Игнатенко Н.А., Гергерт Г.Э. 10 страница

Өнім бірлігін өндіруге қажетті еңбек санын анықтайтын көрсеткіш көп еңбек сіңіру деп аталады.

Өнімділік бір негізгі жұмысшыға, бір жұмысшыға және бір жұмыс істейтінге анықталады.

Бір негізгі жұмысшыға өнімділікті есептеу кезінде өндірілген өнімнің көлемі негізгі жұмысшылардың санына бөлінеді.

Бір жұмысшыға қазбаны анықтау кезінде өндірілген өнімнің көлемі негізгі және көмекші жұмысшылардың сомаланған санына бөлінеді.

Бір жұмыс істейтінге өнімділікті анықтау кезінде өнірілген өнімнің саны барлыө өндірістік-өнеркәсіптік қызметкерлер құрамының санына бөлінеді.

В = К / Ч,

мұндағы, В – өнімнің өнімділігі; К –табиғи немесе құн өлшемінде кезең бойынша өндірілген өнімнің саны.

Өнімнің еңбек сыйымдылығы технологиялық, өндірістік және толық болып ажыратылады.

Өнімнің технологиялық еңбек сыйымдылығын негізгі жұмысшылардың еңбек шығындарын олармен өндірілген өнімнің санына бөлу жолымен анықтайды.

Өнімнің өндірістік еңбек сыйымдылығын негізгі және көмекші жұмысшылардың еңбек шығындарын өндірілген өнім санына бөлу жолымен анықтайды.

Толық еңбек көлемін өндірістік-өнеркәсіптік қызметкерлер құрамының еңбек шығындарын өндірілген өнім санына бөлу жолымен есептейді:

Т = З_тр / В,

мұндағы Т – өнімнің еңбек сыйымдылығы; З_тр – еңбекті өндіруге еңбек шығындары; В – өндірілген өнім көлемі.

Еңбек өнімділігін әділ және нақты өлшеу өнімнің еңбек көлемін бағалауға негізделген еңбек әдісі болып табылады. Оған өнім ассортименті, рентабельділігі әсер етпейді.

Өнімнің еңбек сыйымдылығы шығындалған жұмыс уақыты қорының табиғи өлшемде таңдалған өнімнің санына қатынасымен анықталады. Еңбек сыйымдылығы келесі формула бойынша анықталады:

ТЕ=Т/ВП,

мұндағы, Т — өнімді шығаруға кеткен жұмыс уақытының саны, ВП – белгілі бір кезең бойынша өнімнің берілген түрін шығару.

Еңбек сыйымдылығына кіретін еңбек шығындарына байланысты, еңбек сыйымдылығының келесі түрлерін ажыратады: технологиялық, қызмет көрсету, цехтік, көмекші цехтер мен қызметтер, толық зауыттық, салалық.

Технологиялық еңбек сыйымдылығы негізгі жұмысшылардың еңбек шығынын қамтиды.

ТЕТ=ТТ/ВП,

мұндағы: ТТ — негізгі өндіріс жұмысшыларының еңбек шығындары.

Қызмет көрсетудің еңбек сыйымдылығы цехтің көмекші жұмысшыларының еңбек шығындарын білдіреді.

ТЕо=То/ВП,

мұндағы: ТО — цехтің көмекші жұмысшыларының еңбек шығындары.

Цехтік еңбек сыйымдылығы барлық қызметкерлердің еңбек шығындарымен анықталады өнім бірлігіне баға,

ТЕц=Тц/ВП,

мұндағы: Тц – жетекшілердің, мамандардың, цех қызметкерлерінің еңбек шығындары.

Көмекші қызметтер мен цехтердің еңбек сыйымдылығы көмекші цехтер мен жалпы зауыттық қызмет жұмысшыларының өндіріс көлеміне еңбек шығындарының қатынасымен анықталады.

Толық зауыттық еңбек сыйымдылығы ППП кәсіпорындарының барлық жұмысшыларының өнім бірлігіне еңбек шығындарын білдіреді.

Салалық еңбек сыйымдылығы салалардың өндіріс көлемдері арқылы жеке кәсіпорындардың берілген өнімінің жеке еңбек сыйымдылығының орташа өлшенген көлемі ретінде анықталады.

§2. Еңбек өнімділігін өлшеудің негізгі әдістері.

Еңбек өнімділігінің үш негізгі өлшемдерін ерекшелеуге болады: табиғи, еңбек және құн.

Еңбек өнімділігін өлшеудің табиғи әдісі жұмыс уақытының бірлігінде табиғи формада өнімнің қазбасын сипаттайды. Еңбек өнімділігінің табиғи көрсеткіштері: килограммдар, метрлер және т.б.

Табиғи әдіс шектеулі қолданысқа ие және негізінен бригадалар, буындар мен жұмысшылардың өнімділік көрсеткіштерін салыстыру, сондай-ақ қазбалар нормаларын және оларды орындау деңгейін анықтау кезінде қолданылады. Жұмыс уақытының нақтылы шығындарын талдау, жұмысшының, бригаданың, түйіннің жұмыс қарқындылығын анықтау үшін жұмыстарды орындауда еңбек шығынының көрсеткіштері (өнімділікке қатысты кері көрсеткіш) қолданылады, ол шығындалған жұмыс уақытының жалпы көлемінің жұмыстың барлық көлеміне, орындалған жұмыс бірліктерінің санына, яғни уақыт нормасына қатынасы ретінде анықталады.

Еңбек өнімділігін өлшеудің еңбек әдісі жұмыс уақытының нормативтік шығындарының нақтылы шығындарға қатынасы ретінде сипаттайды. Берілген әдіс есептеудің күрделілігі үшін шектеулі қолданылады және ғылыми-техникалық үдерістердің әсерінен мерзімді түрде қайта қаралып отыратын әртүрлі нормалар механикаланған және қол жұмыстарына жасалумен байланысты жұмысшылардың механикалық жабдықталуы мен жұмыстардың механикалану деңгейінің өсуіне әсерін ескеруге мүмкіндік бермейді.

Еңбек әдісі нормалармен, өндіру нормаларын орындау нормаларымен немесе жұмысшыларға жұмыс көлемін пайызбен нормативтік уақытын қысқарту дәрежесімен салыстырғанда жұмысшылардың еңбегін қолдану нәтижелілігін анықтау үшін қолданылады.

Еңбек өнімділігін өлшеудің құндық әдісі әсіресе өнеркәсіптік кәсіпорындарда кеңінен қолданысқа ие болды, өйткені жұмыстардың әртүрлі түрлерін оларды бірыңғай өлшемге келтіру жолымен есепке алу және салыстыру мүмкіндігін береді. Еңбек өнімділігін жоспарлау мен есепке алудың негізгі көрсеткіштерінің бірі ретінде өндіріске жұмыслдырылған бір жұмысшыға құндық сипатта өндіру көрсеткіші қолданылады. Алайда бұл әдіс еңбек өнімділігінің деңгейін үнемі дұрыс көрсете бермейді, өйткені оның құндық сипатына жұмыс құрылымы мен материал шығындары әсер етеді.

Еңбек өнімділігінің абсолюттік деңгейі жоспарлы кезеңде базистік кезең өнімділігін жоспарлы кезеңде еңбек өнімділігінің өсуіне көбейту жолымен анықталады. Еңбек өнімділігі (ЕӨ) өсуінің жоспарланған пайызы:

ПТ = 100 (П_пл –– П_ф) / П_ф, формуласы бойынша анықталуы мүмкін.

мұндағы П_пл мен П_ф –– базистік жылда (кезеңде) жұмыс істейтін бір орта тізімдегі жұмысшының сәйкес жоспарлы және нақтылы өнімділігі.

§3. Еңбек өнімділігінің өсу факторлері.

Өндірістің қазіргі жағдайларында, жұмыстардың барлық түрлері әртүрлі машиналар мен жабдықтарды қолданумен тікелей байланысты болғанда, еңбек өнімділігінің (классикалық түсінік бойынша) өсуі туралы емес, машиналарды, жабдықтарды (негізгі өндіріс қорларын) қолдану нәтижелерін жоғарылату туралы мәселе көтеру заңды.

