Ес туралы негізгі теориялар

Генетика және молекулярлық физиологияның, сонымен қатар кибернетиканың дамуына байланысты соңғы бірнеше онжылдықта естің биологиялық негіздері мен физиологиялық амалдарын зерттеу өзіне ерекше назар аударды. Бұл зерттеулердің бір бөлігі нейрондық деңгейде, демек, жекелеген жүйке жасушаларының жұмысын зерттеу деңгейінде және олардың кешендері еске сақтау үрдісінде жүргізілді. Бірақ ақпараттың есте қалдыру және қайта жаңғыру үрдістерінде мидың әр түрлі жасушаларының рөлі туралы, сонымен қатар молекулярлық деңгейде іске асып жатқан өзгерістердің ес үшін маңызы туралы сұрақтарға толықтай біржақты, сендіретіндей жауаптар әзірше алынған емес. Сондықтан да жоғарыдағы айтылған ойларды тек қызықты жорамал ретінде қарастыруға болады. Осыған байланысты ес жұмысының заңдарын түсіну үшін ерекше пайдалы және оны басқарудың тәсілдерін талдау естің психологиялық теориялары болып табылады.

Ес туралы соңғы кезде әр түрлі теориялар қалыптасты: олардың ішінде естің зерттеу амалдары мен заңдылықтарын зерттейтін психологиялық, физиологиялық, биохимиялық, кибернетикалық теорияларды ерекше атауға болады.

Психологиялық деңгейде ес механизмдерін зерттеу хронологиялық тұрғыдан басқа теориялардан ертерек қалыптасқан, әрі кеңінен тараған.

Алғашқы ес теорияларының бірі, өз мәнін қазіргі кезге дейін жоймаған, XVII ғасырда пайда болған. Ассоциативті психологиялық теория болды. Бұл теория негізінен Англияда кеңінен тарады. Оның негізіне ассоциация туралы ұғым жатады. Ассоциация — жекелеген психикалық үрдістердің арасындағы байланыс, сонымен қатар қоршаған дүниедегі құбылыстар мен заттардың арасындағы байланысы айтылады.

Бұл теория бойынша ес қыска мерзімді және ұзақ мерзімді өте күрделі жүйе ретінде түсіндірілді. Ассоциялардың өзі бірнеше түрге бөлінеді: ұқсастық ассоциациясы, көршілестік ассоциациясы, қарама-қарсылық (контраст) ассоциациясы, адамның қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді есіне жататын уақыт пен кеңістікке жақындық ассоциациясы.

Осы теорияның арқасында естің қызмет істеуі мен амалының көптеген заңдылықтары ашылып және зерттелді (мысалы, Г. Эббингауз заңы). Уақыт өте бұл теория көптеген шешілмейтін проблемаларға кездесті, ол проблеманың негізі — адам есінің таңдамалылығын түсіндіру, естің ассоциациялық табиғатының негізінде түсіндіру мүмкін болмады.

Дей тұрғанмен, естің ассоциативті теориясының оны тану үшін пайдасы көп болды.

XIX ғасырдың аяқ кезінде естің ассоциативтік теориясының орнына кезекке гештальттеория келді. Теорияның негізгі ұғымы мен басты қағидасы алғашқы элементтердің ассоциациясы емес, ал оның тұтас ұғымы — гештальт болып табылады.

Гештальтизм теориясы естің ассоциативтік теориясын қатты сынға алды (гештальт — неміс созі, қазақшалағанда бейне, тұтас құрылым деген мағынада қолданылады).

Гештальтизм теориясының негізгі ұғымы — гештальт ұғымы — тұтас ұйымды, құрылымды білдіреді.

Сонымен, ассоциативтік теорияның заттар мен құбылыстарға қарапайым элементарлық көзқарасына гештальтизм ең алдымен элементтер синтезі, тұтастық қағиданы қарсы ұсынды.

Гештальтизм тсориясының жақтаушылары адамның практикалық іс-әрекетіне естің тәуелділігі туралы сұраққа жауап бермеді және өз шешімін таппады. Сондықтан да естің генезисі туралы мәселе күн тәртібінен алынып тасталды.

Осы сұраққа психологиялық зерттеулердің басқа да екі бағытының өкілдері жауап бермеді — бихевиоризм және психоталдау.

Бихевиоризмді жақтаушылардың көзқарастары ес проблемасына ассоциативтік теория өкілдерінің көзқарастарына жақын болды. Олардың арасындағы бірден-бір мәнді жалғыз айырмашылық - бихевиористер материалды еске сақтауда бекітудің рөлін бағалады, үйрету үрдістеріндегі естің қалай жұмыс істейтіндігін зерттеуге ерекше мән берді. З. Фрейд және оның жақтаушыларының еңбегі адам есін зерттеуде еске сақтау мен ұмытудың мнемикалық үрдістерінде жағымды және жағымсыз эмоциялардың рөлін анықтауға ерекше мән берді.

Психоталдау теориясының арқасында адамның түрткілер саласымен байланысты ұмытудың көптеген қызықты психологиялық амалдарын анықтады және суреттеді.

Кибернетиканың ғылым ретінде дамуының басталуымен есептеу техникасы мен математикалық программалаудың білімнің бұл салаларында пайда болуы психологиядан тәуелсіз ес үрдістерін моделдеу басталған болатын, дәлірек айтқанда, еске сақтаудың амалдары, еске сақтаудың тәсілдері және ақпаратты қайта жаңғырту электронды-техникалық құрылымның және электронды есептеу машиналары үшін бағдарламалардың көмегімен іске асырылды.

Соңғы онжылдықта осындай зерттеулердің нәтижесінде бай материал жинақталды, адам өзінің қызмет істеу заңдарын түсіну үшін оның пайдасы орасан зор болды.

