Хабер ве онынъ ифаделенюви

Лекция

Тема: Название дисциплины: «Практикум по крымскотатарскому языку/Актуальные проблемы крымскотатарского языка» ( Къырымтатар тилининъ актуаль меселелери).

 Тема лекции: Джумле. Умумий малюмат.

 

Основные вопросы:

1.Джумленинъ аляметлери: предикативлик,модаллик,интонация.

2. Джумледе сёз сырасы.

3. Джумленинъ баш азалары.

Джумленинъ эсас аляметлери: предикативлик,модаллик,интонация.Джумле белли бир фикирни ифаделеп,нутукънынъ бир къысмыны тешкиль эте. Джумлелер бир я да бирден зияде сёзлерден тизилип келе.

Джумлеге адий иза берильсе де, анда джумле ичюн муим олгъан учь алямет озь ифадесини тапа: предикативлик, там интонациясы, модаллик.

Предикативлик – джумленинъ эсас аляметлеринден бири олып, малюматнынъ барлыкъ акъкъында конкрет малюмат бермесинен ольченир: яни бир шей я тасдикъ, я да инкяр этилир, онъа белли бир мунасебет бильдирилир: конкрет бир адисе акъкъында малюмат бермек я да малюмат алмакъ назарда тутулыр. Грамматикаджа предикативлик мунасебет муптеданен хабер арасында шахыс ве заман аффикслери ярдымынен ифаделенир. Меселя: Къарт зар-зорына козьлерини ачты, къаршысындаки беяз кольмекли, индже мыйыкълы кишиге сёнюк назар ташлады. Бала къашларыны сытты, сагъгъа-солгъа козь этти. Бу – эки теркипли джумлелерде ифаделенген предикативлик мунасебети.

Бойле джумлелерни талиль япайыкъ: Баарь. Яз геджеси. Одагъа кирдим. Бу джумлелернинъ хабери ёкъ, муптедасы бар – бир теркипли джумлелер. Бу джумлелерде предикативлик алямети тек бир баш азанен ифаделенир.

Предикативлик тамамланмасында экинджи муим алямет иштирак этер. Бу – толу интонация. Эр джумлеге махсус интонация аит олур. Интонация джумленинъ даимий озюне характерли аляметлеринден биридир. Интонациянынъ бир къач чешитини айырмакъ мумкюн: 1) икяе; 2) суаль; 3) эмир; 4) нида [5, с. 18].

Меселя: Ах, Рустем! Санъа кучь дегильми? (нида, суаль).

Амма эки кунь эвельки гедже бизге Сеттар агъа кельди (икяе).

Яшасын халкъым! (нида)

Анълаштыкъмы? (суаль)

Буюр, къомшу! (эмир)

Кет! Бир айланып кель! (эмир).

Джумленинъ эсас аляметлери сырасында модаллик де озюнинъ хусусиетлери боюнджа муим ер алыр. Модаллик – айтылгъан фикирнинъ барлыкъкъа мунасебетини, сёйлейи-джининъ айтылгъан фикирге мунасебети, эм онынъ айтыл-гъан фикирнинъ барлыкъкъа мунасебетине насыл къыймет кескени ифаде эткен грамматик-семантик категориядыр. Айтылгъан фикир акъикъий (реаль) я да ирреаль, яни ола бильген, истенильген, керек олгъан, талап этильген киби тюшюниле билир. Модаллик маналары шахыс ве заман маналарынен берабер предикативлик категориясыны тешкиль этелер. Модаллик маналары тешкиль этювде эсас тиль васталары: интонация, кириш сёзлер, нидалар, дереджеликлер, илявелер, текрарлы сёзлер ве башкъалары муим ер туталар.

       Эр бир джумле там маналы сёзлерден тизиле. Бу сёзлер бири-биринен белли бир синтактик усулларнен бирлешип келирлер. Бу – джумле азалары. Джумленинъ баш азалары – муптеда ве хабер иш-арекетни ве бу иш-арекетнинъ беджериджиси, субъектни ифаделерлер. Муптеда ве хабер джумленинъ грамматик негизини тешкиль этерлер. Грамматик негизлерининъ сайысына коре, джумлелер адий ве муреккеп чешитлерге болюнелер. Меселя: Талебелер дерске яхшы азыр-ланды. Авалар къызды, авушыджы къушлар учып кельди.

Муптеда ве хабер – джумленинъ баш азалары. Олар джумленинъ грамматик негизини тешкиль этелер (1 иляве, 6 джедвель).

Муптеда ве онынъ ифаделенюви

Муптеда предмет анълаткъан джумленинъ баш азасыдыр. О, экинджи дередже азаларынынъ ич бирине бойсунмай ве хабер тарафындан изалана. Муптеда ким? не? суаллерине джевап берир, исим, замир, сыфат, сайы, исимфииллернен ифаделенир.