Еңбек өнімділігін жоғарылатудың негізгі факторлары келесі жолмен жіктеледі:

1. Өндірістің техникалық деңгейін жоғарылату:

а) өндіріс механизациясы мен ароматизациясы;

б) технологиялық үрдістерді жетілдіру;

в) әрекеттегі жабдықтардың модернизациясы;

г) қолданылатын материалдар мен отынның конструкциясының, бұйымдардың техникалық сипаттамаларының өзгеруі.

2. Өндіріс пен еңбекті ұйымдастыруды жақсарту:

а) нормалар мен қызмет көрсету зоналарын ұлғайту;

б) басқаруды жетілдіру, жоспарлы және оқу жұмыстарын механикаландыру;

в) жұмыс уақыты шығындарын қысқарту;

г) қазба нормаларын орындамайтын жұмысшылар санын қысқарту.

3. Өндіріс көлемін арттырумен байланысты ППП санының салыстырмалы кішіреюі.

4. Өндірілетін өнімнің сапасын жоғарылату;

5. Өндіріс құрылымын өзгерту:

а) кәсіпорын бойынша өнімнің жалпы шығарылымында жеке бұйымдардың үлес салмағын өлшеу есебінен;

б) қолданылатын шикізаттың құрылымын өлшеу.

6. Өнімнің жаңа түрлерінің өндірісін меңгеру.

Аталған факторлар бойынша еңбек өнімділігін арттыру арнайы негізі бар есептермен қатар жүру керек, олар әдетте жоспардағы өндіріс нәтижесінің артуын көрсетеді.

САБАҚ №18.

Тақырып 5.3 «Еңбекті ұйымдастыру мен реттеу»

Жоспар.

1. Еңбекті ұйымдастырудың негізгі бағыттары.
2. Еңбекті ұйымдастыру ережелері.

§1. Еңбекті ұйымдастырудың негізгі бағыттары.

Еңбекті ұйымдастыру — бұл еңбек өнімділігінің өсуін қамтамасыз ететін және жұмысшылардың денсаулығын сақтауға көмектесетін жұмыс күшінің өндіріс құралдарымен бірігуінің аса тиімді әдістері.

Кәсіпорында еңбекті ұйымдастыру адам үшін қалыпты еңбек жағдайларын және кәсіпорынның кірісін жоғарылататын бір уақытта еңбек жүйелерін жасауға негізделген.

Еңбекті ұйымдастырудың негізгі бағыттары:

• еңбекті бөлу және кооперациясының тиімді формаларын жасау және енгізу;

• кадрлардың біліктілігін іріктеу, дайындау және жоғарылатуды ұйымдастыру;

• жұмыс орындарын ұйымдастыру және қызмет көресту;

• еңбекті реттеу;

• еңбекті төлеуді ұйымдастыру;

• еңбек жағдайларын жақсарту.

Еңбекті қолданудың тиімді жағдайларының негізінде еңбек үрдісін меңгеру жатыр, ол еңбек өнімділігінің динамикасын зерттеу және жұмыс уақыты шығындарын талдау негізінде дамиды.

§2. Еңбекті ұйымдастырудың негізгі ережелері

Әрбір орындаушының еңбегін ұйымдастыруда негізгі ережелер қатарын сақтау керек, оларды орындау еңбек өнімділігінің өсуіне және жалпы шаршаудың төмендеуіне көмектеседі.

1. Негізгі жұмысты көмекшіден және қызмет көрсетуден ажырату. Бұл жұмысшы мен жабдықтардың жұмыс уақыты қорын аса толық қолдануға әкеледі. Ауысым ішінде барлық жұмысқа қажеттілер қызмет көрсету қызметкерлер құрамымен алдын-ала дайындалу керек.

2. Белгілі бір жұмыстарды орындауға жұмысшыны мамандандыру және жұмыс орны бойынша біркелкі детальдар мен жинау бірліктерін бекіту (мүмкіндік бойынша). Бұл жабдықтарды қайта жөндеуге жұмыс уақытының шығындарын қысқартады, аса өнімді тоқтауларды қолдануға, жұмыстың аса жетілген тәсілдерін қолдануға мүмкіндік береді.

3. жұмысшыға алдағы ауысымдарға тапсырмаларды берумен жұмысты дер кезінде және сапалы жоспарлау. Бұл жұмысшыға жұмысқа жақсы дайындалуға және оны аса өнімді және сапалы орындауға мүмкіндік береді.

4. Демалыс пен тамақтанудың қалыпты режимдерін қамтамасыз ету, жақсы көңіл-күй мен шығармашылық ынтаны сақтау. Физикалық жағдай мен психологиялық жігер еңбек нәтижелеріне үлкен әсер етеді.

5. Жұмыс орнында бекітілген тәртіпті сақтау. Ол үшін бірқатар ережелерді сақтау керек: жұмыс орнында артық заттардың болмауы; жұмысқа қажеттінің барлығы, артық шаршататын қозғалыстар жасамас үшін тұрақты орны болу керек және бір тәртіппен орналасу керек. Мысалы, оң қолмен алатындардың барлығы - оң жақта, сол қолмен – сол жақта; жиі қажет болатындардың барлығы – жақын орналасу керек. Кезекпен қолданылатын заттарды, кері қозғалыстарды болдырмас үшін жақын орналастырған жөн. Бұл қозғалыстардағы автоматтылықты қалыптастыруға көмектеседі, қажеттіні іздеуді алаңдаушылық пен жүйке жұқаруын басып, уақытты айтарлықтай үнемдейді.

6. Жұмыс орнында тазалықты сақтау. Ұқыптылыққа, орындалатын жұмысқа деген сыйластыққа үйретеді және оның сапасын жоғарылатуға көмектеседі. Бұдан бөлек, жабдықтарды таза ұстау және дұрыс пайдалану мен күту оны қолдану кезеңін арттырады.

7. Ауысым бойынша орындауға арналған жұмыстардың дұрыс кезектесуі және еңбектің біркелкі ырғағын сақтау. Күш салуды қажет ететін аса күрделі жұмыстарды ауысымның басында, басқаларын олардың күрделілігін, кернеулігі мен ауырлығын азайту ретімен орындаған жөн.

8. Аз шаршататын қалыпта және ырғақты қозғалыстарда жұмыстың тиімді тәсілдерін іздеу және қолдану. Тәжірибе көрсеткендей, дұрыс тәсілдерді өндіруге қарай, оларды орындаудың жылдамдығы артады. Тиімді тәсілдерді өндіру үшін еңбек нәтижелерін жүйелі түрде талдау, өндірістік нұсқаулықтарды жүзеге асыру, алдынғы қатарлы жұмысшылардың тәжірибесін қолдану, еңбек үрдісін хроно­метраждау керек, оның негізінде өзара байланысқан тәсілдерді тиімді тұрғызу циклограммасы құрылады. Цик­лограммаға сәйкес жұмысшы нұсқаулықтары және оны жаттықтыру жүргізіледі. Жоғары өнімді еңбек үшін еңбек заттарын, құралдары мен әдістерін білу керек.

9. Жұмысқа берілгендік, әдістерді жетілдіруге деген қызығушылық және оны орындаудың сапасы. Бұл жұмысқа деген ұқыптылықты арттырады, еңбектің үздік тәсілдерін табуға деген ынтаны қоздырады, біліктілік пен еңбек өнімділігін жоғарылатады. Орындалатын жұмысқа берілгендік – қызметтің кез-келген саласында шығармашыл жұмысшының ерекше қасиеті.

Жұмыс орындарын ұйымдастыру және қызмет көрсету

Жұмыс орнын ұйымдастырудың астарында аз ғана шаршап, жоғары еңбек өнімділігіне қол жеткізу үшін жұмыс орнында қажетті жағдайларды жасау және жабдықтардың техникалық мүмкіндіктерін аса толық қолдану түсіндіріледі.

Орындалатын операциялардың механиаландыру дәрежесі бойынша автоматты және жартылай автоматты, машиналық, машина-қолмен және қолмен болып бөлінеді. Жұмысшыларды қоюға байланысты жұмыс орындары жеке және бригадалық, қызмет көрсету станоктарының санына байланысты – бір станокті және көп станокты, ал жұмыс сипатына байланысты – стационарлық және қозғалмалы болуы мүмкін.

САБАҚ №19.

Тақырып 5.3 «Еңбекті ұйымдастыру және реттеу» (жалғасы)

Жоспар.

1. Еңбекті реттеудің мақсаттары.
2. Еңбек шығындары нормаларының түрлері.
3. Еңбекті реттеу әдістері.

§1. Еңбекті реттеудің мақсаттары.

Еңбекті реттеудің мақсаты қажетті шығындар мен еңбек нәтижелерін анықтау, әртүрлі топтардағы жұмысшылар саны мен жабдықтар бірліктерінің саны арасында қатынасты орнату болып табылады. Еңбекті, өндірісті және басқаруды ұйымдастырудың аса тиімді нұсқасына сәйкес келетін шығындар мен нәтижелер қажетті болып саналады.

Кәсіпорында еңбекті реттеу қамтамасыз етеді:

• бөлшектерді, түйіндерді және жалпы бұйымдарды дайындаудың жоспарлы еңбек сыйымдылығын анықтау;

• мамандықтар, біліктіліктер бойынша жұмысшылардың қажетті санын есептеу;

• еңбек нәтижелерін бағалау, жалақы қорлары мен материалдық ынталандыру қорларын бекіту;

• жаңа техниканы енгізудің нәтижелігін бағалау;

• еңбек өнімділігі жоспарын негіздеу;

• цехтердің, учаскелердің, топтардың, 01 іскер жұмыс орындарының өндірістік бағдарламаларын есептеу;

• қажетті жабдықтардың санын анықтау;

• аттестацияны өткізу және оларды ұйымдастыру мен қызмет көрсетуді өңдеу кезінде жұмыс орындарының ұйымдастырушылық деңгейін бағалау.

Еңбек нормалары өндірісті, жалақы төлеуді, оның өнімділігін ынталандыруды жоспарлау мен ұйымдастырудың негізі болып табылады.

§2. Еңбек шығындары нормаларының түрлері.

Еңбекті реттеу үшін нормативтер мен бірыңғай (үлгілік) нормалар қолданылады. Кәсіпорындарда уақыт, қазба, қызмет көрсету, саны, басқару, сондай-ақ нормативтік тапсырмалар есептеледі (анықталады).

Еңбек бойынша материалдарда ерекше орын уақыт нормаларына беріледі.

Уақыт нормалары — өнім бірлігін дайындау немесе жұмыстардың белгілі бір көлемін орындауға қажетті жұмыс уақытының жалғасымдылығы екі бөліктен тұрады:

• өнімнің барлық берілген санына бекітілетін және оның көлеміне тәуелді болмайтын дайындық-қорытынды уақыт нормалары;

• жедел уақытты (соның ішінде, еңбек затын өзгертуге жұмсалатын негізгі уақыт және шикізаттарды тиеу, дайын өнімді түсіру, жабдықтарды басқару және т.с.с. жүзеге асатын көмекші уақыт), жұмыс орнына қызмет көрсету уақытын, өндіріс технологиясы және ұйымдастыруымен қарастырылған үзіліс уақытын қамтитын уақыт нормалары.

Уақыт нормасын (Нвр) немесе даналап саналатын-калькуляциялық уақытты () жалпы келесі түрде ұсынуға болады:

ал, даналап санау уақытының нормасы:

, где

tо — негізгі уақыт; tв — көмекші уақыт; tоб — жұмыс орнына қызмет көрсету уақыты; tотл л — жұмысшылардың демалысы мен емделуіне кететін уақыт; t п т — оргтех себептер бойынша үзіліс уақыттары (регламенттелінген ); t п_з — дайындық-қорытынды уақыт.

Жұмыс уақытының нормаланған шығындарының түрлері.

Еңбекті реттеу тәжірибесінде жұмыс уақыты дайындық-қорытынды, жедел, жұмыс орнына қызмет көрсету уақыты, демалыс пен емделу уақыты және үзідіс уақыты (регламенттелген және регламенттелмеген) болып бөлінеді. Бұндай жіктеу еңбек затына, жұмысшыға, жабдықтарға қатысты болуы мүмкін.