Өз кезегімен бұл ғылымдар өкілдерінің естің өзіндік психологиялық зерттеулеріне деген қызығушылығы арта түсті, себебі олар үшін алгоритмдер мен машиналардың есін жетілдіру үшін мүмкіншіліктер ашып отыр. Осындай өзара қызығушылық психологияда соңғы жылдары ақпараттық-кибернетикалық деп аталатын естің жаңа теориясының қалыптасуына алып келді. Қазір ол алғашқы адам есін түсіну жолында көп үміт күттіретін қадамдар жасай бастады. Адам миы — бұл күрделі электрондық-есептеу машинасы.

Кеңестік психологияда негізінен есті зерттеуде іс-әрекеттің жалпы психологиялық теориясымен байланысты бағыттар дамиды. Бұл теорияның негізінде ес психологиялық іс-әрекеттің ерекше түрі, адамның теориялық және практикалық әрекетінің жүйесі ретінде әр түрлі ақпаратты еске қалдыруға, еске сақтауға және қайта жаңғыртуға бағытталған.

Іс-әрекет ретінде адамның есін зерттеудің басталуы француз ғалымдарының жұмыстарымен, оның ішінде П. Жаненің еңбектерінде негізі салынды. Ол алғашқылардың бірі болып, еске сақтауға, қайта өңдеуге және материалды сақтауға бағдарланған есті іс-әрекет жүйесі ретінде тұжырымдады.

Психологиядағы француздың ғылыми мектебі барлық ес үрдістерінің әлеуметтік байланыстылығын, оның адамдардың практикалық іс-әрекетіне тәуелділігін дәлелдеді.

Кезінде біздің елімізде бұл концепция А.С. Выготскийдің және оның ең жақын шәкірттері А.Н. Леонтьевтің, А.Р. Луриянің негізін салған адамның жоғары психикалық қызметінің пайда болуы мәдени-тарихи теорияның одан әрі дамуында көрініс тапты.

А.Р. Луриянің ғылыми жетекшілігімен жүргізілген нейропсихологиялық зерттеулер естің физиологиялық амалдарын сипаттауға мүмкіншілік берді.

Есті зерттеуге өзінің белгілі үлесін қосқан П.И. Зинченко мен А.А. Смирновты ерекше атауға болады. Олар ырықты және ырықсыз есте қалдырудың практикалық іс-әрекетті ұйымдастыруға және басқа жағдайларға тәуелді екендігін жан-жақты зерттеді.

Естің іс-әрекеттік теориясына сәйкес әр түрлі елестетулердің арасында байланыстар - ассоциациялар ұйымдастыру, сонымен қатар материалды есте қалдыру, есте сақтау және қайта жаңғырту былай түсіндіріледі: адам есте сақтайтын материалмен жұмыс барысында не істейді, сонымен қатар мнемикалық үрдістер іс-әрекеттің тұтас құрылымында қандай орын алатындығына байланысты.

Есте қалдыру амалының ерекшеліктерін ашып көрсететін әр түрлі қызықты деректерді А.А.Смирнов өзінің зерттеулеріңде атап көрсеткен болатын-ды.

Естің түрлері

Есті материалды есте қалдыру, есте сақтау және қайта жаңғырту қызметін атқаратын психофизиологиялық үрдіс ретінде анықтауға болады. Кейбір адамдар, мәселен, өте қиын есте қалдырады, бірақ оның орнына жақсы қайта жаңғыртады және есінде қалған материалды есінде ұзақ сақтайды. Бұл адамдардың ұзақ мерзімді есі жақсы дамыған. Кейбір адамдар бар, керісінше, тез есте қалдырады, бірақ оның орнына есте қалдырғанын тез ұмытады. Оларда қысқа мерзімді және жедел ес күшті дамыған болады.

Ес формалары мен түрлерін жіктеу үшін бірнеше негіздемелер баршылық. Бұл жағдайда естің жекелеген түрлері үш негізгі өлшемдерге сәйкес жіктеледі: 1) іс - әрекетте үстемдік ететін психикалық белсенділіктің сипаты бойынша есті қозғалыс, эмоциялык, бейнелік және сөздік-логикалық ес деп бөледі; 2) іс-әрекеттің мақсаттарының сипаты бойынша ырықсыз және ырықты ес деп бөледі; 3) материалды есте қалдыру және есте сақтау ұзақтығы бойынша қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және жедел ес деп бөледі.

Қозғалыс ес — бұл әр түрлі қозғалыстар және олардың жүйелерін есте қалдыру, есте сақтау және қайта жыңғырту. Естің басқа түрлеріне қарағанда естің осы түрі анық байқалатын адамдар кездеседі. Кейбір адамдар өзінде қозғалыс есінің барлығын байқамайды. Естің бұл түрінің ерекше мәні зор, қозғалыс есі әр түрлі практикалық және еңбек дағдыларын қалыптастыру үшін негіз болып табылады. Жақсы қозғалыс есінің белгілеріне адамның дене жағынан шыныққандығы, еңбекке шеберлігі, "алтын қолдар" жатады.

Барлық адамдар қозғалыс есін меңгереді. Бірақ оның әрбір адамда байқалуы әр түрлі іске асады. Осы дара айырмашылықтар екі жағдайға байланысты: 1) ағзаның туа біткен дене ерекшеліктеріне байланысты; 2) қозғалыс дағдыларын қалыптастыруда дұрыс үйренудің, жаттығулардың дәрежесіне байланысты. Дара ерекшеліктерінің нәтижесінде (туа біткен және өмірде қалыптасқан) әрбір адам жүруде, жазуда, еңбекте, ойында, спортта және т.б. қозғалыстардың өзіндік қарқынын, стилін меңгереді.

Қозғалыс есі генетикалық тұрғыдан (өзінің пайда болу жағынан) естің басқа түрлерінен бұрын келеді. Балада қозғалыс есінің алғашқы байқалуы өмірінің алғашқы айына жатады. Алғашқыда балалар қарапайым қозғалыстардың тар шеңберін меңгереді. Содан кейін, қозғалыстарды есте қалдыру және қайта жаңғырту жағымды түрде кеңейе түседі, өте күрделі қозғалыстарды қамтиды.

Эмоциялық ес - бұл бастан кешкен сезімдердің есі. Жағымды немесе жағымсыз сезімдер ізсіз жойылып кетпейді, ал белгілі жағдайда есте қалады және қайта жаңғыртылады.

