн кемiдi. Соы жылдары экономиканы рлеу жадайларыны зiнде атмосфераа зиянды заттарды шыарылуын 3,2 – 3,4 млн. тонна дегейiнде тратандыруа мiндеттi мемлекеттiк экологиялы сараптаманы жаппай енгiзудi жне оршаан ортаны орау саласындаы мемлекеттiк баылау жргiзудi нтижесiнде ол жеткiзiлдi. Мндай тетiктердi одан рi жетiлдiру 2010 жылдан кейiн оршаан ортаны млшерден тыс ластайтын ксiпорындара ойылатын экологиялы талаптарды кшейту арылы шыарындыларды жоспарлы трде тмендетуге кiрiсуге ммкiндiк бередi.

Aуa бассейнi ластануыны жоарылау аупiн болдырмау жнiндегi ажеттi шаралар оршаан ортаны орау жнiндегi ыса мерзiмдi бадарламаларда кзделетiн болады.