Будовы, пра тое, наколыи адпавядаюиь

яны нашым тэтам¹

3 прамовы на пасяджэнт таварыства фйшматау 7 мая 1821 г.

Усведамляючы важнасць гэтага пытання, шчога у свеце не хацеу бы большага, чым вырашыць яго, даць на яго адказ. Але, на жаль, сшы, вщаць, не адпавядаюць жаданню. Ведаю, што для лепшага адказу трэба разабрацца у сённяшшм стане таварыства i ycix паасобку яго членау, на яюх трымаецца яго будынак, i у стане утвораных iM саюзау i сувязяу, а потым ужо, ведаючы нашы сшы i метады работы, належыць вырашыць, што кожны i усе мы разам павшны зрабщь, каб таварыства i яго саюзы 6buii, як той гадзшшк, у яим усё узаемазвязана, у яюм кожная спрун-жына, кожнае колца, няспынна рухаючыся, служыць адной мэце — толью тай гадзшнж можа адбщь некал1 гадзшу шчасця для краю...

Задачы будучага таварыства вельлм шыроия. Пры дапамозе асветы i згуртавання суайчынн1кау яно naBJHHa рабщь дзейсны уплыу на фамад-скую думку, раб1ць усё для шчасця i вызвалення айчыны. Але не пра гэтыя задачы i усё звязанае з iMi у таварыстве пакуль што трэба гава-рыць; трэба яшчэ арган4завацца i замацавацца У тым пункце апоры, з якога мы павшны узняць польаа свет, трэба яшчэ паправщь тое, што у iM сапсавалася; думаць як тое, што ужо ёсць у нас у руках, утрымаць i разв1ваць далей; як зрабщца нам сам1м заусёды дзейсным1 i працав!тым1 каб у распачатай вялжай справе нават хвш1ны дарэмна не страцщь.

Як бачым, аслабнуу рух у таварыстве. Мы крычал1 адзш на аднаго, а В1на была агульная. Трэба, аднак, папытацца: чаму аслабнуу? Можа мы craai менш старанным1? Ui меней люб1м айчыну i таварыства? Щ

¹ Мыслщел1 i асветн1К1 Беларуа. Энцыклапедычны даведжк. Мн,. 1995. С 640-647.

Раздел IV

мы навуку не рушьин уперад? А мо, наадварот i тое, што забылюя? Ц\ не можам цяпер навуковага артикула альбо хоць бы вер­ша так, як раней, нашсаць? А мы ж, здаецца, не меней старанныя, не меней здольныя; наадварот, усяго гэтага у нас пабольшала. Але, паколью невял1юя у нас сшы, яюя да таго ж хутка i досыць шырока расплылюя, не дз!ва, што Унутры мы MyciM станавщца на калеш перад абл1ччам гэтых абавязкау, яюя шчым амаль не адрозшвалюя ад тых абавязкау, што даводзщца выконваць па-за таварыствам, наадварот, ад таго, што яны болей бьш сканцэнтраваныя, здавалюя ментымь Ста­туты таварыства у сэнсе навуковасщ перабольшьии нашыя магчымасщ, не адпавядаюць нашьш сигам, бо вымагаюць таго, каб кожны быу сап-раудным вучоным, таму яны шиш не могуць быць цалкам выкананы. Яю ж сёння я прынясу на пасяджэнне вершык, якое прачытаю наву-ковае даследаванне? Не вартае яно таго, каб выносщь на таварыства, нават прыяцел1 будуць пагарджаць iMi, толью перад фшарэтам1 магу з iMi паказацца. Якую ж я тады прынясу таварыству У навуковым сэнсе карысць? Сух!я у нас навуковыя пасяджэнш, i K?uii б крытыка шчаьтва увайшла у фшарэцк1я саюзы, тады б не было прычыны шкадаваць на-вуковых пасяджэнняу, яюя шчым шшым не адрозшвалюя дасюль ад цяперашшх фшарэцюх. Паколью таварыства жыло толью навуковас-цю, няма Hi4ora дз1унага, што яно упала ва унутраную бяздзейнасць пасля таго, як разладз^ся навуковы парадак...

Што да адбору членау, то тут трэба б нам паболей строгасщ — каб у таварыства прымалюя толью сапрауды годныя людз1, дзейныя, з вы-сакародным сэрцам, разумныя, людз!, якш любяць айчыну, старанныя i цвёрдыя; мы не будзем тады мець патрэбы у пошуках спосабаУ ха-вацца адзш ад аднаго.