Эмоциялық ес адамның жеке басының қалыптасуына ықпал етеді. Ол бұрын бастан кешкен сезімдерге байланысты адамға өз мінез-құлқын реттеп отыруға мүмкіншілік береді. Бастан кешкен және есте сақталған сезімдер қозғаушы күш ретінде белгілі бір әрекетті орындауға итермелейді. Қайта жаңғыртылған сезімдер алғашқы сезімдерден күші жағынан және сипатына, мазмұнына қарай айырмашылығы болуы мүмкін. Өмірлік деректерді мысал ретінде келтіруге болады. Мәселен, өте күшті және терең қайғы, күшті қуаныш біздің есімізде уақыт өте әлсіздене түседі.

Бұрын бастан кешкен сезімді қайта жаңғырту белгілі бір жағдайда мүмкін. Осындай жағдайлар қайталап қабылдау немесе өткенмен байланысты оқиғаны еске алу.

Бейнелік ес - бұл дүниедегі заттар мен құбылыстардың бұрын қабылданылған бейнелерін есте сақтау және қайта жаңғырту. Бейнелік ес көру, есту, сипай сезу, иіс, дәм болып бөлінеді. Көру және есту естері дұрыс дамыған адамдардың бәрінде анық аңғарылады, ал сипай сезу, иіс және дәм естері кәсіби қызметтің әр алуан түрлерімен байланысты (мәселен, тамақ өнеркәсібінің дегустаторларды немесе көру, есту орғандарынан айырылған адамдарда байқалады).

Бейнелік естің жоғары дамуы көркем өнер мамандықтарының адамдарында жиі кездеседі: суретшілерде, музыканттарда, жазушыларда.

Кейбір адамдар өте анық байқалатын бейнелік есті меңгереді. Мұндай есті эйдетикалық ес деп атайды. (эйдос — грек сөзі, қазақшалағанда бейне деген мағынаны білдіреді).

Сөздік — логикалық ес — ойлауды есте қалдыруда және қайта жаңғыртуда аңғарылатын ес. Сөздік-логикалық естің мазмұны біздің ойымыз болып табылады. Ойлау тілсіз өмір сүрмейді сондықтан да ес тек қана логикалық делінбей, сөздік-логикалық деп аталады.

Сөздік-логикалық есте негізгі орынды екінші сигнал жүйесі атқарады. Естің осы түрі ғылыми қызметкерлерге, жоғары оқу орындары оқушыларына тән болып табылады. Сөздік-логикалық есті меңгерген адам оқиғалардың мәнін, қандай да болсын дәлелдеудің логикасын, оқыған мәтіннің мәнін және т.б. тез және дәл есте қалдырады. Бұл мәнді ол өзінің сөзімен бере алады.

Сөздік-логикалық ес басқа түрлеріне қарағанда жетекші ес болып табылады, оның дамуына естің барлық басқа түрлерінің дамуы байланысты.

Іс-әрекеттің мақсатына қарай есті ырықсыз және ырықты деп бөледі. Ырықсыз ес дегеніміз автоматты түрде, адам тарапынан ешқандай күш салмай, алдына арнайы мнемикалық міндет қоймай материалды есте қалдыру және қайта жаңғыртуды айтады.

Екінші жағдайда осындай мақсат міндетті түрде қатынасады, иә ырықты есте қалдыру немесе қайта жаңғырту үрдісі адамнан ерік-жігерді қажет етеді.

Материалды есте қалдыру және есте сақтау ұзақтығы бойынша қысқа мерзімді, ұзақ мерзімді және жедел ес деп бөледі.

Қысқа мерзімді ес — материалды есте сақтау белгілі аз кезеңге шектеулі ес. Қысқа мерзімді ес ұзақтығы үлкен емес (бірнеше секунд немесе минут), бірақ қазір ғана қабылданған заттар мен құбылыстарды дәл қайта жаңғырту үшін жеткілікті үрдіс.

Ұзақ мерзімді ес салыстырмалы түрде қабылданған материалды есте сақтаудың ұзақтығымен және беріктігімен сипатталады. Ұзақ мерзімді ес ақпаратты есте сақтаудың ұзақ мерзіміне есептеледі.

Жедел ес дегеніміз қысқа мерзімді ес пен ұзақ мерзімді естің аралығындағы (аралық жағдайда) есті айтамыз. Ол алдын ала анықталған мерзім бойында материалды есте сақтауға есептелген.

Адамның өмірі мен іс-әрекетінде қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді естің маңызы әр түрлі. Қысқа мерзімді ес іс-әрекеттің жекелеген түрлері мен әрекеттеріне қызмет етеді. Қысқа мерзімді естің ұқсас көріністері стенографистің, оператордың, тез іске асатын іс-әрекеттің басқа түрлері өкілдерінің жұмысында байқалады.

Ес үрдістері және оның түрлері

Ес үрдістері бірнеше түрге бөлінеді: есте қалдыру, есте сақтау, қайта жаңғырту, тану және ұмыту.

Есте қалдыру. Естің іс-әрекеті есте қалдырудан басталады. Есте қалдыру басқаша айтқанда бекіту деп аталады. Біз әр уақытта да белгілі бір нәрсені есте сақтаймыз, сол сияқты қабылдаймыз жонс ойлаймыз.

Есте қалдыру үрдісі қабылданған заттардан бас ми қыртысында із қалудан тұрады, сонымен қатар есте қалдыратын материалдың адамның бұрыннан бар тәжірибесімен, білімімен, сонымен қатар есте қалдыратын материалдың бөлімдері мен элементтерінің арасындағы байланыстарды орнату.

Есте қалдырудың жүйкелік-физиологиялық негіздері бас ми қыртысында қалыптасқан уақытша жүйкелік байланыстар болып табылады.

"Уақытша жүйкелік байланыс, — деп жазды И.П. Павлов, — жануарлар дүниесі және біздің өзімізде іске асатын әмбебап физиологиялық құбылыс. Ол сонымен қатар психологтар ассоциация деп атайтын психикалық құбылыс...".

