Хронометраж

Операция хронометражы — операцияның қолмен және машиналы-қолмен циклді түрде қайталанатын элементтерін орындауға жұмсалатын уақыт шығындарын меңгеру тәсілдері.

Ол операцияның тиімді құрамы мен құрылымын жобалауға, соның негізінде олардың қалыпты жалғасымдылығын орнату және уақыттың техникалық негізделген нормаларын есептеу кезінде қолданылатын нормативтерді өңдеуге қолданылады. Хронометраж сондай-ақ көп жағдайда жаппай және ірі сериялы өндірісте, бекітілген есептік жолмен нормаларды тексеру үшін қолданылады. Бұдан бөлек, хронометражды жұмыстардың аудару әдістерін зерттеу кезінде оларды тарату мақсатында қолданады.

Хронометраждау үшін операцияны реттеуші элементтерге бөледі: қозғалыстар, тәсілдер немесе олардың кешендері; олардың орындалу жалғасымдылығын анықтайды, операцияның тиімді құрылымдарын жобалайды және операцияның әрбір элементінің қалыпты жалғасымдылығын есептейді.

Хронометраж жаппай немесе таңдаулы болуы мүмкін. Жаппайда операциялардың технологиялық жалғасымдылығында олардың барлық тәсілдерін үздіксіз өлшейді; таңдаулы хронометраж кезінде операцияны орындау уақытында тек жеке тәсілдерді олардың реттілігіне қарамастан жеке тәсілдерін, соңғы есепте операцияның барлық тәсілдерінің жалғасымдылығы анықталатындай, өлшейді.

Хронометраж мәліметтерін операцияның көмекші және негізгі элементтеріне нормативтерді жасау үшін бастапқы материал ретінде және зерттелетін операцияға нормаларды есептеу үшін қолданады.

Жұмыс уақытының фотосуреті

Жұмыс уақытының фотосуреті (ЖУФ) деп зерттелетін уақыт бойынша (әдетті бүкіл ауысым) жұмыс уақытының шығындарын анықтау мақсатында еңбек үрдісін зерттеу тәсілі аталады. Осы тәсіл кезінде басты назар жұмыс уақыты шығындарын анықтауға, сондай-ақ дайындық-қорытынды уақыттың шығындарын зерттеуге, жұмыс орнына қызмет көрсету уақыты мен демалысқа қажетті уақытты анықтауға басты назар аударылады.

ЖУФ кезінде механизмдердің жұмысы мен оларға қызмет көрсететін жұмысшыларды бақылайды, жұмыс уақытының фотосуретінің бақылау парағында сәйкес жазбаларды жасайды. Бақылау аяқталғаннан кейін алынған мәліметтерді өңдейді: жұмыс уақытының шығын категориялары бойынша уақыт жиынтығын құрады; ұйымдастырушылық-техникалық іс-шараларды жасайды; жұмыс уақытының қалыпты балансын жобалайды,дайындық-қорытынды уақыттың, жұмыс орнына қызмет көрсету уақытының, демалыс уақытының нормативтерін құруға қажетті мәліметтерді жүйелейді.

Жиынтық әдістерде нормалар нақтылы еңбек үрдісінің талдауынсыз және реттеуші тәжірибесінің негізінде (былайша айтанда, тәжірибелік әдіс) немесе ұқсас жұмыстарды орындау туралы статистикалық мәліметтер негізінде (статистикалық әдіс) еңбекті тиімді ұйымдастыруды жобалаусыз орнатылады. Жиынтық әдістердің көмегімен орнатылған нормалар, әдетте, тәжірибелік-статистикалық деп аталады.

САБАҚ №20.

Тақырып 5.4 «Еңбекті төлеу және түсіндіру»

Жоспар.

1. Жалақы - экономикалық категория ретінде.
2. Жалақы формалары және оларды қолданудың шарттары.

§1. Жалақы - экономикалық категория ретінде.

Еңбекақы – бұл жұмысшылармен жұмсалан еңбегінің саны мен сапасына сәйкес олардың жеке билігіне түсетін ұлттық кіріс бөлігінің ақшалай көрінісі.

Қазақстан Республикасында аралас әлеуметтік бағдардағы нарықтық экономика жағдайларында еңбекақыны реформалап, жалдамалы еңбекті пайдалану көзделеді. Еңбекақының жаңа жүйесінде көзделген:

• Еңбекақының нақтылы деңгейі ҚР республикалық бюджеті туралы заңда бекітілген деңгейден төмен болмауы тиіс;
• Еңбекақы (салықтық шектеулерден басқа) бойынша кез келген шектеулерді алып тастау;
• Жұмыс беруші мен жұмысшының арасында еңбекақынің келісімді принципін қолдану. Әр жұмысшы өзінің еңбек құқықтарын қорғауды кәсіподаққа көшіруге құқылы.

ҚР еңбекақының минималды мөлшерін мемлекеттік кепілдендіру және еңбекақының жоғары деңгейі бойынша шектеулерді алып тастау қамтамасыз етіледі. Бұл еңбекті материалдық ынталандырудың, еңбек өнімділігі өсуінің, соның салдарынан (еңбекті ынталандырудың) және қоғамдық өндіріс тиімділігінің құралы болып табылады.

Халық шаруашылығының салалары мен сфералары бойынша еңбекақының деңгейлерінде, бес қағидаға (принципке) негізделген, белгілі айырмашылықтар бар:

1) еңбектің күрделілігін есепке алу;

2) еңбек жағдайларындағы айырмашылықтарды есепке алу (жеңіл, ауыр, қалыпты, зиянды);

3) саланың маңыздылығы мен приоритеттілігін есепке алу;

4) экономикалық аудандар мен аймақтардың табиғи-климаттық жағдайларының айырмашылықтарын есепке алу;

5) жұмысшының да, ол еңбек ететін бүкіл ұжымның да еңбек нәтижелерімен байланысты.

Еңбекақыны ұйымдастырудың негізгі принциптері тарифтік жүйеде өз көрінісін табады.

Тарифтік жүйе – бұл еңбектің сандық және сапалық сипаттамаларын есепке алып, мемлекет еңбекақыны ұйымдастыратын және реттейтін, нормативтер жинағы.

Тарифтік жүйеге тарифтік-біліктілік анықтамалық, тарифтік торлар және тарифтік ставкалар кіреді.

Тарифтік-біліктілік анықтамалық шаруашылықтың қандай да бір саласына арналған жұмыстардың әр түрлерінің тізімі мен сипаттамасынан тұрады. Жұмыстардың барлық түрлері күрделілігіне және қандай да бір жұмысты орындаушының біліміне және дағдыларына қойылатын талаптарды көрсетуге сәйкес разрядтарға бөлінеді.

Тарифтік тор берілген сала және берілген кәсіп жұмысшысының білікті және біліксіз еңбегі арасында айырмашылықтарды анықтаудың негізі болып табылады. Тор белгілі разрядтар санынан және оларға сәйкес келетін коэффициенттерден тұрады.

Тарифтік коэффициент қандай бір разрядтың ставкасы 1-ші разрядтың ставкасынан неше есе жоғары екенін көрсетеді.

Тарифтік ставка — уақыт білігінде (сағат немесе күн) жұмысшының немесе басқа разрядтың еңбегін төлеу көлемі.

Экономикалық ғылымдарда жалақы номиналды және шынайы болып бөлінеді.

Номиналды еңбекақы – бұл еңбегі үшін жұмысшы қолға алатын ақша сомасы.

Шынайы еңбекақы бүгін және ертең номиналды еңбекақысына жұмысшы сатып ала алатын тауарлар мен қызметтердің көлемінен көрінеді.

§2. Еңбек ақы формалары және олардың қолданысы

Еңбек ақының екі формасын қолданады: кесімді және уақытпен есептелетін. Еңбекақының кесімді формасы тікелей кесімді, кесімді-премиалды, аккордты және жанама кесімді төлемге бөлінеді. Уақытпен есептелетін формасы уақыттық және уақыттық-премиалды жүйеге бөлінеді.

Жұмысшының өнімділігін есепке алу тәсіліне қарай еңбекақы бөлінеді: жеке, орындалған жұмыстың есебі мен еңбекақының есетемесін әр жұмысшыға жеке жүргізеді; ұжымдық (бригадалық), орындалған жұмыстың есебі мен еңбекақыны бастапқы есептеуді жалпы бригадаға жүргізеді. Еңбекақының негізгі формасы – кесімді, өйткені ол еңбек өлшемін толығырақ ашады және еңбектің мөлшері мен сапасын бақылайды.

Тікелей кесімді жүйе. Жұмысшының жалақысы қажетті сапалы өндірілген өнімнің көлемімен және өнім бірлігінің бағалануымен анықталады. Орындалған жұмыс сәйкес келетін, мөлшердегі күндізгі тарифтік ставканың жұмыс өнімділігінің кесімді нормасына қатынасымен бағалау белгіленеді.

Кесімді-премиалды жүйе белгілі өндірістік көрсеткіштерді жақсартқаны үшін, жұмысшыларды премиялау мен ебекақының кесімді жүйесінің бірлігін құрайды.

