2020-07-12
174МАВЗУИ 2
АСОСЊОИ СЕЛЕКСИЯ
Селексия (аз калимаи selection - интихоб) илмест, к ибо ёрии он шаклњои нав ба вуљуд оварда, зоти њайвоноти хонагї ва рустанињои зироатї бењтар карда мешаванд.
Вазифањои асосии селексия.
Ø Баландбардоштани њосилнокии растанињои зироатї;
Ø Баландбардоштани мањсулнокии зотњои њайвони хонагї;
Ø Баландбардоштани мањсулнокии штамњои микроорганизмњо;
Генофонд – маљмуи генњо;
Марказњои пайдоиши рустанињои зироатї (мувофиќи нишондоди Н. И Вавилов)
| Номи марказњо | Мавќеи географї | Рустанињои зироатї |
| Осиё љанубии тропикї | Њиндустони тропикї, Њиндухитой, Хитои љанубї, љазирањои Осиёи љануби ѓарбї | Найшакар, мевањои ситрусї, бодиринг, боимљон, ќаламфури сиёњ ва ѓайра (50 % рустанињои парваришї). |
| Осиёи Шарќї | Хитои марказї ва шарќї, Љопон, Корея, Тайван | Соя, арзан, марљумак, дарахтони мева, сабзавот ва ѓайра (20% - и рустанињои парваришї) |
| Осиёи Љануби ва Ѓарбї | Осиёи Хурд, Осиёи Миёна, Афѓонистон, Њиндустони љанубї ва ѓарбї | Гандум, љавдор, лўбиёгињо, заѓир, канаб, шалѓам, сабзї, сир, ток, шафтолу, мурўд ва ѓайра (14% - и рустанињои парваришї). |
| Бањри Миёназамин | Давлатњои соњили бањри Миёназамин | Гандуми сахт, љав, дарахти ќањва, љуворї, банан. |
| Эфиопия | Ноњияњои хурди Африќо | Карам, лаблабуи ќанд, юнучќа, наск, зироати хўроки чорво (11 % - и рустанињои парваришї) |
| Амрикои Марказї | Мексикаи љанубї | Љуворимакка, пахтаи мањинак, какао, каду, тамоку |
| Амрикои Љанубї | Амрикои Љанубї | Картошка, ананас, њинодарахт |
|
|
|
Бо маќсади муайян кардани густариши географии рустанињои зироатї Н. Вавилов экспедитсияњои бисёре ташкил намуда, таќрибан тамоми кураи Заминро омўхт. Дар натиљаи ин экспедитсияњо тухмии бисёр набототро гирд овард, ки дар таљрибаи селексионї васеъ истифода мешаванд. Н. Вавилов 7 маркази пайдоиши рустанињои зироатиро нишон дод. Кори Н. Вавиловро дигар олимон ва шогирдонаш идома бахшида, мављудияти 12 маркази пайдоиши рустанињои зироатиро нишон доданд.
Тадќиќоти археологї (бостоншиносї) шањодат медињад, ки маркази пайдоиши рустанињои зироатї бо ноњияњои «хонагї» кардани њайвонот робита доранд. Ин гунна мазеъњоро маркази хонагикунонї (доместикатсия; доместикус – хонагї) меноманд.
ЌОНУНИ ЌАТОРИ ГОМОЛОГИИ ТАЃЙИРПАЗИРИИ ИРСИ
Ин ќонун аз тарафи Олими рус Вавилов пешнињод гардидааст. Мафњуми асосси ќонун чунин аст: «Намудњо ва авлоде, ки аз љињати генетикї наздиканд, хусусияти ба њам монанди ирсї ва таѓирпазири дошта, агар дар дохили ин ё он намуд ягон шакл пайдо шавад, чунин шаклњоро барои дигар намудњои њамин авлод низ пешгўйи кардан мумкин аст. Чи ќадар намуд ва авлодњо дар ќатори систематикї аз љињати генетикї наздик бошанд, њамон ќадар монанд дар ќатори таѓирпазири мушоњида мешавад. Оилањои бутун рустанињо хусусияти таѓирёбии монанд дошта, аз намуд ба авлод ва аз авлод ба оила мегузарад.»
|
|
|
МЕТОДЊОИ СЕЛЕКСИЯИ РУСТАНИ ВА ЊАЙВОНОТ
Вазифаи асосии селексия руёнидани зотњои сермањсули њайвонот, навъњои рустанї ва намудњои гуногуни микроорганизмњо буда, њадафи он ќонеъ гардонидани талаботи инсон бо ѓизо мебошад.
Зот ва навъ (хатњои соф) популяњои организмњоро дар бар мегиранд, к ибо роњи сунъї аз тарафи инсон ба вуљуд оварда шуда, дорои хусусияти генофонди махсус, аломатњои морфологї, физиологї ва сермањсули мебошанд.
Хатњои соф -ин организми гомозиготи мебошад.
