Грамадска-палітычны рух на Беларусі ў 1830-1850-я гг

У сувязі з закрыццём Віленскага універсітэта ў маі 1832 г. ***та ліквідавана Віленская навучальная акруга. У Беларускую —яггу ўключылі навучальныя ўстановы Вілен—гоцкай вобласці. Цэнтр Бе яе папя

1850). Новае палажэнне аб навучальных акругах ад 1835 г. істотна пашырала правы папячыцеляў, а навучальныя ўстановьі выключаліся зпад улады універсітэтаў.

Зменшыць уплыў прапольскіх настрояў у заходніх губернях урад спадзяваўся перанясеннем універсітэцкай адукацыі з Вільні ў Кіеў, дзе ў 1834 г быў адкрыты універсітэт Святога Уладзіміра. Замест універсітэта ў Вільні былі створаны медыкахірургічная і духоўная рымскакаталіцкая акадэміі, аднак і тыя ў пачатку 1840х гг. былі пераведзены адпаведна ў Кіеў і Пецярбург. Выпускнікам Віленскага універсітэта забаранялася выкладаць у мясцовых школах.

Адзінай вышэйшай навучальнай установай на Беларусі 6ыпаадкрытаяў 1840 г. ГорыГорацкая земляробчая школа, пераўтвораная ў 1848 г. у земляробчы інстытут. Увогуле на пачатку 60х гг. XIX ст. у беларускіх губернях налічвалася 567 навучальных устаноў усіх тыпаў, у тым ліку звыш 400 пачатковых школ, 21 духоўнае вучылішча, 12 сярэдніх і 1 вышэйшая.

У час праўлення імператара Мікалая I у беларускіх губернях павялічылася колькасць ваеннанавучальных устаноў. Калі ў эпоху Аляксандра I яны былі прадстаўлены юнкерскімі вучылішчамі ў Бабруйску, Дзінабургу і Магілёве, то пры Мікалаі I адкрыліся кадэцкія карпусы ў Полацку (1835) і Брэсце (1842). Гэтыя ўстановы разглядаліся расійскім урадам як сродак выхавання дваранства ў духу вернасці самадзяржаўю, таму напалову камплектаваліся з дваранства беларускіх губерняў.

Да пытання аб "забароне" расійскім урадам назваў "Беларусь" і "Літва", "беларускія і літоўскія губерні", беларускай мовы і беларускага друкаванага слова. У беларускай савецкай гістарыяграфіі, а таксама ў публікацыях апошніх дзесяцігодДзяў шырока выкарыстаны тэзісы аб так званай "забароне" Мікалаем I назваў "Беларусь" і "Літва", "беларускія і літоўскія губерні", аб забароне беларускай мовы і беларускага друкаванага слова. Ля вытокаў гэтых тэзісаў знаходзіліся складальнікі 2га тома дакументаў і матэрыялаў па гісторыі Беларусі акаДэмік М.М. Нікольскі, навуковыя супрацоўнікі Інстытута гісторыі АН БССР Д.А. Дудкоў, І.Ф. Лочмель і інш. Яны, пеРадрукоўваючы ўказ ад 18 ліпеня 1840 г. з "Хронологнческого Указателя указов н правнтельственных распоряженнй...", на Іо зроблена адпаведная спасылка, замянілі яго назву: замест,,1,11 губерннй Белорусскнх н Лнтовскнх, каждою ж «тмпевскою, Внленскою н Гроднен

скою" па палітыкаідэалагічных матывах назвалі гэты дакумент так: "Забарона царом Мікалаем ужываць назвы Беларусь і Літва" (гл.: Дакументы і матэрыялы па гісторыі Беларусі (1772 1903). Мінск: Выдавецтва АН БССР, 1940. Т. 2. С. 369). Аналагічным чынам зрабілі і складальнікі 4га тома зборніка дакументаў і матэрыялаў "Белоруссня в эпоху феодалнзма", якія далі такі загаловак указу ад 18 ліпеня 1840 г.: "Указ Сената о запрешеннн употреблення термннов "Белоруссня н Лнтва" (гл.: Белоруссня в эпоху феодалнзма. Мінск, 1979. Т. 4. С. 131).Каб высветліць, аб ным ідзе размова ва ўказе ад 18 ліпеня 1840 г., прывядзёмяго цалкам.

"1840. 18 нюля. Сенатскнй, по Высочайшему повеленню.

Об нменованнн губерннй Белорусскнх н Лнтовскнх, каждою отдельно: Внтебскою, Могнлевскою, Внленскою н Гродненскою.

Правнтельствуюшнй Сенат слушалн предложенне управляюшего Мнннстерством Юстнцнн, что управляюіднй деламн Комнтета Мнннстров, по порученню оного, отношеннем от 26 мннувшего нюня сообшнл ему, что по случаю внесення по высочайшему предпнсанню проекта указа, в котором упомнналнсь губерннн Белорусскня н Лнтовскня под снмн нанменованнямн, государь нмператор, зачеркнув названне Белорусскнх н Лнтовскнх, нзволнл прнказать перепнсать указ с понменованнем губерннй, каждой отдельно, Внтебскою, Могнлевскою, Внленскою н Гродненскою; прн чем последовало собственноручное высочайшее повеленне: "Правнла сего держаться н впредь, ннкогда нначе не пропнсывая как понменно губерннн". О таковом высочайшем повеленнн он, управляюіднй Мнннстерством Юстнцнн, предлагает Правнтельствуюшему Сенату. Прнказалн: (послать куда следует указы)" (гл.: Хронологнческнй указатель указов н правнтельственных распоряженнй по губернням Западной Росснн, Белорусснн н Малоросснн за 240 лет, с 1652 по 1892 год. Составнтель С.Ф. Рубннштейн. Внльна, 1894. С. 495).

Папершае, у гэтым указе не названа Мінская губерня. I гэта невыпадкова. Як відаць з імператарскіх указаў і ўрадавых распараджэнняў, да ліку беларускіх губерняў адносіліся Магілёўская і Віцебская губерні, а да літоўскіх Віленская і Гродзенская. Мінская губерня ні да беларускіх, ні да літоўскіх губерняў не адносілася. Так, 11 кастрычніка 1821 г. былі "вьісочайше" зацверджаны правілы "О взысканнн недонмок в гу берннях Белорусскнх, Лнтовскнх, Мннской, Кневской, Волынской, Подольской н Белостокской областн".

Падругое, у гэтым указе няма ні слова аб забароне ўжываць назвы "Беларусь" і "Літва". Размова ў ім ідзе толькі аб упарадкаванні дзяржаўнага справаводства, што бачна з далейшых імператарскіх загадаў і ўрадавых распараджэнняў. Так, 3 снежня 1840 г., праз 4 месяцы пасля так званай "заоароны", з'явіўся "нменный, обьявленный оберпрокурором Святейшего Сннода" ўказ "О введеннн БелорусскоЛнтовской духовной коллегнн в однн разряд с конторамн Сннода по предмету определення на службу молодых людей дворянского пронсхождення нлн прнобретшнх право на классные чнны". 28 лютага 1856 г. было абнародавана "Высочайше утвержденное положенне комнтета мнннстров о выдаче безденежных паспартов жнтелям некоторых Западных н Белорусскнх губерннй для отлучек на заработкн", 19 лютага 1861 г. "Высочайше утвержденное местное положенне об устройстве крестьян, водворенных на помеіднчьнх землях в губерннях Велнкоросснйскнх, Новоросснйскнх н Белорусскнх" і г. д. Можна назваць больш за 10 урадавых распараджэнняў, выдадзеных у 40 80я гг. XIX ст., у якіх ужываецца назва "беларускія і літоўскія губерні".

Патрэцяе, тэрміны "Беларусь" і "Літва", "беларускія і літоўскія губерні" ўжывалі ў сваіх запісках, справаздачах і іншых дакументах расійскія чыноўнікі. Так, віленскі генералгубернатар У.І. Назімаў пісаў 14 лютага 1862 г. аб тым, што "вслед за высоч. Маннфестом (19 лютага 1861 г. аб адмене прыгоннага права. Я.Н.) в пределах Царства Польского, Лнтовскнх, Белорусскнх н некоторых другнх западных губерннях возннклн беспорядкн...".

Пачацвёртае, у тыя гады, калі быццам бы дзейнічаў указ аб забароне тэрмінаў "Беларусь", "беларускія", існавала Беларуская навучальная акруга. Яна была створана ў 1829 г. для арганізацыі і кіравання навучальнымі ўстановамі Віцебскай і Магілёўскай губерняў, кіраўніцтва якімі да гэтага часу ажыцЦяўляла Пецярбургская навучальная акруга. 3 закрыццём Віленскага універсітэта ўсе падначаленыя яму вучылішчы бьілі далучаны да Беларускай навучальнай акругі. 20 мая 1850 г. была адноўлена Віленская навучальная акруга. Віцебская і Магілёуская губерні спачатку былі далучаны да Пецярбургскай навучальнай акругі, а 7 кастрычніка 1864 г. да іленскай навучальнай акругі.