Ассоциация заттардың екі немесе бірнеше бейнесі арасыеда ұйымдасуы мүмкін. Бұл көршілестік ассоциация деп аталады. Мысалы, біз әнді естиміз және бір уақытта сол өлең айтып тұрған адамды көреміз, онда оны қабылдау (оның әуені мен өлеңін) және ән айтушы адамды біздің қабылдауымыздың арасында көршілестік ассоциациясы қалыптасады. Көршілестік ассоциациясының қалыптасуын біз қайталап, екінші рет қабылдағанда немесе елестеткенде әннің әуенін еске түсіруіміз мүмкін. Бұл жерде әннің әуені мен әнші адамның арасында шартты байланыс, бірдейлік ассоциациясы қалыптасады.

Егер жаңа қабылданатын заттар бұрынғы қабылданатын затпен ұқсас болса, есте қалдыруда ұқсастық ассоциациясы қалыптасуы мүмкін. Мысалы, құс пен ұшақтың бейнесінің арасында ұқсастық ассоциациясы көрінеді.

Егерде қайта қабылданатын зат өзінің белгілері бойынша бұрынғы қабылданған затқа қарама-қарсы болса (мысалы, жарық және қараңғы), қарама-қарсылық (контраст) ассоциациясы жасалады.

Есте қалдыру механикалық және мағыналық болып бөлінеді. Механикалық есте қалдыру негізінен есте қалдыратын материалды бекітудің сыртқы байланыстары мен жекелеген бөлімдерінің (мысалы, сөздермен) арасындағы байланыстарға негізделеді. Механикалық есте қалдырудың негізгі шарты қайталау болып табылады. Мысалы, егер бірнеше рет бірінен соң бірін екі сөзді — балта, алма, бірнеше рет қайталасақ, олардың арасында ассоциация қалыптасады, бұл жердегі байланыс (ассоциация) бірінен соң бірін механикалық түрде қайталағандықтан болады.

Механикалық есте қаддыру — бұл материалдың жекелеген бөліктерін олардың арасындағы мағыналық байланысқа сүйенбей бірізді есте қалдыру. Материалды механикалық есте қалдыру білімді формальді меңгеруге жиі әкеліп соқтырады. Сонымен қатар механикалық есте қалдыру экономикалық тұрғыдан тиімсіз, ол мағыналық есте қалдыруға қарағанда біршама көп уақытты қажет етеді. Бірақ механикалық есте қалдыруды мағыналық есте қалдырумен дұрыс ұштастыра білгенде пайдалы.

Мағыналық есте қалдыру ойлау үрдісімен тікелей байланысты, мағыналық есте қалдыру, материалдың мазмұнын түсінуге, оның бөліктерінің арасында болатын логикалық байланыстарды саналы пайымдауға негізделеді.

Мағыналық есте қалдыруға көмектесетін тәсілдердің бірі — материалды мағыналық топтау. Мағыналық топтау дегеніміз материалды бөліктерге бөлшектеу, әрбір бөлімдегі басты, маңыздыларын бөліп көрсету.

Мағыналық бөлу және материалды топтау белсенді ойлау іс-әрекетін талап етеді, жақсы түсінгеннің барлығы есте қайталаулар арқылы бекітілген болуы керек.

Оқыту тәжірибесі мен психологиялық зерттеулер көрсеткендей, білімді берік бекіту үшін оқу материалын берік және ұзақ есте сақтауда, ұстанымды есте қалдыруда ерекше мәні зор.

Мәселен, шәкірттердің екі тобына бірдей материалды жаттау ұсынылған болатын. Бірінші топтағы шәкірттерге бір күннен кейін тексеретіндігі ескертілген болса, екінші топқа бір аптадан кейін тексеретіндігі ескертілді.

Бірақ екі топты да екі аптадан кейін тексерді. Тексерудің қорытындысы көрсеткендей материалды жақсы меңгерген екінші топтың шәкірттері болды.

Бір психологиялық зерттеуде мынадай тәжірибе жүргізілген еді. Шәкірттердің екі тобына есте қалдыру үшін мәтін ұсынылды. Бірінші топта бұл мәтінді қатарынан төрт рет оқу арқылы есте қалдыру қажет болса, екінші топта - екі рет оқуды қайта жаңғыртумен ауыстырып отыру, демек, бірінші оқудан кейін қайта жаңғырту, одан кейін — тағы да оқу және тағы да қайта жаңғырту. Зерттеудің нәтижесінде толық есте қалдыру оқу мен қайта жаңғыртуды ауыстырып отырған топта іске асқандығын аңғарамыз. Екінші тәсілмен меңгерілген материал бірінші тәсілге қарағанда есте толық және берік сақталған.

Мағыналық есте қалдырудың негізгі шарты — түсіну. Есте қалдыру ырықты және ырықсыз болуы мүмкін. Ырықсыз есте қалдыру — алдын ала ешқандай мақсат қойылмай, материалды алдын ала таңдап, есте қалдырудың қандай да бір тәсілдерін қолданбай іске асатын есте қалдыруды айтады.

Мәселен, біз көшеде кездейсоқ кездескен адамдарды, кездейсоқ тыңдалған сөздер мен әуендерді де есте қалдырамыз, біздің есімізде ырықсыз есте қалатын өзінің әсемдігімен, анықтығымен ерекшеленетін заттар мен құбылыстар, күшті сезімдер, бұрынғы біздің тәжірибемізбен байланысты қызықты, маңызды оқиғалар есте қалады.

Ырықты есте қалдыру алдын ала мақсат қайталап, есте қалдыру үшін материалды таңдауды іске асыратын есте қалдыруды айтады. Ырықсыз есте қалдырудан айырмашылығы белгілі бір материалды есте қалдыруға саналы бағытталады. Ырықты есте қалдыруда оған қажетті ерікті, күш — жігерді сала отырып, өзін жақсы және берік бекітуге жұмылдырады.

Шәкірттердің оқу іс-әрекеті білімді меңгеру, ептілік пен дағдыны қалыптастыру негізінен ерікті есте қалдыруға сүйенеді.

Қайта жаңғырту дегеніміз бұрынғы қабылдаулардың, сезімдердің, ойлардың, ұмтылыстар мен әрекеттердің адам санасында жандануы, қайта жаңғыртылуын жүйке-физиологиялық негіздері ұйымдасқан уақытқа байланыстар жүйесінің жандануы болып табылады. Бізде ең алдымен бұрын қабылданған заттар мен құбылыстардың адам санасындағы бейнесі елестетулер деп аталады.

Қайта жаңғырту тану немесе еске түсіру түрінде, еріксіз және ерікті түрінде іске асуы мүмкін.

Тану - қайта жаңғырту бейнесі қайта жаңғыртылған нысанды қайталап қабылдағанда іске асады. Мысалы, жолдасымды, үйімді тыныдым деп айтқанымыз, мынаған байланысты: заттар мен құбылыстарды қайталап қабылдағанда біздің санамызда тағы да осы жолдасымыз немесе үйіміз бұрынғы қабылдаудан алынған бейнелер, сезімдер, ойлар пайда болады.

Тану толық емес немесе толық болып бөлінеді:

Толық емес тануда біздің санамызда белгілі нысанды қабылдаумен байланысты тек кейбір елестеулер, сезімдер мен ойлар қалыптасады, қабылданған нысан біз үшін жаңа еместігін білеміз. Бірақ бұл елестеулер мен осы нысандар бұрынғы қабылдауларда болған басқа елестеулермен және ойлармен байланыссыз қайта жаңғыртылады. Мысалы, қандай болсын адамның бет-пішінін танимыз, бірақ, көргенімізді еске түсіре алмаймыз.

Толық тануда біздің санамызда қазіргі заттар мен құбылыстарды қабылдауға қатысты бұрынғы өткен елестеулер мен ойлар басқа елестеулермен, ойлармен байланысты іске асады, толық тануда елестеулер мен ойларды бізге белгілі орнына, уақытына нақты жатқыза ойлаймыз.

Сонымен, біз кездестірген адамды тани білеміз, қайда және қашан кездескенімізді, қандай жағдайда, онымен не туралы айтқанымызды және т.б. еске түрсіреміз.

Біз тек бұрын қабылданған заттар құбылыстарды ғана емес, сонымен қатар біз өз қиялымызда жасаған заттар мен бейнелерді, олар туралы кітапта оқыған немесе басқа адамдар туралы әңгімелерді тыңедай отырып, тани аламыз.

Тану белгілі дәрежеде әрбір қабылдаудың құрамды бөлігі болып табылады.

Еске түсіру — нысанды қайта қабылдаусыз іске асатын қайта жаңғырту. Еске түсіруде бекітілген бейнелер, сезімдер мен ойлар сол кезде сезім органдарының қатысынсыз қайта жаңғыртылады. Мысалы, біз кешегі күннің оқиғасын қайта жаңғыртамыз, 30 жатталған өлеңді қайта жаңғыртамыз. Еске түсіру тану сияқты толықтығына және дәлдігіне қарай әр түрлі болуы мүмкін. Еске түсіру толық емес болғанда, біздің есте қалдырған заттарымыз бен құбылыстарымыздың кейбір бөліктері ғана қайта жаңғыртылады.

Толық еске түсіруде материалдың тек белгілі мазмұны қайта жаңғыртылып қоймайды, сонымен қатар оны еске түсіру іске асатын уақыты, жағдайы және шарттары қайта жаңғыртылады. Мысалы, өлеңді жатқа айта отырып, біз жол-жөнекей қашан, кім оны берді, қай жерде және қалай біз оны оқыдық, жаттауда қандай қиындықтар кездесті және т.б.

Еске түсіру танумен тығыз байланысты. Біздің қызметімізді, оның ішінде оқу жұмысында қайта жаңғырту танудан басталады, содан кейін еске түсіруге көшеді.

Қайта жаңғырту еріксіз және ерікті іске асуы мүмкін. Еріксіз қайта жаңғырту ешқандай алдын ала мақсат қоймай, жаңғыртатын материалды таңдаусыз және ешқандай күш-жігер жұмсамай іске асыру. Бұл қайта жаңғырту өздігінен іске асады. Дүниеде өздігінен ештеңе болмайды. Еріксіз қайта жаңғырту әр уақытта да белгілі себептерге байланысты іске асады.

Еріксіз қайта жаңғыртуға себеп қаңдай да бір қабылдаулар, елестетулер, ойлар болуы мүмкін. Мысалы, мектеп деген сөзді қабылдағанда бізде еріксіз мектептің жағдайы, шәкіртгер, мұғалім және т.б. елестетулер пайда болады. Пайда болған елестету немесе ой жаңа елестетулерді шақырады, ал бұл елестету немесе ой өз кезегімен келесі елестетуді шақырады. Бұл үрдіс белгілі тәртіппен жүріп отырады. Бұл тәртіп еске сақтауда ұйымдасатын ассоциациялармен анықталады. Сондықтан да еріксіз қайта жаңғырту ассоциациялар түрінде (көршілестік, ұқсастық, қарама-қарсылық) іске асады.

Ерікті қайта жаңғырту дегеніміз алдын ала мақсат қойып, жоспарлы түрде, қайта жаңғыртылатын материалды таңдауды айтады. Мысалы, бізге қажетті тарихи деректер, атаулы күндер, есімдер, жер-су аттары, әр түрлі ережелер және т.б. Шәкірт оқыған сабағын қайта жаңғыртады.

Ерікті қайта жаңғыртуда, сонымен есте сақтауда ұйымдасқан ассоциациялар ерекше рөл атқарады. Ерікті қайта жаңғырту ассоциациялық үрдістермен, ойлаудың белсенді жұмысымен байланыста іске асады.

Ерікті қайта жаңғыртуда қиындықтар жиі кездеседі, ол кезде қайта жаңғырту тоқталады. Біз кей кезде қажет заттарды еске түсіру үшін көп күш жұмсап, әуре боламыз. Мысалы: белгілі бір адамның фамилиясын, жердің атын грамматикалық немесе математикалық ұғымдарды т.б. Осындай жағдайда біз әр түрлі қосымша тәсілдерді қолданамыз. Мәселен, ұмытылып қалған фамилияны еске түсіру үшін біз мақсатты түрде басқа фамилияларды алып қараймыз, ол адаммен соңғы рет қандай жағдайда кездескенімізді еске түсіріп көреміз.

И.П. Павлов бірнеше рет жаңа қалыптасқан жаңа байланыстар өте ұзақ есте сақталады деп атап көрсетті. Біз есте сақтау туралы айтқанда, мынадай сауал пайда болады: қандай дәрежеде біз есте қалдыратын материал есте сақталады, ұсталады, есте қалдырғанның бәрі есте сақтала ма? Есте қаншалықты сақталғандығын қайта жаңғырту бойынша бағалаймыз, бізде тексерудің басқа тәсілдері жоқ. Есте сақтау туралы айтқанда ескеретіні тек қайта жаңғыртудың бір түрі - еске түсіру, оның ішінде ерікті еске түсіру.

Біз бір кезде есте қалдырған, демек, есте сақтау үрдісіне кері үрдіс ретінде санамыздан жоқ өшуін ұмыту деп түсінеміз. Бірақ есте сақтау мен ұмытуды осылай деп түсіну негізсіз емес.

Қайта жаңғырту тек еске түсіру түрінде емес, сонымен қатар тану түрінде де іске асатындығын ескеруіміз керек, ал белгілі дәрежеде барлығын біз танимыз. Сонымен қатар әрбір қабылдауда танудың элементтері болады.

Кейбір меңгерілген материал сол күйінде сөзбе-сөз (мазмұны және түрі бойынша) есте сақталады. Сол күйінде сақталатындар, мысалы, үйреншікті әрекеттер, көбейту кестесі, әр түрлі математикалық формулалар мен грамматикалық ережелер, өлеңдер, телефон нөмірлері және т.б.

Психологияда мынадай пікір қалыптасқан, адамның қабылдайтын және есте қалдыратынының барлығы есте сақталады, бірақ біразы қайта жаңғырады: бізге қажетті қайта жаңғырту үшін тек қолайлы жағдайлары бары қайта жаңғыртылады. Осындай қолайлы жағдайлар болып табылатын қайта жаңғыртуға қажеттіліктің болуы, жүйке жүйесінің сау және сергек болуы, қайта жаңғыртылған мазмұнның жекелеген бөліктері арасында берік байланыстың болуы жатады.

Бұл жағдай болмаған уақытта қажетті материалды қайта жаңғыртудың ерікті үрдісі қиындық туғызады.

Қайта жаңғыртудағы бұл қиындықтар, сонымен қатар қазіргі сәтте қажеттіні қайта жаңғыртудың мүмкіншілігінің болмауы ұмыту болып табылады. Сондықтан ұмыту - есте сақтауға кері үрдіс емес, қайта жаңғыртуға кері үрдіс. Ұмытудың жүйке-физиологиялық негізі уақытша байланыстардың тежелуі болып табылады.

Ұмыту толық болуы мүмкін, ондай жағдайда есте сақталған материалды немесе оның бөлігін көп мезгілге дейін қайта жаңғырта алмаймыз. Көп жағдайда ұмыту уақытша болады.

Алғаш есте қалдырған материалды неғұрлым толық және дұрыс түрде қайта еске түсіруді реминисценция деп атайды. Реминисценция терминін 1907 жылы серб ғалымы В. Урбанчич ұсынған. Реминисценция сөйлеу мен бақылау барысында адамға эмоциялық әсер ететін түрлі материалдарды есте сақтауда, сондай-ақ сенсоматорлық дағдыны орнықтыруда байқалады. Бұл психологтардың арнайы зерттеулерімен дәлелденуде, адам есінде бекітілген сөздік материал өте үлкен дәрежеде жаттаудың бірінші сағаттарынан кейін ұмытылады. Кейбір уақыт өткеннен кейін бұл материалдың қайта жаңғырту мүмкіншілігі арта түседі және біршама уақыт өткеннен кейін қайта жаңғырту мүмкіншілігі тағы да төмен түседі.

Ұмыту әр түрлі шапшаңдықпен іске асады. Баяу ұмыту "жақсы", күшті естің белгісі, ал тез ұмыту — "жағымсыз" естің, әлсіз естің белгісі.

Ұмыту үрдісі әркелкі жүреді: алғашында тез, одан кейін баяу.

Мысалы, жаттағаннан кейінгі бес күнге қарағанда алғашқы бес күнде ұмыту тез жүреді.

Психологтардың эксперименттік зерттеулерінің мәліметтері бойынша оқушылардың есінде бекітілген материалдан бір күннен кейін 77,6 пайыз, төрт күннен кейін — 62,7% қалады.

Механикалық түрде бекітілген материал тез ұмытуға бейім тұрады.

Мағыналық есте қалдыруда ұмыту үрдісі біршама жай іске асады.

Ұмытуға қарсы негізгі құрал — қайталау. "Қайталау — оқу анасы" — дейді халық мәтелінде. Қайталау оқу материалын берік есте қалдырудың негізгі шарты ғана емес, сонымен қатар оны есте сақтаудың да шарты болып табылады.

Ұмыту әсіресе, алғашқы кезде тез іске асатындығын ескере отырып, оқу материалын ұмыту үрдісі басталмай тұрып, қайталауды ерте бастаған жөн.

Ұмыту жылдамдығы көп жағдайда жүйке жүйесінің жағдайына байланысты. Шаршағанда, аурудан кейін жүйке жүйесінің әлсіреуінен ұмыту өте тез аңғарылады.

Белгілі адамдар қартайған шағында немесе аурудан кейін өзінің шығармаларын танымаған жағдайлар болған. Мысалы, Линней өзінің шығармаларын басқаның шығармасы деп, ерекше қызығумен оқыған ол таңғалады: "Қандай жақсы жазылған! Осындай шығармалардың мен авторы болғым келеді!" Вальтер Скотт өте ауыр сырқатқа шалдыққан кезінде "Айвенго" романын жазды. Автор сырқаттан жазылғанына дейін роман жарық көрді. Айыққан соң өз романын оқи отырып, Вальтер Скотт бұл шығарманы қашан және қалай жазғанын ол есіне түсіре алмады.

Демек, біз есте қалдырғанның барлығы уақыт өте белгілі дәрежеде ұмытылады. Сондықтан да ұмыту мүмкіншілігін міндетті түрде ескертіп отыру қажет, әсіресе оқу жұмысында ұмытумен күрес жүргізу керек.

Қабылданғанды қайталауды дер кезінде ұйымдастыру өте қажет, бұл жұмысты кейінге қалдыруға болмайды. Осы заңдылықты М.Н. Шардаковтың зерттеу мәліметтері жақсы дәлелдейді. Қайталаусыз бірінші күні есте сақталғаны 74 пайыз; 3-4 күннен кейін — 66 пайыз; 1 айдан кейін — 58 пайыз; 6 айдан кейін - 38 пайыз; қайталаумен бірінші күні есте 88 пайызы ұсталды; 3-4 күннен кейін — 84 пайыз; 1 айдан кейін — 70 пайыз; 6 айдан кейін — 60 пайыз. Бұл зерттеулерден аңғарғанымыз ұмытудың ең 23 пайызы бірінші күннің еншісіне тиеді және қайта жаңғырту мен қабылдауды бөліп тұратын аралықтың өсуіне қарай ұмыту көбейе түседі. Уақытында қайталауды ұйымдастыру нәтижесіндс есте материал біршама ұзақ сақталады.

Естің дара ерекшеліктері

Әрбір адамның есінің өзіндік ерекшеліктері болады. Естің даралық ерекшеліктері оның күшінен байқалады. Кейбір адамдар күшті есімен ерекшеленсе, ал енді біреулеріне әлсіз ес тән. Ес сапасында белгілі дара ерекшеліктері аңғарылады. Жеке тұлғаның іс-әрекетін сипаттайтын естің даралық ерекшеліктері жеке тұлғаның қасиеттері болып табылады. Адамдар әр түрлі материалды әр түрлі тәсілдермен есте қалдырады. Біреулер суреттерді, адамдарды, заттарды, түстерді, дыбыстарды ерекше жақсы есте қалдырады. Бұлар көрнекілік — бейнелік түрдегі естің өкілдері болып табылады. Екінші бір адамдар ойларды, сөздік ережелер, ми ұғымдары, формулаларды және т.б. есте жақсы қалдыруға бейім тұрады. Олар сөздік-логикалық түрдегі естің өкілдеріне жатады. Үшінші топтағы адамдар көрнекілік-бейнелік және сөздік-логикалық естерді бірдей жақсы ұстайды.

Олардан басқа, есте қалдыру және қайта жаңғырту үрдісінде негізгі анализаторлардың қатысу дәрежесіне байланысты естің типтерін ажыратады. Осы тұрғыдан естің төмендегі түрлерін бөледі: көру, есту, қозғалыс және аралас естер (көру-есту, көру-қозғалыс және есту-қозғалыс). Бір топтағы адамдар көрген заттар мен құбылыстарды есінде берік қалдырады, екінші топтағылар - естігенін ұмытпайды, үшіншілер - қозғалыс түйсіктерінің көмегімен, төртіншілері - аралас естің тәсілімен жақсы есте қалдырады.

Мәселен, ұлы өнер адамдарының ішінде ес үрдісі күшті дамыған, есті қалдыруда ерекше дарындылық танытқан А.С. Пушкинге кез-келген басқаның өлеңін екі рет оқыса болды, жаттап алатын болған. Сол сияқты Моцарт та күрделі музыкалық шығармаларды бір-екі рет тыңдаса жеткілікті есінде сақтайтын, одан кейін өте дәл жазып алатын болған.

Орыстың көрнекті композиторы Балакиров та тамаша есімен ерекшеленген болатын. Ол да жастайынан симфониялық шығармаларды орындауда дарындылық танытты.

Естің жекелеген түрлері есте сақтайтын материалды қабылдауды іске асыратын анализаторлардын көмегімен ерекшеленеді.

Шәкірттерді бақылай отырып, мынаны көруге болады, олардың ішінде біреулері оқу материалын есте іштей оқып отырып, ерекше берік қалдырады, екіншілері дауысын шығарып оқиды, үшіншілері есте қалдыру үшін жазып алады. Шәкірттердің арасында кеңінен тараған естің түрі — аралас ес (көру — қозғалыс және есту — қозғалыс). Таза кездесетін ес өте сирек. Мектеп шәкірттерінде шамамен оны 3 пайыз аңғаруға болады.

Естің даралық айырмашылығы адам іс-әрекетінің сипатына байланысты.

Мұғалім оқушылардың есінің даралық ерекшеліктерін білуі қажет: ол балаға, бір жағынан, шәкірттің есінің күшті жақтарына арқа сүйеуге мүмкіншілік береді, екінші жағынан, естің әлсіз жақтарын дамытуға жағдай жасайды. Шәкірттердің ішінде материалды тез есте қалдыратын, бір-екі оқығанда өлеңдерді жаттап алуға бейім тұратын шәкірттер жиі кездеседі. Ондай шәкірттерге есте қалдыру үшін оқулықты бір қарағанда немесе мұғалімнің түсіндіруін зейін қойып тыңдап алса да жеткілікті.

Демек, бұл шәкірттер тек қана есінде тез қалдырып қоймайды, сонымен қатар есінде берік, ұзақ сақтай алады. Ондай шәкірттер басқаларының арасында білімді ерекше меңгеруде жетістіктерімен ерекшеленеді.

Мұғалімге оқу материалын өте жай есте қалдыратын шәкірттермен жұмыс істеуге тура келеді. Ондай шәкірттер оқу материалын көп қайталау арқылы жаттап алады, әр түрлі тәсілдерді қолданады. Шәкірттердің арасында оқу материалын тез есте қалдыратын, бірақ сол сияқты оқығанды тез ұмытатын балалар кездеседі.

Кейбір балалар материалды жаттауға көп уақыты мен күш-жігерін жібере отырып, оны дәл емес қайта жаңғыртады және тез ұмытып қалады.

Шәкірттердің есінің осындай нашар дамығандығын әр түрлі себептермен түсіндіруге болады. Нашар есте қалдыру негізінен сабақты жиі жіберген, оқу тапсырмаларын бір жүйелі орындамайтын, есте қалдырудың тәсілдерін меңгермеген оқушыларда байқалады. Зерттеулер көрсеткендей, осы себептерді ескере отырып, осыған сәйкес жұмыстардың нәтижесінде олардың есте қалдыру мен қайта жаңғыртуы біршама жақсаратындығы сөзсіз.

Естің нәтижесінің әлсіздігі кейде аурудың салдарынан, қатты шаршауы және дене жағынан басқа да дамуына байланысты.

Зейіннің нашар дамуы немесе сабақта оқушы зейінінің жеткіліксіз болуы — нашар есте қалдырудың негізгі себептерінің бірі.

Есті дамыту және тәрбиелеу

Балаларда ес олардың өмірінің алғашқы күндерінен бастап дамиды. Естің дамуы тәрбие үрдісінде дамып келе жатқан жүйке жүйесінің негізінде, іс-әрекеттің әр түрлі түрлерінде (ойын, оқу, еңбек) іске асады.

Ес оқытудың негізгі шарты болып табылады, сонымен қатар естің өзі негізінен оқыту және тәрбие үрдісінде дамиды.

Бала өмірінің алғашқы айларында есте қалдыру механикалық түрде іске асады. Бұл кезеңде тек қана қозғалыс — ассоциациялық ес байқалады. Ол туралы баланың қозғалысы бойынша түйіндеуге болады. Мысалы, баланы бір біржарым айлық кезінде емізу үшін қолға алғанда, әлі де анасының омырауына аузы тиместен сәби сору қозғалыстарын жасай бастайды.

Шетел психологиясында балалар тек сәбилік кезенде ғана емес, жалпы 7-8 жасқа дейін есте қалдыруы тек қана механикалық, ал логикалық есті үлкендер меңгереді деген көзқарас кең тараған.

Бұл көзқарас әр уақытта біз бақылап отырған шындықпен, деректермен толық қарама-кайшылықта екендігін атап өткен жөн. Деректер көрсеткендей, балаларда ойлауы мен тілі бірге дамуымен мағыналық есте сақтау қалыптаса бастайды.

Демек, балалардың мектепке дейінгі кезеңнің алдында және мектепке дейінгі кезеңде тәжірибесі әлі де жеткіліксіз. Осыған байланысты олардың ойлауы да жеткіліксіз дамыған. Сондықтан балаларға көптеген нәрселерді механикалық түрде есте қалдыруға тура келеді. Бірақ балаға жақын, материалды есте қалдыру бұл кезеңде мазмұнды сипатта болады. Мысалы, балалар ертегіні бірнеше рет тыңдай отырып, жеңіл, әрі берік меңгереді, неліктен белгілі кейіпкерлер олай емес, былай әрекет етті деген сұрақтарды жиі қояды. Балалар сөздерді механикалық есте қалдырып ғана қоймайды, олар ертегілердің мағыналық мазмұнын түсіне біледі. Ертегілерді тыңдай және есте қалдыра отырып, әр түрлі сезімдерді бастан кешіреді. Мұнда балалар ертегілерді оның мазмұнын түсіне отырып, есте қалдырады.

Мектеп жасында оқытуға байланысты логикалық есте сақтаудың шеңбері кеңейеді, есте қалдыратын материал көлемі жағынан әр түрлі, тереңдей және күрделене түседі.

Төменгі сыныптың шәкірттері кейде мағыналы материалды түсінбей, механикалық түрде есте қалдырады.

Жоғары сыныптың шәкірттері мағыналық есте қалдыруды артық санап, өздері саналы түсінеді. Бірақ олар да кей жағдайда механикалық есте қалдыруды пайдаланады. Мысалы, кейде математикалық аксиомалар мен ережелер, физиканың, химия заңдарының дәл атаулары және т.б.

Есте қалдыру алғашқы кезде еріксіз іске асады. Балаларды олар не қызықтырады, не зейінін аударады, сондай заттар мен құбылыстар есте қалды.

Балалар көп жағдайда үлкендерден ертегілерді бірнеше рет қайталауды талап етеді. Бірнеше қайталанған ертегіні бала есінде берік сақтайды.

Балалардың мектепке баруы мен есінің дамуында елеулі өзгерістер іске асады.

Ерікті есте қалдырудың мектеп оқушыларының оқу жұмысында орны ерекше.

Ол мұғалімнің тапсырмасы арқылы материалды есінде сақтайды. Жоғары сынып оқушыларына есте сақтаудың ерекше тиімді құралдары мен тәсілдерін іздену тән болып табылады.

Мектеп жасында бірінші сыныптан бастап, ерікті қайта жаңғыртуға балалардың қабілеттігі толық жетілген. Оқу материалын қайта жаңғырту белгілі жүйеде тек қана ерікті іске асуы мүмкін.

Ерікті қайта жаңғыртуға қабілеттілік оқытудың шарты бола отырып, сол уақытта оқыту үрдісінде дамиды және беки түседі, сол сияқты ерікті есте қалдыру, ерікті қайта жаңғырту еріктің, ырықты зейіннің және ойнаудың дамуымен қатар жүреді.

Мұғалім өз шәкірттерінің есінің дара ерекшеліктерін білуі қажет: бұл бір жағынан, олардың есінің күшті жақтарына арқа сүйеуге мүмкіншілік береді, екінші жағынан, шәкірттердің есінің әлсіз жақтарын жетілдіру бойынша мақсатты жұмыс істеуге көмектесер еді.

8-дәрісбаян

Қиял