Варта б было нам пастанавщь, каб той, хто не быу прыяцелем, а тым самым фшарэтам, шчым не праяв1ушы сябе, не мог бы быць i фшаматам. Няхай бы там быу перыяд пробы; каб мы не прымал1 у та­варыства, як раней, малавядомую асобу. Наконт членау, як1х раней называл! карэспандэнтам!. У статутах сказана, што толью паеля 4 ме-сяцау член таварыства можа стаць правадзейным. Гэты пункт неаба-вязкова выстауляць перад yciMi, для большай карысщ яго трэба б не агалошваць. Карэспандэнцтва можа быць апошняй ступенню i выпра-баваннем нашых братоу; перайшоушы яе, яны становяцца заканадау-цам1 таварыства ycix саюзау удзельн!кам! ycix ято пачынанняу, а

Философская мысль Беларуси периода Российской империи

пазней i выканауцам1 найшырэйшых мэт. Можа, каму-небудзь гэта ступень будзе вельм1 цяжкай, а кал! выразна скажаш яму, што тады i тады яе можна прайсщ, усялякая затрымка У любога можа распалщь толью непатрэбную прэтэнзта, будзе яго раздражняць. Няхай caMi правадзейныя члены вызначаюць, праз яю час пераводз!ць карэспан-дэнта у правадзейныя члены. Трэба, каб карэспандэнт ведау, што ён можа быць выбраны, але кал1 канкрэтна, не ведау.

Думк! для шжэйишга класа.

'1. Шчасце — гэта найвышэйшая мэта ycix 1мкненняу чалавека; шчасце — ва унутранай задаволенасц1 ад сваей працы, учынкау i по-быту; асаб1стае шчасце — у шчасщ грамадсюм: дбаць пра грамадскае дабро — значыць памнажаць i дабро уласнае.

2. Хто дбае пра грамадскае дабро, шакш кажучы пра шчасце, асве-ту i славу краю, хто рады прысвящць яму самога сябе, а яму усе здольнасщ, сшы i маёмасць — з'уляецца сапраудным грамадзян1нам.

3. Сапраудны грамадзян1н паводз1ць сябе не толыа згодна уста-ноуленым грамадсым законам, але i згодна законам сумлення Mapani i рэл1п1; улада законам знаходз1ць чалавека дома i па-за домам, але унутры чалавека няма моцнай спружыны для юравання яго учынкам1; дык вось — там, дзе улада закона^ i сораму слабыя, там пачынаецца улада сумлення i рэтг'п.

4. Parcim не тольк1 аб'ядноувае людзей з творцам, яна не толью уЦе-ха i вышэйшая асалода для сэрца знясшеных пад цяжарам няшчасця i чалавечых заган, але i шчыт супраць варожых грамадству яго членау яна краевугольны камень, на яюм абап1раюцца мараль i тленнае шчасце.

5. Panirii i марал1 варожыя: абыякавасць да ушанавання Бога, не-павага да месцау гэтага ушанавання, распаусюджванне поглядау, як1я падрываюць асновы рэл1г11, распуста i адступленне ад звычаяу, усяля-кага роду празмернасщ.

6. Маральная распушчанасць, празмернасщ i раскоша У задаваль-ненн1 жыццёвых патрэб, што прыводзяць да жудасных вышкау, на-раджаюць агщу да шлюбу, якая вельм1 часта наз1раецца сёння. Праз гэта псуюцца дарэшты не толью пачц!васць, мараль, не толью цершць ад гэтага рэл!г1я, але, што вын1кае адсюль, церпщь yeeci люд, як1 усё больш прыкметна роб1цца слабейшым, бяднейшым, становщца няз-«атным як трэба працаваць для дабра краю, а значыць, i для дабра кож-нага паасобку.

Раздел IV

7. Ашчаднасць з'яуляецца маткай выгоды, парадку i багацця, сло­вам, дамашняга i грамадскага шчасця, з'яуляецца рысай сапрауднага грамадзяшна, бо яна вядзе да прыстойнага карыстання дастаткам1, з HKJMi трэба дзялщца i з шшым1, яна пращвщца усяпм празмернасцям i раскошы — самай галоунай прычыне дэмарал!зацьп. У нас, дзе празмернасщ гэтыя не толыа не даюць карысщ, не павял1чваючы мяс-цовую прамысловасць, але выразна шкодзяць, бо гэта ж марнуюцца апошшя сроди, яюя можна было б укласщ f развщцё земляробства. Ашчаднасць вельм1 пажаданая, яна той адзшы бальзам, што столыа можа загащь ран i падмацаваць грамадсю дух.

8. Той, хто прысвячае сваю працу — <j)i3i4Hyro ui разумовую — свайму краю, усё робщь для яго дабра, з'яуляецца адначасова карыс-ным грамадству чалавекам i паважаным грамадзяншам. Адсюль вышкае, што гэтак жа, як да веравызнання зауЪёды павшна быць цяртмасць да працоунага класа — рамесшкау ui прадстаунжоу любой шшай працы: трэба быць нецяртмым1 тольп да гультаёу, яюх мы павжны схшяць да працы.

9. Асвета краю — наиважнейшая спружына яго шчасця. Асвета па-шыраецца праз павел!чэнне кола тых, хто умее чытаць; таму трэба зас-ноуваць школы Ланкастэра, падтрымл1ваць навуковыя Остановы, заахвочваць тых, хто пасылае дзяцей i моладзь у школы i ва ушверштэт, пашыраць чытанне i друкаванне карысных кшг, раздаваць ix у школах у якасщ прэмШ, дапамагаць тым, хто хоча вучыцца, падтрымл1ваць мастацтва, рамёствы, засноу^аць i разв1ваць фабрып, асабл4ва nanepHi, суконныя i ткацк1я фабрыю, што найлягчэй можна ажыццявщь у Kpai.

10. Ва ушверсггэце яшчэ вельм1 мнот без шяюх вышка}? прыс-вячаюць сябе прыродазнаучым i матэматычным навукам, у той час, як так патрэбныя чыноунжам i грамадзянам навуп права i адм1шстра-цьп ляжаць у нас аблогай. Тых, што не маюць так1х здольнасцей, каб, працуючы над ф1з1кай ui матэматыкай мапн прынесщ карысць наву-цы i краю, i тых, што не прысвячаюць усё свае жыццё гэтым навукам, а вывучаюць ix тольи для таго, каб набыць званне, трэба адгаворваць ад гэтага адзшага ix {мкнення i схшяць да вывучэння права, пал1тычнай эканоми, ricTopbii, урэшце arpaHOMii на якую, не паюдаю-чы упарта вывучаць свае прадметы, маюць найбольшае права i якой як жыхары аграрнага краю хутчэй за усё павшны сябе прысвячаць.

Философская мысль Беларуси периода Российской империи

11. Залшне мяккае i камфортнае выхаванне з пачаткам распешчанасц1, слабаволля i 1ншых заган, як ф1з!чных, так i мараль-ных, ЯК1Я сярод нашай моладз1 аж занадта часта наз1раюцца. Трэба iMKHyuua палепшыць дамашняе выхаванне, трэба, каб кожны pa3Bieay свае ф1з4чныя сшы, а для гэтага карысны: заняти з палашом, конная язда, плавание i шшыя практыкаванн1.

12. Мала гаварыць пра станоучыя якасц1 чалавека i вучыць jm; трэ­ба самому даваць ва yciM прыклад у паводзшах. Бо hixto так не схшяе да л^хога людск1я сэрцы i розум, як л1х1я учынк1 тых, хто воляй лесу заюиканы вучыць просты люд i паляпшаць разбэшчаны свет, хто на словах прапаведуе дабрачыннасць, а у жыцщ заграз у распусце.

Думк1, ятя павтен парашыць вышэйшы клас.

1. Грамадскае шчасце залежыць як ад добрых грамадзян, так i ад добрага урада.

2. Не могуць быць добрым! грамадзяне там, дзе кепск1 урад, i не можа быць кепскага урада там, дзе большасць — добрыя грамадзяне.

3. Найлепшы урад будзе там, дзе Усё робщца згодна з пажаданнем народа, а не з вол!, капрызу i сшы аднаго.

4. Умацаванне добрых можа перамагчы любое л1ха, супроць гра­мадскай думи зброя i любая сша — н1што.

5. Стропя спосабы ущску грамадскай думи не павшны аслабляць сэрца i схшяць да адрачэння пераканання^, а пав1нны ул1чваць супрац1уленне гэтаму ц1ску, яшчэ больш умацо^ваць перакананн1, актыв1заваць пошук1 спосаба пры дапамозе як1х можна хавацца ад праследаванняу\

6. Масоны зус1м не так1я, за яюх 1мкнецца выдаваць ix фанатыч-ная стараннасць. Ведал1 яны патрэбу $эпт\ i урада i супроць ix не выступал*. Але Kani б прагнул1 хоць пазнаць, яю урад лепшы, i кал1 б pa6uii тое, што кожны сапраудны грамадзян1н пав!нен рабщь, ужо i гэта гаварыла б пра ix добрыя якасц1. 3 таго, што J ix бьин тайныя згуртаванн1 (з дазволу Урада) не вынжае, што яны рабин змовы суп­роць веры. У цяперашш час увайшло у практыку усё самае лепшае Taiub як мага лепей. Таму не трэба, як звычайна усюды робяць, папра-каць каго-небудзь за гэта, кажучы: Kaai не бьшо Hi4ora л1хога, нашто ж ^гЗДы Taiuua? Намер бы? прыцягваць людзей да?сеагульнага братэр-^ства i узаемадапамоп: няужо ж гэта можа быць нечым кепск(м у вачах

Раздел IV

рэл1гп i з пункту гледжання марал1? (№3 — робщца гэта, каб хутчэй выхоуваць пачуццё таварыскасщ).

7. РэлМя, якой так павольна паддаюцца простыя, сэрцы, мае тое няшчасце, што велым часта з'яуляецца страшнай зброяй фанатызму i ущску; пад яе маскай, з крыжам у адной руцэ i ca зброяй у другой щуць, аслепленыя чаканым) прыбыткам}, чалавеканенавкшю, каб аб-дурваць i занявольваць легкаверных i цёмных мужыкоу.

8. Духоушку, яю л1чыць, што, выйшаушы за брамку,.ён ужо аказ-ваецца не на свеце, а выракшыся прыемнасцей быць мужам, бацькам, думае, што ён ужо не грамадзянш зямип, а жыхар нейкага пераднеб'я, адкуль можна юдаць кул1 на разбэшчаны свет, на асвету, фишсофш, трэба дал1катна напомнщь, што ён жыве на зямш, што са светам сувя-зей не парвау, кормщца хлебам, як1 дае зямля i праца суайчыншкау i што задача яго — не замахвацца на асвету i фшасофш, не ведаючы, што яны такое, а пашыраць святло навук, каб не сляпых, а адукаваных схшяць хутчэй да чыстай марал! i panirii. У той жа час трэба патроху выступаць супроць бясшлюбнасщ духоушкау, якая з'яуляецца найга-лоунейшай прычынай непрыстойнасщ, 3rai3My i варожасщ да свету.

9. Вайсковае саслоу'е, хоць яго — няшчасце роду людскога i най-болей псуе мараль, хоць яно прычыняецца да абязлюджвання краю, павшна у першую чаргу папауняцца разумным; грамадзянам1, паколыа цяпер, як вщаць, пераважвае шшыя сасло$а: н1яюя змены у iM не могуць адбыцца, пакуль яно будзе складацца з наёмшкау. У войска, значыцца, трэба прывабл1ваць тых, хто сядзщь па дамах без работы i хто здатны да вайсковай службы, мае да яе схшьнасць.

10. Hi асвета краю, Hi земляробства не можа больш xyTKiMi тэмпам1 рухацца наперад, пакуль не будзе лжвщавана ганебная, зам-шэлая на працягу вякоу i аброслая забабонам1 перашкода — няволя ся-лян, якая супярэчыць законам прыроды, цвярозаму розуму i нават чыстым эканам1чным разл1кам i выкл1кае сорам у сэрцах людзей.

11. Моладзь часта бывае неспакойная, бо запалена рэвалюцыйным духам, щ зал1шне гарачая: яна рада была б пазбавщь заможных ix ба-гацця, яна л4чыць, што далека не yciM трэба аддавацца навукам, яна ceaiMi паводз1нам1 правацыруе праследаванне урада на сябе i грамад-зян... Вельм1 мала моладз1 щзе вучыца ва yHieepciTBT: з ушвератэцкай aKpyri, дзе нал1чваецца у школах больш 20 тысяч, набываць вышэй-

Философская мысль Беларуси периода Российской империи

шыя навую прыязджае ледзьве 700 чалавек; там з ахвотаю i карысцю бяруцца вывучаць навую, хоць менш здольным яны даюцца з цяжкас-цю; больш заможная моладзь, дрэнна выхаваная пры дапамозе крыкау бацько?, аказаушыся у горадзе, лайдачыць i кладзе пляму на ушверспэт; праследаванн1 улад зыходзяць не так ад тутэйшай моладз1, як хутчэй ад духу урада, як1 сюды адным i тым жа спосабам npbiuicKae моладзь, мяркуючы, што у моладз1 больш сш i супрац;улення, чым ся-род шшых грамадзян, а прыц(скаючы моладзь, прыщскае асвету.

12. Сказанае аб неабходнасщ падмацоуваць словы ceaiM прыкла-дам у аднос1нах да шжэйшага класа i тут трэба захаваць. Дадам яшчэ важнае пажаданне, каб, пашыраючы вышэйпрыведзеныя думк1, звяр-талася большая увага на час, месца i спосаб ix распаусюджвання, каб пераказ гэтых думак меу большы BbiHiK i не прынёс шкоды таму, хто ix пераказвае, бо такое на цяперашщ час вельм1 легка ножа здарыцца.