ИНТИХОБ ВА ГИБРИДКУНОНИ
Усулњои асосии селексия интихоб ва гибридкунонї мебошад.
Гибридизатсия - ин ба даст овардани организмњои аз нигоњи генетики гуногун бо роњи дурагакуни (гибридизатсия) мебошад. Гиридизатсия дух ел мешавад.
· Инбридинг – дурагакунии хешони наздик. Мањсулноки кам мешавад.
· 
Аутбридинг – дурагакунии хешони дур. Мањсулноки зиёд мешавад. Гидридкунонии хешони дурр имкон медињад, ки комбинатсия (омезиш) – и чанд аломати фоиданок ба амал меояд. Чунин гибридкунонї ва интихоби маќсаднок барои бењтар нардидани хусусият ва аломати зотњо ањамияти калон дорад.
Расми. Селексия дар њайвонот: А – архаромеринос (гибриди гўсфанди хонагї бо ќўчќори ёбоии кўњии архар; Б – ќутос, зоти гови кўњї.
Дар натиљаи гибридкунонии зотњои гуногуни њайвон ё навъњои рустанї дар насли якум гибридњо ќобилияти баланди њаёт ва инкишоф тез дида мешавад. Њодисаи мазкурро пурќуватии насли якум ё гетерозис меноманд. Гетрозис - ин пурќуватии насли якум мебошад.
Яке аз комёбињои бузурги селексия гузариши бенасли гибридњои байнинамуди буда, аввалин маротиба онро солњои 20 – уми асри ХХ генетики машњур Г. Карпаченко дар натиљаи гибридкунонии караму шалѓам ба даст оварда буд. Ин растании гибрид на ба карам монанд аст на ба шалѓам.
Академик Н. Ситсин гибриди гандум ва тактакро пайдо кард, ки 1 гектар дар се дарав 300 -450 сентер баргу пояи сабз медињад. Ба њамин усул Н. Ситсин навъњои нав ва сермањсули зироати хўроки чорворо ба вуљуд овард.
МУТАГЕНЕЗИ СУНЪИ. Мутатсияњои табиї, ки барои инсон фоиданоканд, хеле кам мушоњида мешаванд.
Пайдоиши мутатсияњо дар зери таъсири моддањои мутатсияовар меафзояд. Ба моддаи мутатсияовари сунъи нурњои ултрабнафш, нурњои ренгени, моддањои химиявї дохил мешаванд. Таъсири ин моддањо сохтори молекулаи КДН - ро вайрон карда, сабаби афзудани мутатсияњо мегардад. Дар баробари пайдо шудани мутатсияњои зарарнок, гоњо мутатсияњои фоиданок њам ба вуљуд меоянд, ки олимон онњоро дар корњои селексионї истифода мебаранд. Масалан, бо роњи мутагенези сунъи баъзе навъњои љави бањорї ва тирамоњї, инчунин навъњои нави гандум, аз љумла гандуми бањории Навосибирск – 67, руёнда шудааст.
· Мутагенез – бо роњи таљриба зери таъсири омилњои беруна (омилњои мутагенї) ба вуљуд овардани мутатсияњо аст, ки дар селексияи микроорганизмњо истифода бурда мешавад.
· Интихоби гуруњи - аз навъњои ибтидої интихоб намудани гуруњи фардњое, ки аломатњои лозима доранд.
· Гетерозис - њодисаи устувори гибридњо, ки дар натиљаи дурагакунии байни ќаторњо ба амал меояд.
· Интихоби фардї - аз маводди ибтидои интихоб кардани фардњои алоњида аст, ки аломатњои зарурї дошта, барои афзоиш нигоњ карда мешавад.
· Маркази пайдоиш - мавзеъ ва минтаќањои љуѓрофї, ки ватани сараљдоди рустанињои зироатии њозира ба њисоб меравад.
· Маркази ромкунї – љойњои тахминии «хонагї» кардани њайвонот.
· Гибридизатсия – дурагакунии фардњо, ки яке аз усулњои селексия ва гузаронидани интихоби наслњои хушсифа аст.
|
|
|
СЕЛЕКСИЯИ МИКРОРГАНИЗМЊО
Микроорганизмњо дар соњањои мухталифи љараёни биотехнологї васеъ истифода мегарданд. Масалан мањсули фаъолияти ферментативии ин организмњо (аслан занбўраѓњо ва бактерияњо) ашёи бењамтои саноати нонпазї, пивопазї, истењсоли шароб ва тайёр кардани мањсулоти шири аст.
Тарзи истењсоли моддањои барои инсон лозима аз њисоби њуљайњои зинда ё бо ёрии онњоро биотехнология меноманд.
1. Истифода бурдани микроорганизњо дар саноати металлургия. Дар натиљаи оксидкунонии бактерияњо маъданњои сулфидии бисёр металњои ранга ва унсурњои кимиёвї ба мањлул мегузаранд. Бо чунин роњ дар љањон фаќат мисс бо миќдори садњо њазор тонна дар як сол истењсол карда мешавад. Таввасути бактерияњо аз маъданњо уран, тилло, нуќра ва моддањои зањрнок, масалан маргимуш (арсен) људо карда мешавад.
2. Истифода бурдани микроорганизмњо барои синтез кардани сафеда. Олимон роњњои б њуљайраи бактерияњо љойгир кардани генњои муайян, аз љумла генњои одамро пайдо кардаанд. Чунин роњњои љойгиркунии генњоро инденерияи генї меноманд. Бо ёрии бактерияњои чўбчашакл и рўда дар айни замон интерферон (маводи зидди вируси), њормони инсулин(миќдори ќандро дар хун танзим мекунад), гормонњои сабзиш (Соматотропин) ва баъзе моддањои фаъоли биологи синтез карда шуд.
КОМЁБИЊОИ СЕЛЕКСИЯ
· Дар натиљаи гибридкунонии мураккаби хешони дурр академик П. Лукяненко навъњои нави серњосили гандуми кубанї «Аврора» ва «Кавказ» - ро ба вуљуд овард.
· Академик Ремесло навъи нави гандуми тирамоњии «Мирановск – 808» ва баъдтар навъњои нави сармобардори «Юбилейная – 50», «Харков -63» ва ѓайра рўёндааст.
· Шехурдинов ва В. Мамонтова «Саратовї -29», «Саратови-36», «Саратови 210» ва ѓайрањо дар бисёр мамлакатњо шуњрат пайдо кардаанд, дар Ќазиќистон, Сибир, Поволжйе нисфи кишти бањориро ташкил мекунанд. Аз њама бењтарин «Саратов – 36» буда, донааш он сифати баланди технологи дорад ва њамчун стандарти сифатии нони гандум ба њисоб меравад. Гандуми мулоими «Грекум – 114» - ро Н. Ситсин офаридааст.
|
|
|
· Мичурин аз рўйи маќсад парвариш намудани нињолњои гибридї мебошад. Мичурин гибрибдкунии хешони дурро истифода кардааст. Дар натиља, ў бо роњи пайвандкунї гибридњои махсуси олуболу ва зардолуро рўёнид. Ин навъњои бавуљудоварандаи Мичурин фаќат бо роњи нашвї зиёд карда мешавад.
· Дар селексияи њайвонот њам комёбињо назаррасанд. Масалан, академик Иванов зоти хуки даштии украиниро ба вуљуд овард;
· Бо шарофати корњои селексионї зоти гўсфандони ќарокулии муинаашон пурбањо, њамчун зоти мурѓњои гибриди сергушт (бройлер) рўёнида мешавад.
КОРЊОИ СЕЛЕКСИОНЕРОНИ ТОЉИКИСТОН
· Зоти гўсфандони њисори дар тамоми љањон шуњрат дорад, мањсули селексияи мардумї мебошад. Гўсфанди њисои калонтарин гўсфанд дар љањон аст.
· Н. Красичников бо шогирдонаш Б. Сангинов навъњои пахтаи мањиннахи 6242 – В, 6465 – В, 8338- В ва ѓайраро ба вуљуд овардаанд.
· Љумъаев нањои пахтаи «Регар -1», «Регар -48», «Дружба-80» ро ба даст овардааст.
· Каримов навъњои љуворимаккаи «Њисор – 45», мошњои «Тољикї-1», «Тољики -2№ ва љавдори «Тољики – 50» рўёнидааст.
· Карамхудоев ва Лашкарёва навъњои гандуми мулоимдонаи «Навруз» ва сахтдонаи «Ватан» ро руёнидааст.
· Пирмањмадов навъњои нахўди «Зимистонї» ва «Муќтадир» - ро рўёндаанд.
· Н. Силуя, Эшонќулов ва А. Мањмадбеков дар мутобиќ кунонидани лимў дар Тољикистон њисса гузоштаанд.
· И. Лебедев зоти гўсфанди серравѓану серпашм, Форсихонов шакли зоти гўсфанди фархории њисорї, Степанова, Сатторов барои зоти шведию зебувидї, Н. Солдатенко, Н. Ањмадалиев ва дигарон бањри бењбудии зоти гови алотадќиќоти назарраси селексионї анљом додаанд.
· Ба шароити минтаќаи миёнакўњ ва баландкўњ корњои селексионии А. Арбобов ва А. Норов оид ба гибридкунонии ќутос бо хоти ќалмиќи ва дигар зотњо наззаррас ва шоёни тањсин дониста шудааст.
Терминњо
· Биотехнология - истифодаи организмњои зинда ва равандњои биологї дар истењсолот.
· Мањсулнокї – биомассае, ки системаи биологї онро дар як воњиди вадар як воњиди ваќт истењсол кардааст.
· Инженерияи генї -ќисми генетикаи молекулавї.