1. Дайындық-қорытынды деп берілген жұмысты дайындау және орындауға және оның аяқталуымен байланысты әрекеттерге: құралдарды, жабдықтарды, технологиялық және жоспарлы-есептік құжаттамаларды алуға; жұмыспен, сызбалармен жұмыс тәртібі туралы нұсқаулықтармен танысуға; қондырғылар мен аспаптарды орнатуға; жабдықтарды реттеуге; жұмыстарды орындағаннан кейін құралдар мен жабдықтарды түсіруге; құралдар мен жабдықтарды, құжаттарды тапсыруға жұмсалатын уақыт аталады. Дайындық-қорытынды уақыттың ерекшелігі, оның жұмысқа (еңбек заттарының партиясына) бір рет шығындалуында және берілген тапсырма бойынша орындалатын жұмыс көлеміне тәуелді болмауында. Кейбір өндірістерде дайындық-қорытынды уақыт ерекшеленбейді.

2. Жедел деп еңбек затының формаларын, көлемдерін, қасиеттерін өлшеуге, сондай-ақ сол өлшеулерді жүзеге асыруға қажетті көмекші әрекеттерді орындауға тікелей жұмсалатын уақыт аталады. Жедел уақыт шығындары өнімнің әрбір бірлігімен немесе белгілі бір жұмыс көлемдерімен анықталады. Жедел уақыт негізгі және көмекші болып бөлінеді.

а) Негізгі (технологиялық) уақыт еңбек затын (оның көлемдерін, формаларын, құрамын, қасиеттерін, жағдайы мен қалпын) өлшеуге жұмсалады. б) Көмекші — бұл, шикізаттарды, дайын өнімдерді тиеу, дайын өнімді түсіру, жабдықтарды басқару, технологиялық үрдіс барысын және өнім сапасын бақылауды (мысалы, дайын өнімдерді орнату уақыты, станокта кесу режимін өлшеу уақыты және т.с.с.) жүзеге асыруда жұмсалатын уақыт.

3. Жұмыс орнына қызмет көрсету уақыты деп жабдықтарға қызмет көрсетуге және жұмыс орнын қалыпты жағдайда ұстауға жұмсалатын уақыт аталады. Жұмыс орнына қызмет көрсету технологиялық және ұйымдастырушылық болып бөлінеді. Жұмыс орнына техникалық қызмет көрсету уақыты берілген нақтылы жұмыстады орындау кезінде жабдықтардың күтіміне жұмсалады. Әдетте, бұл категорияға тозған аспаптарды ауыстыру, жабдықтарды реттеу, жоңқаларды жинау және т.б. жатады. Ұйымдастырушылық қызмет көрсету уақыты бүкіл ауысым бойынша жұмыстарды орындаумен байланысты жұмыс орнын күтуге жұмсалады. Бұл категорияға аспаптың жұмыс ауысымының басында орнатуға және соңында жинауға, жабдықтарды тазалау және майлауға жұмсалатын уақыт шығындары жатады.

4. Регламенттелген үзіліс уақыты демалыс пен жеке қажеттіліктерге жұмсалатын уақытты және ұйымдастырушылық-техникалық себептер бойынша объективтік үзіліс уақытын қамтиды.

5. Регламенттелмеген үзіліс уақыты өндірістің орнатылған технологиясы мен ұйымдастырудың бұзылуынан пайда болған құралдар мен жұмысшылардың іркілісін қамтиды. Бұл үзілістер уақыт нормасына енбейді.

Өндіру нормасы белгілі бір уақытта бір жұмысшымен (бригадамен) дайындалуы тиіс өнімдер бірлігі санын анықтайды:

, мұндағы

Нвыр — өндіру нормасы, бірлік; Тд — жұмыс уақытының анық қоры, с; Нв — өнім бірлігіне уақыттың бекітілген нормасы, с.

Қызмет көрсету нормасы — сәйкес біліктілік жұмысшысының жұмыс уақыты бірлігінің ішінде қызмет көрсетуге тиісті өндірістік объектілердің (жұмыс орындарының, жабдық бірліктерінің) саны. Бұл көрсеткіш автоматтандырылған өндірістік үрдістерге қызмет көрсететін және көмекші жұмысшыларға да қолданылады. Қызмет көрсету нормасын келесі формула бойынша есептеледі: