Статья VII

Құқықтық және қоғамдық тәртіп

Қоғам тәртіпке негізделіп, арқа сүйеп қалыптасып, өмір сүре алады. Қоғамда тәртіп болмаса, ол құлдырайды, қирайды, оның келешегі болмайды. Мұны адамдар ежелден-ақ жақсы түсінген.

Сондықтан да қоғамда тәртіп орнатудың жолдарын қарастырған. Қоғамдағы тәртіп түрлі әлеуметтік нормалардың, былайша айтқанда, адамдардың мінез-құлқын реттейтін қағидалардың өсерімен яғни күшімен орнатылады.

Әлеуметтік нормалардың ең негізгісі, алғашқы пайда болғаны әдет-ғұрып, дәстүр қағидалары. Әр халықта олар ежелден-ақ қалыптасқан. Қазақ халқы әдеттерінің заң түрінде күші болған, "Қасым ханның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы", "Тәуке ханның Жеті жарғысы" – бұлар негізінен әдеттік заңдардың жинақтары. Осындай әдеттердің күшімен қоғамда тәртіп орнатылған.

Әлеуметтік нормалардың маңызды түрі - әдептік нормалар. Әдептік нормалардың құқықтық сипаты болмайды. Олар адамға құқық бермейді, міндет жүктемейді. Олар адамның ар-ұятын, намысын қалыптастырып, солар арқылы қоғамдық тәртіп орнатуға ұйтқы балады. Әдептік нормалар құқықтық нормаларға түрткі, негіз балып отырады. Құқықтық нормалардың басым көпшілігі әдептік нормалардан нәр алады, соларға арқа сүйейді. Неғұрлым құқықтық нормаларға әдептік нормалар арқау болса, соғұрлым заңдардың әділеттік, адамгершілік мәні жоғары балады.

Құқықтық нормаларды қолдану нәтижесінде қоғамда құқықтық тәртіп орнығады. Демек, құқықтық тәртіп дегеніміз құқықтық нормаларды жүзеге асыру нәтижесінде қалыптасатын қоғамдық тәртіп.

Пысықтау сауалдары

1. Заңдылық ұғымын айтыңыз және оның қағидаттарын (принциптерін) сипаттаңыз.

2. "Құқықтық тәртіп" деген заң аталымы қандай ұғымды білдіреді?

3. Құқықтық тәртіп пен қоғамдық тәртіптің арақатынастылығын түсіндіріңіз.

4. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің кепілдіктерін атаңыз, олардың мазмұнын айтып беріңіз.

5. Заңдылық пен құқықтық тәртіптің заңдық кепілдіктерінің қандай болатындықтарын атаңыз.

Жиырма төртінші тақырып. ТҰЛҒА, ҚҰҚЫҚ ЖӘНЕ МЕМЛЕКЕТ

Адам және адамзат құқықтарын қарастырар алдында, "тұлға", "азамат", категорияларының өзара қатыстылықтарын белгілеп алу өте маңызды. "Адам" ұғымы оны биологиялық жағынан қарастырып жануарлар әлемінің белгілі бір физиологиялық қасиеттері бар өкілі ретінде сипаттап барып таниды.

"Тұлға" ұғымы адамды қоғамдағы өзінің орны мен рөлін, оның алдында қаншалықты өзінің жауапты екендігін жете түсінген саналы да дербес адам ретінде бағалап әлеуметтік жағынан сипаттап барып таниды (әр түрлі объективтік-субъективтік себептерге байланысты адамның тұлғалық қасиеттерге (сапаларға) ие бола алмайтын жағдайлары да болуы мүмкін, мысалы, сот адамды психикалық кеселге ұшырауы себепті әрекет қабілеттілігі жоқ деп танығанда солай болады).

"Азамат" ұғымы адамды нақты мемлекетпен орнықты түрде құқықтық байланыс орнатқан дербес "тұлға" ретіңде заңдық жағынан сипаттап барып бағалайды һәм таниды.

Адам құқығы - адам мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған, өзі заң арқылы қорғалатын болуы мүмкін жүріс-тұрыстың (мінез-құлықтың) өлшем (шамасы). Мұның өзі адамның жаратылыстық табиғатынан туындайтын, қарапайым да ең маңызды игіліктерді, тұлғаның осы қоғамда еркін де қауіпсіз тіршілік ету жағдайында, оп-оңай жүзеге асырып пайдалануының мүмкін екендігін білдіретін әмбебап категория болып табылады. Қазіргі кезеңде адам құқығы жалпы әлеуметтік ұғым ретінде түсініледі. Мұның өзі тұлға бостандығы саласындағы ұлттық мүдделерден де жоғары тұрған жалпы адамзаттық талаптар мен стандарттарды бейнелейді, әрі оларды қамтиды.

Адам құқықтарына мынандай белгілер тән болады:

1) бұл құқықтар адамның табиғи және әлеуметтік мәнінің қоғам болмысы жағдайларында үнемі өзгеріп отыратындығын ескеру арқылы туындап өрі қарай дамып отырады;

2) объективті түрде қалыптасып барып пайда болады және мемлекеттің тануына байланысты болмайды (яғни мемлекет тарабының тануына тәуелді емес);

3) жеке адамға тумысынан тән болады;

4) ажырамайтын, тартып алынбайтын сипатта болады, табиғи ретінде (ауа, су және т.б. сияқтылар ретінде) танылады;

5) тікелей күші бар болып келеді;

6) ең жоғары әлеуметтік құндылық деп танылады;

7) құқықтың қажетті бөлігі ретінде, оның белгілі бір мәнін білдіретін (яғни бейнелейтін) нысаны түрінде көрінеді;

8) жеке адамға өз білігінше әрекет етуге немесе белгілі бір игіліктерді алып пайдалануға мүмкіндік жасайды және оны қамтамасыз етеді сөйтіп барып адамдар мен мемлекет арасында болатын өзара қатынастарды реттейтін қағидаттар мен нормалар болып қалыптасады;

9) Бұларды тану, бұлжытпай орындау, сақтау және қорғау – мемлекеттің міндеті болып табылады.

Адамның өмір сүруі және оның лайықты тұрмыс жағдайларында тіршілік ету құқығын жүзеге асыру үшін оның дүниеге келуінің өзі-ақ жеткілікті болады. Ал басқа құқықтарын іске асыру үшін ол адамда азамат пен тұлғаға тән қасиеттерінің болуы қажет-ақ.

Сонымен, азаматтық құқық - заң жөне мемлекет тарабынан қорғалатын, әрі заң тұрғысынан алғанда осы азаматтың жүріс-тұрысының шама мөлшері. Енді осы құқық кім көрінгеннің мүддесін қанағаттандыруға емес, тек нақты мемлекетпен тиянақты байланыс орнатқан азаматтың ғана мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған болады.

Азамат құқықтары адам құқықтарына қарағанда әрдайым заңдық категориялар түрінде көрінеді, бұл олардың айырмашылығы болып табылады. Олардың (азамат құқықтарын) мемлекет танымайынша олар заң жүзінде баянды етілмейінше, адамның нақты жақпен байланысы орнамайынша тәуелсіз түрде бар болуы, іске қосылуы мүмкін емес яғни қолданылуы да мүмкін емес.

Тұлға бостандығы - азамат құқығы, мұның өзі қандай да бір кедергінің немесе бір нәрседен қысылудың жоқ екендігін ғана білдіреді.

Азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын жариялау кезеңдеріне сүйеніп негіздегенде оларды әдетте үш буынға бөледі.

Бірінші буын — бұған ХVІІ-ХVШ ғғ. буржуазиялық революциялар жариялаған азаматтық және саяси құқықтар кіреді. Осы құқықтар "негативті" яғни теріс немесе болымсыз деген атауға ие болады. Мұның мағынасы тұлға мемлекет билігіне тәуелсіз дегенді білдіреді. Басқаша айтқанда оның (тұлғаның) жеке адамға тән бостандық пен өзінің кім екендігін көрсетуіне деген араласпаушылық шегін белгілейді (мысалы, тұлғаның өмір сүруге, бостандыққа және қауіпсіздікке құқықтылығы, тұрған жайының дербестігіне, заң алдындағы тең құқықтылығына, сайлау құқығына, ойлау мен ар-ождан бостандығына, сөз және баспасөз бостандығына және т.б.).

Екінші буын - социалистік идеялар мен социализм орнаған елдердің ықпалы негізінде халықтардың әлеуметтік-экономикалық, мәдени мәртебелерін көтеру мақсатында жүргізген күрестерінің нәтижесінде XX ғасырдың орта шенінде осындай түрде пайда болды. Кейде бұл құқықтарды "позитивтік" деп атайды. Олай болатыны бұларды жүзеге асыру бірінші буындағы құқықтарға қарағандағы өзгешелігі белгілі бір дәрежеде мақсатты әрекеттерге баруды мемлекеттен талап етеді. Яғни оларды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін шараларды жасауға "позитивтік" түрде кірісуді қажет етеді (мысалы, бұларға енбек ету, еңбекті еркін таңдау, демалыс, тынығу құқықтары, ана мен баланы қорғау, білім беру, денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, қоғамдағы мәдени болмысқа қатысу және т.б. құқықтар жатады).

Үшінші буын - адамзаттың ғаламдық проблемалары туындатқан ұжымдық немесе ортақтық құқықтар. Бұл құқықтар қаншалықты жеке адамдардың әрқайсысынан гөрі тұтастай ұлттар мен халықтарға соншалықты тиесілі (мысалы, бейбіт өмір сүру құқы, лайықты қоршаған ортаға құқықтылық, өзін-өзі билеу немесе өмірдегі, қоғамдағы орнын әркімнің өзінің белгілеуі құқығы, ақпарат алу, әлеуметтік және экономикалық дамуға құқықтылық және т.б. құқықтар). Құқықтардың осы түрі екінші дүние жүзілік соғыстан кейін, көптеген елдердің отарлық тәуелділіктен бостандық алу жағдайында, экологиялық ахуалдың дамыған елдер қоғамына тән проблемалардың шиеленісіп асқынуы нәтижесінде туындады және әлі де болса көбінесе өзінің даму кезеңін басынан өткеруде, заңдық міндетті нормалар ретінде қалыптасу сатысында тұр.

Құқық пен тұлғаның сан-алуан байланыстары ең толық түрде құқықтық мәртебе ұғымы арқылы ғана сипатталуы мүмкін. Осы сипаттауларда жеке адамның заңдық болмысының негізгі жақтары қамтылып көрсетіледі. Осының барысында олардың мүдделері мен мұқтаждықтары, мемлекетпен болатын өзара қатынастары, еңбек және қоғамдық-саяси қызметтік әрекеттесулері айқындалады.

Ең қысқаша түрде құқықтық мәртебе ғылымда тұлғаның қоғамдағы заң баянды етіп бекіткен жайы мен күйі ретінде анықталады. Құқықтық мәртебенің негізінде шындыққа негізделген мәртебе жатады, ал құқық болса осы жайды баянды етіп бекітеді, сөйтіп оны заң аясына (шеңберіне) енгізеді, әрі орнықтырады.

Құқықтық мәртебе тұлға құқықтарының, бостандықтарының, міндеттері мен мүдделерінің мемлекет таныған және оған мемлекеттің кепілдіктері берілген жиынтығы болып табылады. Тұлғаның шынайы жай-күйінің тұжырымдалуы түрлі жолдармен сан алуан тәсілдер арқылы бірнеше ерекше құралдардың көмегімен жүзеге асырылады. Мұның өзі адамды қоғамда бар құқықтардың субъектісі деп танудан-ақ, сөйтіп оған ерекше сипатты қасиет беруден басталады. Осыдан кейін ол өзіне лайықты құқықтық қатынастарға кірісуге, өзінің теріс қылықтарына жауапты болуына мүмкіндіктер ала алады. "Мәртебе" сөзін латыншадан аударғанда біреудің немесе заттың, бір нәрсенің "жайы-күйі, қалпы" дегенді білдіреді. Тұлғаның құқықтық мәртебесінің кіндігін, яғни тұғырлық негізін Конституция және басқалай да маңызды заң актілері мен Адам және азамат құқықтары Декларациясында жарияланған құқықтар, бостандықтар мен міндеттер құрайды. Міне осылар қоғамдағы тұлғаның жай-күйін мемлекеттік істердегі рөлін, мүмкіндіктерін, оған қатысу-қатыспауларын ен алдымен анықтайды.

Құқықтық мәртебенің түрлері:

а) азаматтың жалпы немесе Конституциялық мәртебесі;

б) азаматтардың арнайы немесе тектік мәртебесі;

в) дербес мәртебе;

г) жеке тұлға мен заңды тұлғаның мәртебесі;

д) шетелдік адамдардың, азаматтығы жоқ адамдардың, босқын адамдардың мәртебелері;

е) шет елдерде тұратын Қазақстан Республикасы азаматтарының мәртебесі;

ж) салалық мәртебелер: азаматтық-құқықтық, әкімшілік-құқықтық және т.б. мәртебелер;

з) кәсібилік және лауазымдық мәртебелер (депутат, министр, судья, прокурор мәртебесі);

и) түрлі экстремалдық жағдайларда немесе елдің ерекше аймақтарында жұмыс істейтін адамдардың мәртебесі.

Жалпы құқықтық мәртебе - бәрінен бұрын Конституциямен анықталады. Сөйтіп ол ағымдағы әр түрлі жағдайларға (қызмет бабымен ауысуларға, отбасылық жағдайларға, лауазымға, атқаратын қызметке) тәуелді болмайды, елдің бәріне бірдей әрі жалғыз болады. Жалпы құқықтық мәртебе құқық, субъектілерінің бүкіл сан алуандығын, олардың өзгешеліктері мен ерекшеліктерін, айырмашылықтарын ескеруге мұршасы келе бермейді. Сондықтан да көптеген субъективтік құқықтар мен міндеттер оған кірмейді. Өйткені бұлар ол субъектілерде, оның еңбек етуіне, құқықтық қатынастарының сипатына, басқалай да жағдайларының өзгермелілігіне қарай бір жағынан туындап, басқа жағынан тоқтатылып жататындығына байланысты болады. Белгілі бір қоғамның сипаты жөнінде, оның әлеуметтік табиғатын, демократиялылығының дәрежесін, жалпы құқықтық мәртебесін және т.б. зерделеп барып қана пікір айтуға болады.

Арнайы, немесе тектік мәртебе — бұл мәртебе белгілі категорияға жататын азаматтардың (зейнеткерлер, жұмысшылар, шаруалар, мүгедектер) жағдайының ерекшеліктерін көрсетеді. Аталған топтар мен топтамаларға жататын азаматтар жалпы құқықтық мәртебелер аясында өздеріне тиесілі өзгешіліктерге, қосымша құқықтарға, міндеттерге ағымдағы заңдарда алдын ала қарастырылуы бойынша ие болуы мүмкін.

Дербес құқықтық мәртебе — жеке адамның деректерін белгілейді (жынысын, жасын, отбасы жағдайын, атқаратын жұмысын анықтайды). Әрбір адам өзінің дербес мәртебесін, құқықтары мен міндеттерін, жауапкершілігін, мүмкіншіліктерін жақсы білуі - құқықтық мәдениеттіліктің белгісі болып табылады. Дербес құқықтық мәртебе жылжымалы, өзгермелі болып келеді. Ол адам болмысында болып жататын өзгерістермен қатарласа бірге өзгеріп отырады. Құқықтық мәртебе күрделі жинақталған сипатта болады. Ол адамның қоғаммен, мемлекетпен, ұжыммен, өзін қоршаған адамдармен жасасқан бүкіл байланыстарын ашып береді. Бүл ұғымның құрылымына мынадай элементтер кіреді:

а) осы мәртебені белгілейтін құқықтық нормалар;

б) құқық субъектілік;

в) негізгі құқықтар мен міндеттер;

г) заңға негізделген мүдделер;

д) азаматтық;

е) заң алдындағы жауаптылық;

ж) құқықтық қағидаттар.

Құқық бар бостандықтың өлшемі, оның нормасы, мүмкін болатынның шегін нұсқау қызметін атқарады. Сонымен бірге құқық осы бостандықтың жүзеге асырылуының кепілі, оның сақшысы және қорғаныс құралы. "Зорлық-зомбылық болмай, заң өз үстемдігін жүргізген кезде бостандық та сонда". Құқық нормалары - бостандық нормалары. Ал осындағы бостандық - заң таныған, мемлекет оны заңдар мен басқадай да актілер түрінде тұжырымдаған бостандық – мәселе міне осында. Бостандық өзіне қажет сүйенішті (тіректі), кепілдікті құқықтан алады, ал тұлға болса өзіне тіректі яғни, кепілдікті құқықтан алады, сөйткенде ғана тұлға өз мүддесін қанағаттандыруына мүмкіндік алады.

Адамның құқықтары мен бостандықтары табиғи және оған тумысынан берілген. Ажырамайтын, ең жоғары құндылық деп танылады. Адамның құқықтарын сақтау және қорғау - мемлекеттің міндеті.

Әркімнің өмір сүруге, денсаулығының болуына, жеке басының қауіпсіздігіне және дербестігіне, ар-намысы және қадір-қасиеті мен ізгі атағының қорғалуына, ой және сөз бостандығына, өзінің пікірі мен сенім-нанымдарын білдіруге, тұрғын мекен-жай таңдауға, меншік алуға, сатып алуға, оған ие болуға, оны пайдалану мен оған иелік етуге, кәсіпкерлік іспен айналысуға, өз елінен басқа елге баруына, одан қайтып келуіне құқылы.

Азаматтардың митингілер, көшеде шерулер мен демонстрациялар өткізу құқығы; мемлекеттік органдарға сайлауға және сайлануға, ақпараттар алуға және оларды таратуға, дербес және ұжымдасып үндеулер (петициялар) беруге, өз еркі бойынша ұлтын анықтау құқықтары бар, және олар заң арқылы баянды етілген. Әлеуметтік және мәдениет салаларында да азаматтарға тиісті құқықтар қаралған (еңбек ету, демалысқа шығу, тынығу, білім алу, әлеуметтік қамсыздандыру, зияткерлік шығармашылықпен айналысу және т.б.). Адам құқықтары мен бостандықтары көпшілік мақұлдаған жіктеуге сәйкес әлеуметтік-экономикалық, азаматтық, мәдени және дербестік деп бөлінеді. Жіктеп бөлудің мұндай түрі әлемнің заңдық іс-тәжірибелерінде, сондай-ақ ұлттық құқықтық жүйелерде де қабылданған.

Адам құқықтары мен азамат құқықтарының араларындағы айырмашылықтарға келер болсақ, бүл айырмашылықтардың болуының өз негізі бар.

Біріншіден - адамның құқықтары қайсы бір мемлекеттің таныған-танымағанынан және заңдарда баянды етілген-етілмегеніне қарамастан-ақ сол құқықты иеленушісінен (сақтаушысынан) тысқары қандай да болмасын мемлекетпен байланыссыз-ақ бар бола береді. Ал азаматтың құқығы осы адамның өзі тиісті болып отырған мемлекеттің қорғауында болады.

Екіншіден - жер жүзінде көптеген адамдар азамат мәртебесін тіпті алмағандар (азаматтығы жоқ адамдар), демек олар формалды түрде азамат құқықтарын алмағандар, сондықтан азамат құқықтары оларда жоқ.

Заң ғылымында азаматтардың барлық құқықтары субъективтік құқықтар деп аталады, яғни дербес, ол адамдардың барлығына ғана емес, әркімге де тиісті құқық. Бұл құқық олардың иелерінің (сақтаушыларының) алдынан қаншама түрлі қызметтер атқаруына кең жол, яғни мол мүмкіндіктер ашады. Өздерінің қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруға, қандай да бір әлеуметтік игіліктерді пайдалануына, өздерінің заңда көрсетілген талаптарын басқа адамдардың ұйымдардың орындауына деген кең мүмкіндіктер береді.

Субъективтік құқық (яғни жеке адамның өзіне ғана тән дербес құқығы) - бұл мемлекеттің өзі кепілдендірген тұлға яғни жеке адам жүріс-тұрысының (мінез-құлқының) болу мүмкіндігінің (немесе берілген рұқсатының) өлшемі, мөлшері.

Сонымен субъективті — талаптанушы сипатта болатындарға тиесілі азаматтық, мүліктік, әлеуметтік-экономикалық құқықтар ғана емес, сонымен бірге осындай субъективті-талаптанушылық сипатта - саяси және дербес бостандықтарға жататын: сөз, баспасөз, жиналыстар өткізу, митингілерге шығу, көшелерде шеру, демонстрациялар өткізу, пікір, сенім, ар-ождан бостандықтары және басқалай да бостандықтар болады. Субъективтік құқық қашан да болсын мемлекет тарабынан кепілдіктің болуын ғана болжап қоймайды, сонымен бірге басқа адамдардың тиісті міндеттерін де болжалдайды. Егер де осы міндеттер болмаса, онда біздің көз алдымызда субъективтік құқық емес, жай ғана рұқсат болған болар еді. Ал енді осы рұқсаттылыққа әйтеуір бір кедергі болып тұрған бірдеңеге тыйым салынғанда ғана мүмкін болар еді.

Адам құқықтарының кепілдері көлемді әлеуметтік-саяси және заңды құбылыс болып табылады. Мұның өзі төмендегідей сәттермен сипатталады:

1) танымдық, яғни өзі ықпалын тигізетін объектілер жөнінде пәндік-теориялық білімдердің сырын ашып көрсетуге және мемлекеттің әлеуметтік және құқықтық саясаты жөніндегі іс-тәжірибеде (практикада) мәні бар мағлұматтар алуға мүмкіндіктер жасайтын сипатта;

2) идеологиялық, саяси биліктің демократиялық идеяларды мемлекет ішінде және одан тыс шеттерде де насихаттаудың құралы ретінде пайдаланатындығы сипатында;

3) практикалық (іс-тәжірибеде қолданылатын) заңтанудың аспаптар жинағы ретінде танылатын жеке адамның әлеуметтік игіліктерін қанағаттандырудың алғышарттары сипатында.

Кепілдіктер - тұлғаға өзінің құқықтары мен бостандықтарын, мүдделерін жүзеге асыру үшін тең мүмкіндіктер жасайтын әлеуметтік-экономикалық, саяси, имандылық, өнегелік ұйымдастыру алғышарттарының, жағдайларының, құралдары мен тәсілдерінің жүйесі. Кепілдіктер ұғымы адамзат жасаған ізгілік (яғни гуманизм адамгершілік), имандылық, өнегелілік, әділдік, заңдылық, мақсаттылық, теңқұқықтылық және т.б. негіздерге сүйенеді. Өзінің мәні бойынша кепілдіктер дегеніміз адамның заңды мүдделерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін жағдайлар (шарттар) жүйесі. Бұлардың негізгі қызметі мемлекеттің жөне басқа да субъектілердің тұлға құқығын жүзеге асыру аясындағы міндеттерін орындату болып табылады. Кепілдіктердің объектісіне адам құқықтарын сақтау мен қорғауға байланысты болып келетін қоғамдық қатынастар, азаматтардың мүліктік және мүліктік емес мүдделерін қанағаттандырулар жатады. Адам және азамат құқықтары жүйе тұрғысынан қарағанда мыналардан тұрады:

1. Материалдық кепілдіктер - экономикалық кеңістіктің тұтастығы, тауарлардың, қызмет көрсетулердің және қаржы қаражаттарының еркін түрде ауысып орналасулары, экономикалық қызмет еркіндігі, жеке меншік және мемлекеттік меншік түрлерінің тең құқықты деп танылуы және қорғалуынан тұрады.

2. Саяси кепілдіктер — халық билігінің жүйесі, мемлекет және қоғамды басқару ісіне тұлғаның қатысу мүмкіндігінің бар болуы.

3. Рухани кепілдіктер - отанды сүю және құрметтеуге, жақсылық пен әділдік, әділеттіліктің бар екендігіне сену сезіміне негізделген мәдениет құндылықтарының жүйесі: мұның өзі қоғамдық саналылық және адамның білімділігінен тұрады. Рухани кепілдіктерге әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық және діни араздықтарды тұтатуға тыйым салу да жатады.

4. Заңдық кепілдіктер - адам және азамат құқықтарын сақтау мен қорғаудың заңда қарастырылған амалдары мен тәсілдерінің жүйесі болып табылады. Тұлға құқықтарының заңды кепілдіктерінің арасынан жүзеге асырудың кепілдіктері мен сақшылық (сақтау) кепілдіктерін ажырата білу керек. Бірінші топқа құқық және еркіндік (бостандық) шегі; заңды айғақтар; жүзеге асырудың бастамашылық жолмен жүзеге асыруды ынталандыру үшін қолданылатын қолдау көрсету тобымен конституциялық бақылау мен қадағалау; тұлғаның құқықтары мен бостандықтарын бұзғаны үшін кінәлыларға қолданылатын қорғау мен жауапкершіліктердің мөлшері; бақылау мен қадағалауды жүзеге асырудың іс жүргізу формалары (түрлері); тұлға құқығын бұзудың алдын алу және сақтандыру амалдары және басқа да құқықтық амалдар.

Адам және адамзат құқықтарының заңды кепілдіктері жүйесін құрудың басты қағидаты — құқықты, бостандықтарды және заңдық мүдделерді заңға қайшы келмейтін тәсілдермен қорғаудың жалпыға бірдей болуы.

Әлеуметтік мемлекет және оның заңдары мақсатты түрде материалдық молшылықты жасауы және оларды қорғау болуы тиіс. Сонымен қатар адамның лайықты өмір сүруін қамтамасыз ету міндеттеріне қызмет етуі жөн. Қоғамдағы адамгершілік, ізгілік (гуманизм); әділдік қағидаттарын (принциптерін) нығайту ең басты және күнделікті атқаратын істер болуы тиіс.

Бақылау сұрақтар

1. Адам және азамат құқықтары мазмұнының мағынасын түсіндіріңіз.

2. Адам және азамат құқықтарын қамтамасыз етудегі мемлекеттің атқаратын рөлінің қандайлық маңызы бар екенін түсіндіріңіз.

3. "Субъектінің құқықтық мәртебесі" аталымын қалай ұғынасыз?

4. Бірінші буын құқығы, екінші буын құқығы және үшінші буын құқығы – деген не?

Қазақстан Республикасы конституциясында көрсетілген негізгі құқықтар мен бостандықтарды жіктеу

Конституция жеке адам, коғам және мемлекет үшін өмірлік маңызы жөне ең жоғары әлеуметтік мәні бар құқықтар мен бостандықтарды баянды етеді.

Олар әрбір еркін жеке тұлғаның ар-намысын қамтамасыз етудің алғышарты болып табылады. Ал бұлар болса азаматқа, қоғам мүшесі ретінде сол коғамды басқаруға, жаңғыртуға қатысу үшін қажет. Сонымен бұлар адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін экономикалық және әлеуметтік жағдайлар туғызады.

Мемлекет, қоғам үшін Конституцияда бекітілген құқықтардың маңызы сонда – олар мемлекеттің демократиялық, құқықтық мәнін жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.

Конституциялық құқықтар мен бостандықтардың өздеріне тән құқықтық қасиеттері бар.

1. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар жеке тұлғаның құқықтық мәртебесінің, жағдайының ұйтқысы болып саналады және де құқық салаларында баянды етілген құқықтардың негізін құрайды. Мысалы, отбасы құқығындағы көрсетілген құқықтар Конституциядағы отбасына арналған құқықтардан келіп шығады.

2. Конституциялық құқықтар мен бостандықтар әрбір жеке адамға және азаматқа беріледі. Ал басқа, негізгі емес құқықтар мен бостандықтар адамның өмірдегі түрлі жағдайына, мәртебесіне байланысты — жұмысшы, қызметші, мүлік иесі, сатушы, сатып алушы, талапкер, жауапкер, т.с.с.

3. Негізгі құқықтар, бостандықтар және міндеттерге тән қасиет — олардың жалпылығы. Олар барлық адамдарға, азаматтарға түгелінен беріледі.

4. Қазақстан Республикасы азаматтарының негізгі құқықтары мен бостандықтары басқа құқықтар және міндеттерден өзінің шығу негізімен айрықшаланады. Оның бірден-бір негізі — Қазақстан Республикасының азаматтығына жату. Демек, негізгі құқықтар мен міндеттер тұлға мен мемлекеттің саяси және құқықтық байланыстарын, оның азаматтық мәртебесін білдіреді.

5. Қазақстан Республикасы азаматтарының негізгі құқықтары мен бостандықтары олардың еркімен қабылданбайды және жоғалмайды. Бұл аталған құқықтар мен бостандықтар азаматтығына байланысты болғандықтан олар азаматтықтан шыққанда ғана сонымен бірге жойылады.

Адам мен азаматтың негізгі құқықтары, бостандықтары және міндеттері бірнеше топқа бөлінеді:

а) өзіндік құқықтар. Бұл әр адамға туғаннан бастап тән, одан ешкім айыра алмайтын, табиғи құқықтар. Әркімнің өмір сүруге құқығы бар, бұл адамның табиғи құқығы, оны қамтамасыз ету үшін сан алуан әрекеттер жасауға міндетті. Адамның қадір-қасиетіне қол сұғуға болмайды. Ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір-жапа көрсетуге немесе жазалауға тыйым салынады, Мемлекет органдары, лауазым иелері өздеріне өтініш айтқан адамдарға құрметпен қарап, заңға сәйкес көмектесулері керек. Өзіндік құқықтарға тұрғын үйге қол сұғылмаушылық та жатады. Соттың шешімінсіз тұрғын үйден айыруға жол берілмейді. Азаматтардың өзіндік құқықтарына басқалай да жеке басының игілігіне қажет құқықтар жатады;

ә) саяси құқықтар — тек Қазақстан мемлекетінің азаматтығы бар адамдарға ғана беріледі. Оларға жататындар: тікелей және өз өкілдері арқылы мемлекет ісін басқаруға қатысуға, мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына тікелей өзі жүгінуге, өтініштер жолдауға құқылы; жоғары және жергілікті мемлекет органдарын сайлауға және оларға сайлануға, республикалық референдумға қатысуға құқылы; мемлекеттік кызметке кіруге құқылы; бейбіт әрі қарусыз жиналыстар өткізуге құқылы;

б) әлеуметтік-экономикалық құқықтар: еңбек бостандығына құқықтылық; ереуіл жасау құқығы; тынығу құқығы; кәсіпкерлік еркіндігі; отбасын құру құқығы; әлеуметтік қамсыздандырылу құқығы; денсаулықты сақтау құқығы; білім алу құқығы.

в) азаматтардың негізгі міндеттері: Қазақстан Республикасының Конституциясын және заңдарын сақтау; басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен ар-намысын құрметтеу; Республиканың мемлекеттік рәміздерін құрметтеу; заңда белгіленген салықтарды, алымдарды, өзге де міндетті төлемдерді төлеу; Қазақстан Республикасын қорғау, әскери қызмет атқару; табиғат байлықтарына ұқыпты қарау, т.с.с.

Статья VIII.

		Еңбек бостандығы, өз қабілетін, мүлкін, кәсіпкерлік және басқа да заң тыйым салмаған әрекетті жасау құқығы
		Бірлесу құқығы

Пысықтау сауалдары

1. Қазақстан Республикасы Конституциясының маңызын сипаттаңыз.

2. Конституциядағы құқықтар мен бостандықтардың жалпыламалық мәнісін сипаттаңыз.

3. Адам мен азаматтардың Қазақстан Республикасы Конституциясындағы бекітілген а) өзіндік (жекелік) құқықтарын;

б) саяси құқықтарын;

в) әлеуметтік-экономикалық құқықтарын;

г) азаматтардың негізгі міндеттерін атап-атап көрсетіңіз.

Жиырма бесінші тақырып. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ

Қазақстан Республикасының мемлекеттік құрылысы

1991 жылы Кеңестік Социалистік Республикалық Одағы ыдырады. КСР Одағы құрамына кірген одақтас республикалар егеменді, тәуелсіз және дербес мемлекеттер құрды. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы таратылды (жойылды). Оның аумағында Қазақстан Республикасы деп аталатын жаңа мемлекет пайда болды.

Қазақстан Республикасы құрылған кезден бастап бірталай құқықтық актілер қабылданып, олар жаңа мемлекеттің заңдық негізін қалай бастады. Оларға жататындар: Қазақ КСР-нің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы заң, 1993 жылғы және 1995 жылғы Конституциялары. Аталған конституциялық актілер Қазақстанның тәуелсіздігін, дербестігін жариялап, демократиялық, құқықтық мемлекет құру туралы ойларды алға қойды.

Қазіргі уақытта негізгі құқықтық құжат — Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы. Ол тәуелсіздік кезінде қабылданған. Конституциялық заңдардың қағидаларын тұжырымдап, бір арнаға келтірді. Оның негізгі ережелері мыналар:

1. Халықтың билік етуі жарияланды. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша мемлекеттік биліктің бірден-бір қайнар көзі – халық. Халыққа, негізінен, мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын анықтау құқығы берілген. Қазақстан халқы – тек қазақ ұлты емес, сонымен қатар Қазақстанмен тарихи тағдыры тығыз байланысты басқа ұлттар топтары. Қазақстан халқы дауыс беру арқылы (референдум), талқылау арқылы, сондай-ақ Парламент депутаттарына сайлау арқылы тікелей және жанамалай мемлекеттік өмірдің маңызды мәселелерін шешуге қатысады, Халық тікелей мемлекет басшысын – Президентті сайлайды.

2. Егемендікті және тәуелсіздікті жариялау, Қазақстан Республикасының Конституциясында егемендік пен тәуелсіздіктің негізгі белгілері аталған. Оларға жататындар: өзінің аумағының болуы, оның тұтастығы, қол сұғылмау жөне бөлінбеуінің жариялануы; өзінің дербес жоғары және жергілікті мемлекеттік органдар жүйесінің болуы; өзіне тән азаматтығының болуы; Халық, Парламент, Президент және Үкімет қабылдайтын өз заңдарының болуы; Қазақстан Республикасының жер жүзі мемлекеттер жүйесінде терезесі тең жағдайы болуы. Тәуелсіздік, егемендік деген сөз — Қазақстан көрші мемлекеттерден, басқа елдерден түбегейлі әрі біржола тәуелсіз деген емес. Жер жүзі мемлекеттерінің барлығы бір-біріне белгілі дәрежеде тәуелді, өзара қатынастарын анықтайтын принциптерді мойындайды, бейбітшілік негізде өмір сүруге талпынады, қарым-қатынас жасасады, адам құқықтарын құрметтейді, т.с.с. Осы тұрғыдан Қазақстан Конституциясы адамның құқықтары мен бостандықтары туралы халықаралық құқықтық құжаттар талаптарына толығынан сәйкес келеді.

3. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқықтарының ерекшелігін (өзгешелігін), басымдылығын баянды етеді. Оған дәлел — Конституцияның адам мен азаматты алдыңғы қатарға қоюы. Конституция баптарының үштен бірі адам мен азаматың құқықтары мен бостандықтарына арналған.

Әрине, қоғамдағы демократизм және адамгершіліктің деңгейі Конституцияда құқықтар мен бостандықтардың жариялануымен ғана анықталмайды. Азаматтарға оларды пайдаланып, жүзеге асыра алатындай жағдай туғызу керек. Ол үшін мемлекет органдары, лауазым иелері заң жүктеген өз міндеттерін қалтқысыз, адал орындаулары қажет. Осы кітапта мемлекет органдарының, лауазым иелерінің міндетіне байланысты заңдардан үзінділер берілген. Сонымен қатар өрбір адам өзінің көптеген құқықтары мен бостандықтарына ие бола отырып, қоғам, мемлекет, басқа адамдар алдында да міндеттері бар екенін түсінуі қажет. Егер барша адамдар өздерінің құқықтары мен бостандықтарын пайдаланумен қатар, әдептік және құқықтық міндеттерін де орындаса, сонда ғана, шын мәнінде, құқықтар мен бостандықтардың бар екені туралы айтуға болады.

4. Конституцияда адамдардың ұлтына қарамастан құқықтары мен бостандықтарының тең екендігі баянды етілген. Қазақстанда көптеген ұлт өкілдері тұрады. Ұлттардың теңдігі туралы ой Конституцияның барлық қағидаларында берік орын алған. Барлық ұлт өкілдері өз тілін пайдалана алады. Мемлекеттік қызметте ұлтына қарамастан барлық азаматтар істей алады. Оқуға түсуде, қызметке орналасуда ұлтына қарап шектейтін ешқандай кедергі жоқ. Конституцияда айтылғанындай әр адам өзінің ұлтын анықтауға, көрсетуге немесе көрсетпеуге хақысы бар. Осының барлығы ұлттар арасындағы келісімді нығайтуға, саяси тұрақтылықты қамтамасыз етуге бағытталған.

Қазақстан Республикасының Конституциясы — мемлекетіміздің негізгі заңы. Ол мемлекет өмірінің негізгі мәселелерін заң жүзінде ресмилендіреді. Ресмилендіруге жататындар — адам мен азаматтың негізгі құқықтары, бостандықтары және міндеттері, мемлекеттің құрылымы және қоғамның экономикалық негізі. Конституция заңдардың, басқа да мемлекет органдары қабылдайтын нормативтік актілердің негізгі көзі. Кез келген заң, Президенттің жарлығы, Үкіметтің қаулысы, министрліктің бұйрығы, жергілікті мемлекет органдарының шешімдері тек қана Конституцияның негізінде, оның қағидалары, ойлары және принциптерімен сәйкес қабылдануы қажет, оларға қайшы келмеуі тиіс. Егер Конституцияның қағидаларына, нормаларына қайшы болса, олар Конституцияға жат деп танылып, күші жойылады. Конституцияның нормаларын, ережелерін мүлтіксіз сақтау талаптары тек қана мемлекет органдарына, лауазым иелеріне емес, сонымен қатар азаматтарға, олардың бірлестіктеріне де қойылады.

Пысықтау сауалдары

1. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы қашан ыдырады және оның орнына қандай мемлекеттер пайда болды? Мысал келтіріңіз.

2. Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының орнына қандай мемлекет құрылды және осы құрылған мемлекет мемлекеттік мәні бар қандай негізгі құжаттар қабылдады?

3. Қазақстан Республикасының 1995 жылы қабылдаған Конституциясы қандай қағидаларды тұжырымдады?

4. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының (Негізгі Заңының) қысқаша мазмұны нені білдіреді?

5. Қазақстан Республикасында халықтың билік етуі жарияланды, мұның мағынасы нені білдіреді?

6. Қазақстан Республикасы егеменді мемлекет деп жарияланды. Мұның мәнісі мен мағынасын түсіндіріңіз.

7. Қазақстан Республикасының Конституциясы адам және азамат құқықтарының артықшылығы мен басымдылығын баянды етеді делінген. Мұның мәнісі мен мағынасын түсіндіріңіз.

8. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы қабылданған Конституциясы адамдардың ұлты мен нәсіліне қарамастан оларды тең құқылы және бостандықтары бірдей деп жарияланған. Бұл қағиданың мәнісі мен мағынасын түсіндіріңіз.

Қазақстан Республикасы — егемен және тәуелсіз мемлекет

Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетіміздің егемендігі мен тәуелсіздігін баянды етті. Қазақстан мемлекетінің егемендігі мына белгілермен сипатталады: Қазақстан мемлекетінің тарихи қалыптасқан аумағы бар. Қазақстанның аумағы бес мемлекетпен: Ресей, Қытай, Өзбекстан, Қырғызстан және Түркменстанмен шектес. Мемлекетіміздің аумағы біртұтас және оған қол сұғуға болмайды. Мемлекетіміздің аумағына басқа мемлекеттің қол сұғуы агрессивті деп бағаланады. Агрессияны халықаралық құқық айыптайды, Конституцияда жарияланғанындай, Қазақстан басқа мемлекеттермен тату көршілік, олардың ішкі ісіне араласпау, дауларды келісім арқылы шешу, бірінші болып қарулы күштерді қолданбау саясатын жүргізеді. Республикаға қарсы агрессия бола қалған күнде немесе сырттан тікелей қауіп төнсе, Президент республиканың барлық аумағында немесе кейбір аумақты жерлерінде соғыс жағдайын енгізіп, ішінара немесе жалпы әскерге шақыруды жариялайды. Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасы туралы заң бойынша біздің мемлекет өз аумағын құрлықта, теңізде, әуе кеңістігінде өз қарулы күштерімен қорғайды. Республика шекарасын Қазақстанның шекара әскері күзетеді, ол республика тұтастығына қандай болсын қарсы әрекетке тойтарыс беруі қажет, адамдарды қылмыстық әрекеттерден қорғауы тиіс.

Егемендіктің маңызды белгісі — онда мемлекеттік биліктің жоғары органдарының болуы. Заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілдік орган — Қазақстан Республикасының Парламенті. Парламент екі палатадан: Мәжілістен және Сенаттан турады. Олар тұрақты қызмет істейді. Мәжіліс депутаттарын азаматтар тікелей сайлайды. Ал Сенат депутаттарының басым көпшілігін мәслихаттар сайлайды. Сенаттың жеті депутатын Президент тағайындайды. Мемлекеттің басшысы — Президентті азаматтар сайлайды. Президент мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатының негізгі бағыттарын анықтайды. Президент мемлекеттік биліктің барлық буындарының келісіп қызмет істеуін қамтамасыз етуі тиіс. Қазақстан Республикасының Үкіметі еліміздің көлемінде атқарушы билікті жүзеге асырады. Ол атқарушы органдардың жүйесін басқарады. Атқарушы органдардың жүйесіне жататындар — министрліктер