1. Исимлернен: Ахтем сыныфкъа чапып кирди.

2.Замирлернен: О, бугунь бутюн дерслерини вакътында япты.

3.Сыфатларнен: Яхшы келир – ишке, яман келир – ашкъа (Ат.с.).

4.Сайыларнен: Бири ашар, бири бакъар, къыямет шун-дан къопар (Ат.с.).

5.Исимфииллернен: Бильмемек айып дегиль, огренмемек айыптыр (Ат.с.).

6. Сыфатффииллернен: Бильген даа бильмек истер (Ат.с.).

7. Нидаларнен: Эр ерден машина гурюльтиси эшитиле эди.

Хабер ве онынъ ифаделенюви

Хабер муптеда акъкъында умумий хусусиетлерини бильдирир. Хабер джумледе предмет тарафындан япылгъан иш-арекеттир. Шу предметининъ иш-арекетини косьтере. Хабер муптеданен сыкъ багълыдыр ве не япа?, не япты?, не япа-джакъ? суаллерине джевап берир.

Муптеда ве хабер бири-биринен шахысча ве сайыджа уйгъунлашалар. Меселя: Кок юзюнде къара булутлар ялдамакъта. Къыр артындан йыр сеси эшитильди. Балалар сыныфкъа чапып кирдилер.

Хабер ифаделенювине коре эки тюрлю ола билир: фииль-хабер ве исим-хабер. Тизимине коре фииль-хаберлер эм исим-хаберлер саде ве муреккеп олалар (1 иляве, 7 джедвель).

Саде хабер бир сёзнен ифаделене, муреккеп хабер исе эки я да экиден зияде сёзден мейдангъа келир. Меселя: Амет элини Айшеге узатты (Ю.Б.). Сени дёрт козьнен беклей эдилер (Ю.Б.). Анифенинъ козьлери бешиктеки къызчыгъына тикильди (Ю.Б.).

Муреккеп фииль-хаберлернинъ биринджи къысмы эсас мананы бильдире, экинджи къысмы исе ярдымджы мананы ифаделей. Фииль-хабер муптеданынъ иш-арекетини, алыны тасдикълар, я да инкяр этер ве изалап, шахыс эм де сайыджа муптедагъа уйгъун олып келир. Меселя: Студентлер колхозджыларгъа чапып кельдилер.

Фииль-хаберлер чешит фииль шекиллеринен ифаделенирлер:

- икяе мейильде олгъан фииллеринен: Биз ойнамагъа кетемиз. Асан китап окъуды;

- эмир фииллеринен: Аркъадашлар, токътанъыз, эр кес озь ерине отурсын! (А.С.);

- керек фииллеринен: Саба эрте турмалы (Л.Б.);

- шарт фииллеринен: Ташны сыкъса, сувуны чыкъарыр (Ат.с.);

- фииллернинъ муреккеп шекиллеринен: Къаршыдан, боянен толу банка тутып, Корчагин кетмекте эди (Н.О); Азбарда олгъан балалар козьлеринен оны озгъара эдилер (И.П).

Муреккеп исим-хабернинъ биринджи къысмы исим, замир, сыфат, сайы, зарфларнен ифаделенир, экинджи къысмы исе эди, экен деген ярдымджы фииллернен асыл олур. Меселя: Бугунь ава сувукъ эди. Саат беш къарарлары эди.

Муреккеп исим-хабернинъ экинджи къысмында ярдым-джы олып кельген там маналы фииллер де ишлетилир. Олар озь башына там маналы фииллер олса да, хабер олып кельген сёзлернинъ янында ярдымджы фииль оларакъ ишлетилирлер. Тур, яз, эт, ят, бер, ал, ол – чокъ ишлетильген ярдымджы фииллер.

Исим-хаберлер бойле сёз чешитлеринден озь ифадесини тапа билирлер:

- исимлерден: Бизлер таш устюнде тютюн етиштирген адамлармыз (Ч.А.);

- сыфатлардан: Акъылы къыскъанынъ тили узун (Ат.с.);

- сайылардан: Джумерттен – бир, сарандан – эки (Ат.с.);

- замирлерден: Эвде эркек киши – тек меним (Ш.А.);

- зарфлардан: О – мында, мен экинджи болюкте (Ю.Б.);

- сёз бирикмеси шеклинде кельген сёзлерден: Къыз баланынъ къысмети къыркъ ерде (Ат.с.).

 


Понравилась статья? Добавь ее в закладку (CTRL+D) и не забудь поделиться с друзьями:  



double arrow
Сейчас читают про: