Бухгалтерлік есептегі этика

Қағида - бұл бухгалтерлік есептің ғылым ретінде одан келешекте шығатын барлық тұжырымдарды анықтайтын негізі, бастапқы және базалық ережесі.

1. Есептеу қағидасы - өндірілген өнімді сатудан түскен табыстар, бұл өнімдерді өндіріп, дайындаған кезде емес, осы өнімдерді сатып алушыларға жеткізген кезде, есептеу қағидасыне сай табыс төлемі соммасына жазылады.
Бухгалтерлік есеп тәжірбиесіне «Есептеу» немесе «Сату» қағидасын енгізудің мақсаты – нарықтық экономиканың қатаң талабына сай өнім өндіріп сатушы жақтар, ең әуелі сатып алушы жақтардың төлем өтеушілік қабілетін анықтай отырып, өз өнімдерін сату керек, егер, сатып алушылардың құжаты болмай, бұлар пайдамен жұмыс істемеген жағдайда, мұндай субъектілер жойылуға тиісті. Сондықтан шаруашылық қызметін жүргізуші кез - келген кәсіпорындар өздерінің есеп саясатын жасаған кезде есеп саясаты құрамына сатып алушы жақтардың шаруашылық субъектілердің тізімін, бұларға қысқаша сипаттама беру керек.
2. Үздіксіз қағидасы – бухгалтерлік есеп концепциясы бойынша кәсіпорындар өз жұмысын жылдан-жылға жалғастырып отыру мүмкіндігінен айырылып қалмауы керек. Мұндай қалыпты жағдайда үздіксіздік қағидасы деп аталады. Есеп саясатын қалыптастыру кезінде кәсіпорын өз жұмысын жылдан – жылға тиімді атқаратындығы жөнінде түсініктеме жазуы керек.
3. Түсінікітілік қағидасы – қаржы есебінде көрсетілетін ақпараттар пайдаланушыларға түсінікті болуы үшін жасалынады. Шаруашылық қызметі жөнінде тіркелген барлық фактілер түсініктілік қағидасыне сай, пайдаланушыларға түсінікті және қарапайым жолдармен орындалуы керек. Бухгалтерлік есеп ақпараттары тек пайдаланушылар үшін емес, жоғары деңгейде тұратын кәсіби пайдаланушылар үшін, басқарушылар, қаржыгерилер, банкирлер, кәсіби аудиторлар үшін де қажет.
4. Маңыздылық қағидасы – қаржылық есеп көрсеткіштері міндетті түрде талдынып, мұның негізінде шешім қабылданып, іске асырылатын резерв қорларының көздері белгіленіп, мұндай шаралар есеп саясатында көрсетілгені жөн.
5. Мәнділік қағидасы – есеп саясаты қаржылық есептегі ақпараттар маңызын ашып көрсету үшін, мәнді жасалынуы қажет. Егер мәнділік тұрғыдан қарағанда қаржылық есеп ақпараттары дұрыс жасалынбаған немесе кейбір мәліметтер қаржылық есепке түспей қалған жағдайда, кәсіпорынның қаржылық қорытындысы мен экономикалық көрсеткіштері толыққанды талданбайды.
6. Айқындылық қағидасы – ақпараттар айқынды болады, егер мұнда қателер жіберілмеген жағдайда, қаржылық қорытынды есеп сапалы және аса бір дәлдікпен жасалып, жалпы қабылданған принциптерден ауытқымауы керек.
7. Бейтараптық қағидасы – қаржылық қорытынды есеп жүйесіндегі ақпараттар сенімді жасалып, күні бұрын ойланған қателерді болдырмауды қамтамасыз етуі керек.
8. Сақтық қағидасы – белгілі бір нақтылы бағыт анықталмай тұрған жағдайда сақтық сақтап, басқарушылық шешім қабылдау мен бағалауды айтады. Активтер мен табыстар алды – ала артық бағаланбауы, ал міндеттер мен шығындар кем және жеткіліксіз бағаланбауы керек.
9. Аяқтау қағидасы – айқын ақпараттар жүйесін қамтамасыз ету үшін қаржылық қорытынды есеп толығымен жасалып аяқталуы керек.
10. Салыстырмалы қағидасы – қаржы жөніндегі ақпараттар пайдалы және маңызды болуы үшін есепті жылдың көрсеткіштері басқада өткен жылдардың көрсеткіштерімен салыстыруы керек.
11. Сабақтастық қағидасы – кәсіпорындарда қарастырылып, таңдап алынған есеп саясаты сабақтастық қағидасымен бір жылдан басқа жылдар үшін де пайдаланылады.
12. Шындық және әділдік қағидасы – пайдаланушылар үшін қаржы қорытындының есебі шындық және әділеттілік жолдармен жасалып, кәсіпорынның қаржы жағдайы, шаруашылық және қаржы қызметі сондай – ақ ақша қаражаттары қозғалысы жөніндегі мәліметтері толығымен дайындалуы керек.

1.5.3.Қаржылық есептілік элементтері және бухгалтерлік есеп объектілері.

Мемлекеттік мекемелердің қаржылық есептілігін қоспағанда, қаржылық есептілік мыналарды қамтиды:

1) бухгалтерлік баланс;

2) пайда мен зияндар туралы есеп;

3) ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп;

4) капиталдағы өзгерістер туралы есеп;

5) түсіндірме жазба.

Бухгалтерлік есеп объектілері – бухгалтерлік есепті жүргізетін, бухгалтерлік есеп шоттарын шаруашылық процестерінде пайдаланатын ұйымдар мен кәсіпорындар.

Бухгалтерлік есептің ақпаратының негізінде пайдаланушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында қаржылық есептілік құрылады. Ол:

1. инвестициялық шешімдер мен несие беру шешімін қабылдау;

2. шаруашылық субъектісінің болашақтағы ақша ағымын бағалау;

3. ресурстарын шаруашылық субъектісіне сеніп тапсырыуымен байланысты оның ресурстары мен міндеттемелерін бағалау;

4. басқару органдарының жұмысын бағалау мақсатында құрылады.

Қаржылық есептіолікті пайдаланушыларға қазіргі және тұрақты инвесторлар, кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, қызметкерлер мен жұмысшылар, сонымен бірге, өкімет мекемелері, министрліктер, ведомствлар мен қоғамдық ұйымдар және де әр түрлі ақпараттық қажеттіліктерін қанағаттандыратын басқа да қызығушылығы бар пайдаланушылар жатады. Қаржылық есептілікті пайдаланушылардың барлығын ішкі және сыртқы деп екі топқа бөлуге болады.

Қаржылық есептілікті пайдаланушылардың әр түрлі топтарының болуы бухгалтерлік есептің бірыңғай жүйе ретінде екі түрге бөлінуіне себеп болды:

1. Қаржылық есеп

2. Басқару есебі

Қаржылық есеп сыртқы және ішкі де пайдаланушыларға ұсынылатын бухгалтерлік есеп беруді құру және пайдаланумен айналысады. Басқару есебі негізінен ішкі пайдаланушыларға арналып құрылады. Оларға бухгалтерлік есеп ақпараты экономикалық операцияларды басқару мен өнім өндіруді бақылау, бюджеттің орындалуы мен пайда алуына мониторинг жүргізу, сонымен біргекомпанияның болашақ жетістігін қамтамасыз ететін шешім қабылдау үшін қажет деп саналады.

Қаржылық есептілік компанияның жалпы есептілігінің құрамдас бөлігі болып табылады және Қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына (ҚЕХС) сәйкес құрылады

Қаржылық есептіліктің халықаралық №1 «Қаржылық есептілікті ұсыну» стандартына сәйкес, қаржылық есептіліктің мақсаты компанияның қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижелері, қаржылық жағдайының өзгеруі туралы ақпарат ұсыну болып табылады.

Қаржылық есептілік тұжырымдамалары мыналардан тұрады:

· Қаржылық есептілікті құру мақсаты;

· Қаржылық есептіліктіңұйғарымдары (қағидалары);

· Қаржылық есептіліктің сапалық сипаттамалары;

· Қаржылық есептіліктің элементтері;

· Қаржылық ақпаратты тану және өлшеу өлшемдері;

Оны сызба түрінде көрсетуге болады: Қаржылық есептілік тұжырымдамалары.

Қаржылық есептілік өзінің концептуалдық негізіне сай құрылуы тиіс. Оның концептуалдық негізін бухгалтерлік есептің жалпы ережелері- стандарттары мен қағидалары құрайды. Қаржылық есептілік субъектінің міндеттемелерін өтеу және инвестициясын қайтаруы үшін болашақта табыс алу және қолма-қол ақша ағымын алу қабылеттілігін болжауға көмек көрсететін ақпаратттан тұруы керек.

1.5.4.Актив, міндеттеме, капитал, ұйымның кірістері мен шығыстары туралы түсінік. 

Актив - болашақ экономикалық пайда алуды күтіп отырған өткен оқиғалардың нәтижесінде дара кәсіпкер немесе ұйым бақылайтын ресурс;

Капитал - дара кәсіпкердің немесе ұйымның активтеріндегі барлық міндеттемелерді шегергеннен кейін қалған үлес;

Кірістер - бұл субъектінің әр түрлі, оның ішінде сату, сыйақы, пайыздар, дивидендтер мен роялти деп аталатын қарапайым қызмет түрлерінен қаражаттың түсуі;

Міндеттеме - бұл реттеу экономикалық табыстарды құрайтын ресурстардың шығуына әкелетін бұрынғы оқиғалардан туындайтын дара кәсіпкердің немесе ұйымның қолданыстағы міндеті;

Тану - бұл балансқа немесе пайда мен залал туралы есепке элементтердің бірін айқындауға сәйкес келетін және мынадай өлшеулерді қанағаттандыратын бапты енгізу процесі: бапқа байланысты болашақтағы кез келген экономикалық пайданы субъект алатын немесе жоғалтатын ықтималдық бар; іс жүзіндегі шығындар немесе баптың құны сенімді өлшенуі мүмкін;

Шоғырланған қаржылық есептер - негізгі ұйымнан және бір немесе бірнеше еншілес ұйымнан тұратын кәсіпорындар тобының қаржылық есептері;

Шығыстар - активтердің қайтуы мен азаюының немесе капиталға қатысушы тұлғаларға бөлумен байланысты капиталдың азаюына әкелетін міндеттемелердің пайда болу нысанында есепті кезең ішінде экономикалық пайдалардың азаюы;

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ

1. Бүгінгі күнгі бухгалтерлік есептің қажеттілігі.

2. Бхгалтерлік есептің нышандары және ақпараттық база ретінде маңызы.

3. Бухгалтерлік ақпарат және басқарушылық шешім қабылдау.

4. Бухгалтерлік есептің атқаратын қызметі және оның міндеттері.

5. Қазақстан Республикасында бухгалтерлік есептің заң жүзіндегі реттелуі.

6. Бухгалтерлік есептегі этика.

7. Қаржылық есептілік: экономикалық ақпарат ретінді оның жіктелінуі және оны пайдаланушылыр.

8. Халықаралық бухгалтерлік есеп және оның Қазақстандағы бухгалтерлік есептің ұйымдастырылуына әсері.

9. Есеп принциптерінің жалпы сипаттамасы.

10. Қаржылық есептілік элементтері және бухгалтерлік есеп объектілері.

11. Актив, міндеттеме, капитал, ұйымның кірістері мен шығыстары туралы түсінік

12. Бухгалтерлік есеп қағидалары және концепциялары.

13. Бух.есептің әдіс тәсілдері.Қолданылатын өлшем бірліктер.

14. Қаржылық есеп элементтері және бухгалтерлік есеп обьектілері

15. Бухгалтерлік есеп обьектілері туралы түсінік.

2. Тақырып. Баланстық теңдеудің екіжақтылық қағидасы 1 сағат

2.1.Бухгалтерлік есептің ролі және маңызы.Үздіксіздік қағидасы. Есептеу қағидасы.

2.2.Негізгі бухгалтерлік теңдік.

2.3.Бухгалтерлік баланстың құрамы мен құрылымы. Бухгалтерлік баланстың бөлімдері. Бухгалтерлік баланстың негізгі баптары.

2.4.Активтердің құрамы және сипаттамасы.

2.5.Бухгалтерлік баланстың түрлері.

2.1.Бухгалтерлік есептің ролі және маңызы.Үздіксіздік қағидасы. Есептеу қағидасы.

Бухгалтерлік есеп ұйымның қаржылық жағдайын, ақпараттарын өлшейтін, өңдейтін, есептейтін және оны қажет етушілерге жеткізіп отыратын жүйе болып табылады

Бухгалтерлік есептің қандай мәселемен шұғылданатын, нені зерттейтіндігін, қай жерлерде қолданылатындығын зерделеп қарау - бұл пәннің негізгі бағыты болып саналады.

Бухгалтерлік есептің пәнін анықтау үшін біріншіден, объектілерін анықтап алу қажет. «Объект» латын сөзінен аударғанда «пән» деген мағынаны білдіреді. Бухгалтерлік есепті меншік түріне тәуелсіз барлық кәсіпорындар жүргізеді. Кәсіпорындар қызметкерлерді,өндіріс құрылыс - жабдықтарын пайдалану арқылы өнімдер өндіреді, жұмыстар орындайды, қызметтер көрсетеді. Әрбір кәсіпорынның өзінің қарамағында меншік құрайтын шаруашылық құрал-жабдықтар болады. Бұл құрал - жабдықтар әртүрлі құралу көздерінен құралады. Сондықтан, бухгалтерлік есептің объектілеріне мыналар жатады:

· Шаруашылық құрал-жабдықтар (активтер)

· Олардың құралу көздері(міндеттемелер мен меншікті капитал)

· Шаруашылық процестер мен шаруашылық операциялар

Бухгалтерлік есеп кәсіпорынның өндірістік шаруашылық қызметі барысындағы кәсіпорын қаржысының ауыспалы айналымын есепке алады. Ол дайындау, өндіріс, сату процесін қамтиды.

Қаржының сақталуы мен қозғалысын бақылайтын және шаруашылық қаржының ауыспалы айналым процесін оның көздерін ескеретін әдістері мен тәсілдерінің жиынтығы бухгалтерлік есеп есеп әдісінің негізгі элементтері болып табылады:

1. Құжаттау және түгендеу. Бұлар шаруашылық құралдарының көздері мен процестерін есептеу және бағалау,бақылау.

2. Есеп объектілерінің құнын өлшеу тәсілі ретінде бағалау және калькуляциялау.

3. Шоттар мен екі жақты жазу шаруашылық операцияларын тіркеу және ағымдағы топтастыру ретінде қолданылады.

4. Баланс және есеп беру деректерін қорытындылау тәсілі ретінде қолданылады.

Шаруашылық қаржысы өлшенетін және жасалған операцияларды есепте бейнелейтін өлшеу бірліктерін есептік өлшемдер деп атайды. Олардың үш түрі бар.

1. Заттай өлшемдер.

2. Ақшалай өлшемдер.

3. Еңбек өлшемдері.

Бухгалтерлік есеп меншік түріне қарамастан барлық кәсіпорындарда жүргізіледі. Кәсіпорын – бұл мемлекеттің немесе жеке сектордың кез келген коммерциялық, өнеркәсіптік немесе шаруашылық субъектісі. ҚР 27.12.94 ж. Азаматтық кодексіне сәйкес заңды тұлғалар екі түрге бөлінеді:

-коммерциялық, мақсаты- табыс алу және оны қатысушыларына (акционерлеріне) тарату;

- коммерциялық емес табыс алу мақсаты жоқ. Оларға табысты қатысушылар арасында бөлуге тыйым салынған. Олар кәсіпкерлік қызметпен айналыса алса да, алған табысын тек қызметінің мақсатына ғана жұмсай алады.

Бухгалтерлік есептің дамуы өзінен-өзі әр түрлі есеп тәжірибелерінің пайда болуына әкеп соқтырды. Әр түрлі елдердің экономикалық және сауда қатынастарының жүйелері қаншалықты ұқсамаса, олардағы бухгалтерлік есеп үлгілері мен әдістері де соншалықты ұқсас келмейді. 1966 жылы Г.Р. Хэтфилд бухгалтерлік есептің үш үлгісін анықтап берді. Олар: британ американдық, континентальдық және оңтүстік-американдық.

Үздіксіздік қағидасы. Есептеу қағидасы Бұл қағидалар бухгалтерлік есеп жүргізу әдістерін түсіндіреді. Жалпы бухгалтерлік есептің ондаған қағидалары бар, есеп қағидалары ыңғайлы болуы үшін оларды базалық /әдістемелік/ және қаржылық есеп беру қағидалары деп бөледі. Бұл бөлімде бухгалтерлік есептің базалық қағидалары қарастырылады.

Бухгалтерлік есеп қағидалары ең алғаш АҚШ-та 1936 жылы қалыптасқан. Оның авторы Вильям Эндрю Патон /1889-1991/ болып табылады. Осыдан бастап АҚШ- та және басқа да елдерде /ағылшын тілдес/ бухгалтерлік есеп қағидаларын дамыту қарқынды жүруде.

Әрбір елде есепті жүргізу және оны реттеу, ұйымдарды ұйымдастыру, өндірістің әр түрлі ерекшеліктері болады. Қазіргі кезде әрбір автор бухгалтерлік есеп қағидаларын өз қалауларымен түсіндіреді. Қазіргі кезде батыс елдерінің ғалымдарының айтуынша, бухгалтерлік есеп қағидалары 50-ден астам. Әрине, олардың барлығы бухгалтерлік есепте қолданылады және қазақстандық бухгалтерлік есепте оларды қолдану пайдалы болып табылады.

Дегенмен де, республиканың бухгалтерлік есебі халықаралық есеп стандарты қағидаларының жалпықабылданған терминологиясы әлі де орындалмаған және оны қалыптастыру процесі даму стадиясында.

Бухгалтерлік есеп қағидаларының негізгі міндеті қаржылық есеп пен стандарт мазмұнын түсіну, сонымен қатар ұйым іс-әрекеттерінің нәтижесіне және есеп беруде көрсетілетін қаржылық шарттардың әсерін бағалау болып табылады.

Кез-келген ұйымның меншік түрлеріне байланыссыз бухгалтерлік есеп шоттары болады. Ол мәліметтерді әр түрлі құжаттық қайнар көздерден алуға болады. Мысалға А ұйымының басшысы өз ұйымынан 18 қаңтарда 20 мың теңге нақты ақша кассадан және 12 мың теңгеге қажеттіліктер үшін әр түрлі өнім алды. Бұл ұйымның толық иесі осы 32 мың теңгені алған тұлға болғанмен де ұйым үшін бұл шығын, ал жеке тұлға үшін табыс болып отыр. Қаржылық іс-әрекеттер туралы ақпараттар тек ұйым үшін есепке алынады. Сондықтан бухгалтерлік шоттарының ұйым мен оның иесі арасында бөліну қағидасы ұйымның автономдылық қағидасы деп аталады.

Қазіргі кезде көптеп кездесетін мәселе ұйымдардың бухгалтерлік процедураларды орындау барысында әр түрлі қателіктерге ұшыраулары болып табылады. Бухгалтерлік есептің автономдылық қағидасы ұйымның ұйымдастыру құқықтық түріне байланыссыз сақталып отырады. Ондағы бухгалтерлер ұйым басшыларының әр түрлі іс-әрекеттерінің бухгалтерия арқылы жүзеге асуын қадағалап отыруы қажет.

Халықарарлық бухгалтерлік есеп тәжірибесінде ағымдағы жұмсалған шығындар мен ағымдағы түскен табысты немесе түскен табыс пен жұмсалған шығындарды салыстырып отыруы үшін есептеу әдісі қолданылады.

Есептеу әдісі – тауарлар мен көрсетілген қызмет және орындалған жұмыстар үшін түскен ақша немесе қойылған талап.

Үздіксіздік қағидасы. Кез-келген қызмет етуші ұйым өз қызметін жалғастырады және болашақта да белгісіз уақытқа дейін қызмет атқарады. Кез-келген ұйымның өзінің тұрақты өндірістік процесі болады, ол үздіксіз процесс болып табылады.

Үздіксіздік қағидасының жалпы қызметі активтер мен ұйым міндеттемелерінің жалпы ережелерін анықтауға мүмкіндік береді. Активтер ұйымға келіп түсуі кезінде бастапқы құны бойынша есепке алынады. Активтерді есептен шығару кезінде /міндеттемелерді/ осы активтердің сату бағсы бойынша есепке алынады. Осы орайда активтердің келіп түсуі мен есептен шығу уақытындағы құнының айырмашылықтары анықталады. Мұндай салыстыру нәтижесінде қаржылық нәтижелер анықталады. /пайда немесе зиян/.

2.2.Негізгі бухгалтерлік теңдік.

Нарықтық қатынастар жағдайында кез-келген заңды және жеке тұлға өз бизнестерін ашуға құқықтары бар. Бизнестің негізгі мақсаты тауарларды өндіре, қызметтерді көрсете отырып табыс табу болып табылады. Бизнесті жүргізу үшін нақты ақша қаражаттары қажет екендігі белгілі.

Ақша – бұл айырбас құралы. Бос ақша құралдары үнемі жұмыс істеуі керек. Ақша құн өлшемі болып табылады.

Екіжақтылық қағидасы келесі үш түсінікті байланыстыратын теңдік ретінде көрінуі мүмкін: актив = міндеттемелер + капитал.

Бұл теңдік бұхгалтерлік есептің негізі болып табылады. Оны капитал қатынасындағы қалдық принципін сипаттайтын формада көрсетуге болады: актив – міндеттемелер = капитал.

Актив = міндеттемелер + капитал бұл теңдік баланстық тепе-теңдік немесе ұйым балансы деп аталады. Баланстық оң жағында капитал көздері көрсетілсе, ал капитал актив түрінде баланстың сол жағында көрсетіледі. Мұндай теңдік бухгалтерлік есеп шоттарында қате болмаса, сақталуы керек. Сонымен қатар, бұл көрсетілген теңдік екіжақтылық принцип болып табылады.

Бұл есептің екіжақтылық концепциясын сипаттайтын негізгі теңдік болып табылады. Шаруашылық операциялары мен есеп процедуралары одан әрі қарай сабақталады, себебі әрбір шаруашылық операцияларында есеп көрсеткіштеріне екі жақтылық сипат береді, бухгалтерлік есеп жүйесі осының барлығын ұйымдастырады.

2.3.Бухгалтерлік баланстың құрамы мен құрылымы. Бухгалтерлік баланстың бөлімдері. Бухгалтерлік баланстың негізгі баптары.

Нарықтық экономика жағдайында бухгалтерлік баланс ұйымның бұқаралық ақпарат құралдарында жарық көретін негізігі қаржылық есептіліктердің бірі болып табылады. Осыған байланысты бухгалтерлік есептілік ақпаратын пайдаланушылар қатары көбейіп келеді. Өйткені, балансты оқи білу тек кәсіби мамандарға ғана емес, сонымен бірге, ұйымдардың басшыларына, акционерлерге, салық органдарының, қаржылық және банктік құрылым қызметкерлерінеде өте қажет.

Баланс термині латын тілінен аударғанда – екі рет және lanx – таразы табақшалары, сөзбе – сөз аударғанда екі табақша дегенді білдіреді және тепе-теңдік символы ретінде қолданылады.

Кәсіпорын әдетте есеп беріліп отырған айдан кейінгі айдың бірінші күніне шаруашылық құралдары мен оның көздерінің баланстық қортындысын жасайды. Баланс шаруашылық құралдарын өндіріс процесінің құрамы мен функциялық ролі бойынша, ал оның көздерін құралу формасы және мақсаты, міндеті бойнша ақшалай бағамен белгілі мезгілге топтастыру. Баланс деректері бойынша біржақты немесе екіжақты кесте ретінде беріледі және 2 бөлімнен актив пен пассивтен тұрады.

Баланстың активінде кәсіпорынның мүлкі көрсетіледі. Балансты активі екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі қысқа мерзімді активтер деп аталады және оған келесі активтер кіреді: материалдық заттар, товар, аяқталмаған өндіріс, ақшалай қаржы, дебиторлық қарыз, қысқы мерзімді қаржылық инструменттер және басқа да активтер.

Екінші бөлімі ұзақ мерзімді активтер, мұнда: негізгі құралдар, материалдық емес активтер, ұзақ мерзімді инвестициялар бейнеленеді.

Актив деп кәсіпорын бақылауындағы, сатып алу кезінде өзіндік құны өлшемге келетін экономикалық ресурстарды айтады.

Активтердің өзіне тән келесі белгілері бар:

- оларға өткен кезең операциясының нәтижесінде алынған экономикалық ресурстар жатады;

- олар жеткілікті түрде шынайы бағаланады;

- болашақта ұйымға пайда әкелуге қабылетті экономикалық ресурстар.

Ұйымның мүліктері құралу көзіне және мақсатына қарай меншікті және сырттан тартылған болып екіге бөлінеді.

Баланстың пассиві ұйымның өз меншік иелерінің алдындағы шығарылған капитал түріндегі және басқа заңды және жеке тұлғалардың алдындағы сырттан алынған капитал түріндегі міндеттемесі. Ендеше, баланстың пассиві меншікті капитал мен міндеттемелерден тұрады.

Міндеттемелер – бұл өткен кезеңдердің оқиғаларынан туындаған, өтелуі компаниядан экономикалық тиімділігі бар ресурстардың шығуына әкеп соқтыратын компанияның ағымдық борышы.

Мерзімділігіне қарай міндеттемелер ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді болып екіге бөлінеді. Қысқы мерзімді міндеттемелер: банк несиелері, жабдықтаушыларға қарыз, бюджет, жинақ зейнетақы қорына және басқа да кредиторлар алдындағы бір жылға дейін алынған борыш. Ұзақ мерзімді міндеттемелер жаңа техниканы енгізгенде, өндірісті ұйымдастыруға және ұлғайтуға және де бір жылдан астам уақытқа басқа да мақсатта несие мен займдар алғанда туындайды.

Капитал – бұл компания активтерінен оның барлық міндеттемелерін шегеріп тастағанда қалатын үлесі. Ұйымның меншікті капиталының құрамына шығарылған капитал, резервтік капитал, және бөлінбеген пайда кіреді.

Баланстың активі мен пассивінің жекелеген көрсеткіштері баланс баптары деп аталады. Баланс активінің баптары шаруашылық қаржының жекелеген түрлерінің жай-күйін, ал пассив баптары шаруашылық құралдарының көздерінің жай-күйін бейнелейді. Актив мен пассивтің қортынды теңдігі баланстың ерекшелігі болып табылады. Бұл теңдік жалпы шаруашылық құралдарының екі жақты көрсетілуінен туындайды, яғни активтер- шаруашылық құралдарының сомасының өндіріс барысында оның функциялық рөлі бойынша көрсетілуі. Ал пассивте дәл сол құралдар оның құралу көздері бойынша көрсетіледі. Сонымен актив пен пассив әрқашанда тең болады: А = П.

Шаруашылық қызымет процесінде көптеген операциялар туындайды. Соның нәтижесінде бір бап бойынша сома көбейеді 2-ші бап бойынша азаяды немесе баланс баптарының екі немесе одан да көбі бір мезгілде көбеюі мен азаюы мүмкін.Осыған байлансты, шаруашылық операциялар әсерінен болатын баланстағы өзгерістердің 4 түрі бар.

1 түрі: А+Б1-Б2=П

Түрлі–өзгерістер баланстың тек активіндегі баптарының құрамында болады: 1 немесе бірнеше баптар белгілі бір сомаға көбейеді, бір немесе бірнеше баптар дәл сол сомаға азяды. Осылардың нәтижесінде жалпы қорытынды өзгермейді. Актив пен пассив арасындағы теңдік сақталады.

2 түрі: А=П+Б1-Б2

Өзгерістер тек баланстың пассивінде болады. 1 немесе бірнеше баптар белгілі бір сомаға көбейеді, бір немесе бірнеше баптар дәл сол сомаға азяды. Сондықтан екі бап та пассивті болғандықтан баланстың жалпы сомасы өзгермейді.

3-түрі: А+Б1=П+Б2

Әртүрлі өзгерістер баланстың активі мен пассивінің құрамында болады. Актив баптары белгілі бір сомаға көбейеді, пассивтікі де сол сомаға көбейеді. Осы операциялар нәтижесінде баланстың жалпы қорытындысы да көбейеді.

4-түрі. А-Б1=П-Б2

Өзгерістер баланстың активі мен пассивінде болады.Екеуі де белгілі бір сомаға азаяды. Осы операциялар нәтижесінде баланстың жалпы қорытындысы азаяды.

Бухгалтерлік баланс немесе кәсіпорынның қаржылық жағдайы туралы есебі оның белгілі бір мерзімге активтері, міндеттемелері және меншікті капиталы туралы ақпараттан тұрады. Бухгалтерлік баланс актив және пассив бөлімдерінен тұрады. Бухгалтерлік баланстың негізгі ерекшелігі актив пен пассивтің теңдігі болып табылады. Ал, А=МК+М теңдігі бухгалтерлік есептің негізгі теңдігі деп аталады. Кәсіпорында күнделікті жүргізілетін операциялар балансқа әсерін тигізбей қоймайды. Осыған байланысты, баланста өзгеріс тудыратын операциялар төрт түрге бөлінеді:

Егер, өзгеріс баланстың тек активінде немесе тек пассивінде ғана болса, онда баланстың қорытынды сомасы өзгеріссіз қалады.

Егер, шаруашылық операциясының нәтижесінде өзгеріс баланстың активінде де және пасивінде де болса, онда баланстың қорытынды сомасы да өзгеріске ұшырайды, яғни, сәйкесінше, не өседі, не кемиді.

Баланс 5 бөліктен тұрады.

1. Қысқа мерзімді активтер (1 жылдан кем)

2. Ұзақ мерзімді активтер

3. Қысқа мерзімді міндеттемелер (1 жылдан кем)

4. Ұзақ мерзімді міндеттемелер (1 жылдан артық

5.  Капитал

2.4.Активтердің құрамы және сипаттамасы.

Активтер - өндірістік және бейөндірістік мақсаттағы жылжымайтын және жылжитын мүлік түріндегі меншік, сондай-ақ шаруашылық мақсатта пайдаланылып жүрген жер, орман-тоғай, пайдалы қазбалар қоры, ақшалай құны бар, заңи және жеке тұлғалардың меншігі болып табылатын нәрселердің бәрі; елдің шетелден алынған (мысалы, тауар әкетілімінің нәтижесінде алынған) ақшалай табысының оның шетелдегі шығысынан асып түсуі.
Қысқа мерзімді активтер — қолма-қол ақша түріндегі және қолма-қол ақшаға айналдырылмақшы, сондай-ақ сатуға болатын немесе бір жыл бойына немесе ұзақтығы бір жылдан асатын болса, оперативтік өндірістік өткізу циклі бойына пайдалануға болатын активтер;

ұзақ мерзімді активтер — қолма-қол ақшаға айналдыру, сату немесе бір жыл немесе оперативтік цикл бойына пайдалану көзделмейтін активтер;

оперативтік активтер — жер, ғимарат, жабдық және басқа негізгі қорлар сияқты өндіріс барысында пайдаланылатын ұзақ мерзімді активтер;

 өтімді активтер — пайыз түрінде табыс әкелмейтін және иелеріне өздерінің міндеттемелері бойынша төлем төлеуге мүмкіндік беретін, оңай өткізілетін қаражат (қысқа мерзімді мемлекеттік бағалы қағаздар, ірі компаниялардың акциялары мен облигациялары, ағымдағы шоттар, қолма-кол ақша).

Ұлттық шоттар жүйесінде активтерге тек экономикалық қызметте пайдаланылатын немесе меншік құқығы объектісі болып табылатын активтер ғана жатады

Субъектінің ағымдағы активтері:

· Қосалқы қорларға (олардың өңделу мен өткізу мерзіміне байланыссыз).

· Есепті күндердің ішінде шығысқа шығарлуы мүмкін болашақ кезеңдердің шығындары.

· Ақша қаражаттары мен олардың эквиваленттері.

· Қысқа мерзімді қаржылық инвестиция.

2.5 Бухгалтерлік баланстың түрлері.

Бухгалтерлік баланс өзінің жасалу уақытына (мерзіміне) және қолданылу барысына қарай әр түрлі болып келеді. Кәсіпорынның жаңадан құрылған уақытында жасалынған бухгалтерлік балансы кіріспе баланс деп аталады. Кіріспе баланста ұйымның қызметін бастар алдындағы жарғылық капиталы көрсетіледі. Бұл баланстағы негізгі көрсеткіштер кәсіпорын иелерінің, яғни құрылтайшыларының, акционерлерінің осы ұйымды жаңадан құру (ашу) уақытындағы ақшалай немесе заттай салымдарынан тұрады. Сондықтан көп жағдайда кіріспе баланста кәсіпорынның меншікгі капиталы мен активтері тең болуы ықтимал.
актив = меншікті капитал

Бұл теңдік егер кәсіпорын құрылуы барысында ешқандай жеке немесе заңды түлғалардың алдында міндетті, яғни қарыз болмаған жағдайда тура болып есептеледі.
  Ұйымның бухгалтерлік балансы  белгілі бір уақытқа, яғни айдың,  тоқсанның немесе жылдың басына жасалынады. Осыған сәйкес кәсіпорынның өз қызметі барысында әрбір белгіленген есеп беретін уақыттағы (айдың, тоқсанның немесе жылдың басына) құрастырылған балансы ағымдағы бухгалтерлік баланс болып есептеледі.

Кәсіпорынның жойылу балансы осы ұйым өз қызметін тоқтатар кезде, таратылатын уақытта жасалады. Жойылу балансының өзі әр түрге бөлінеді. Жойылу балансын еліміздегі бухгалтерлік есеп және аудит мамандарын даярлауда көп еңбек сіңіріп жүрген белгілі ғалым Әбдіғали Әбдіманапов өзінің «Бухгалтерлік есеп теориясы және принциптері» атты еңбегінде екі түрге бөледі және оның бірі ұйымның жабылуына байланысты, ал екіншісі ұйымның жабылғандығын қорытындылау үшін құрастырылады деп жазған болатын. Сонымен қатар Ресей ғалымдары Л.А. Крятова мен Х.Х. Әргашев өздерінің «Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері» атты еңбегінде жойылу балансы үш кезеңнен түрады және оның біріншісі кәсіпорынның жабылуы алдында, екіншісі жабылуы барысында, ал үшіншісі осы кәсіпорын жұмысын тоқтатқаннан кейін жасалынады деп атап өткен. Жалпы, бұл айтылғандарды талдай отырып, авторлардың бірінің айтқаны дұрыс, ал екіншісінікі қате деп қарауға болмайды. Бұдан шығатын қорытынды жоғарыда аты аталған авторлардың қай қайсының да пікірлері дұрыс деуге болады. Себебі кәсіпорынның жойылу балансының саны, яғни оның жасалыну кезеңдері ұйымның таратылуына кететін уақытпен тікелей байланысты. Егер кәсіпорынның таратылуы, яғни жабылуы ұзақ уақытқа созылатын болса, жойылу баланстарының саны да соған сәйкес және қажеттілігіне қарай арта түсуі мүмкін.