Еңбекақының аккордты жүйесі. Оның мәні мынадан тұрады: кесімді бағалау орындауға дейін бүкіл жұмыс көлеміне әкімшілік пен жұмысшылардың арасындағы келісім бойынша белгіленеді. Еңбекақының аккордты жүйесі құрылыс ісінде, көмір өнеркәсібінде және геологиялық барлауда кең таралған. Бұл жүйенің басты кемшілігі еңбекақы көлемдерінің толымсыз негізделуі болып табылады. Сондықтан бұл жүйеге тыйым салынған, ол тек ерекше жағдайларда қолданылады. Аккордты төлемнің мөлшері кесімді ақы алатын жұмысшылардың өнімділігінің бастапқы нормалары мен қолданыстағы тарифтік ставкларынан шыға отыра, анықталады.

Еңбекақының жанама кесімді жүйесі, еңбегі мөлшерлеуге және есептеуге жатпайтын, жұмысшылар тобына қолданылады.

Еңбекақының уақыттық формасы. Біліктілігі (тарифтік ставкасы) бар және нақтылы атқарылған уақыты бар жұмысшының жалақысы. Уақытпен жұмыс істейтін жұмысшылардың жалақысы күнделікті немесе ай сайын жүргізіледі. Ай сайынғы төлем кезінде жұмысқа шығудың белгіленген графигін орындағанда, жұмысшыға толық төленетін айлық ставканы белгілейді.

Уақыттық төлем кезінде жұмысшы еңбегінің нәтижелері мен оның еңбекақысы арасында тура байланыс жоқ, сондықтан бұл жүйе еңбек өнімділігінің өсуін ынталандырады және бірдей біліктілігі бар жұмысшылардың еңбекақысын төлеуде теңдікке әкеледі.

Келісімді еңбек ақыны төлеуді қолдану үшін келесі жағдайлар жүзеге асу керек:

1. Нақтылы жұмысшыға тәкелей тәуелді болып келетін жұмыстың сандық көрсеткіштерінің болуы;

2. Орындалған жұмыстардың нақтылы есебін көрсету мүмкіндігі;

3. Жұмысшыларда өндіруді және оларды өндірісті қосымша арттыруға ынталандыру қадеттілігін ұлғайту;

4. Еңбекті техникалық реттеу мүмкіндігі.

Келісімді еңбекақыны төлеу келесі жағдайларда қолданылмайды:

1. егер ол өнім сапасының төмендеуіне әкеп соғатын болса;

2. егер техникалық режимдер бұзылатын болса;

3. егер жабдықтарға қызмет көрсету нашарласа;

4. егер қауіпсіздік техникасы ережелері бұзылатын болса;

5. егер қаржы мен өндіріс материалдарының артық шығындары болса.

Келісімді еңбекақыны қолдану жағдайлары:

1. өнімді шығарудың нақты есептеу мүмкіндігі жоқ;

2. өндіріс көлемін ұлғайту мүмкіндігі жоқ;

3. өндірістік үрдіс нақты регламенттелген;

4. жұмысшы функциялары технологиялық үрдіс барысын бақылауға негізделеді.

5 – бөлім бойынша бақылау сұрақтары.

1. Өндірісті ұйымдастыру ұғымы. Өндірісті тиімді ұйымдастыруға қойылатын аса маңызды талаптар: үздіксіздік, пропорциялық, ырғақтылық.

2. Еңбек өнімділігінің, өндірістік күштердің, еңбек қарқындылығының ұғымы.

3. Еңбек өнімділігінің көрсеткіштері: өндіру, еңбек сыйымдылығы.

4. Еңбек өнімділігін өлшеу әдістері: табиғи, ақшалай (құндық) және еңбек.

5. Еңбек шығындары нормаларының негізгі түрлері: уақыт, өндіру, қызмет көрсету нормалары, саны.

6. Кәсіпорында жалақыны ұйымдастырудың принциптері мен механизмдері.

7. Жалақыны төлеудің тарифтік жүйесі: оның мәні, құрамы мен мазмұны.

8. Жалақыны төлеудің кесімді формасы және оның көптүрлігі.

9. Жалақыны төлеудің мерзімді формасы және оның көптүрлігі.

10. Жалақыны кесімді және мерзімді төлеудің қолдану салалары, артықшылықтары мен кемшіліктері.

Бөлім 6 Маркетинг негіздері

САБАҚ №21.

Тақырып 6.1 «Нарық маркетинг объектісі ретінде»

Жоспар.

1. Нарықтың пайда болу шарттары мен функциялары.
2. Нарықтың құрылымдары.
3. Тауарларды өткізу және оның каналдары.

§1. Нарықтың пайда болу шарттары мен функциялары.

Нарық –бұл сатып алушылар мен сатушылар арасындағы қарым-қатынастардың күрделі жүйесі. Ол ұзақ тарихи даму барысында қалыптасты. Нарықтың пайда болу жағдайларына келесілерді жатқызады:

· көне замандарда пайда болған еңбектің қоғамдық бөлінісі;

· өндірушілердің экономикалық ерекшелігі. Тауар айырбасы міндетті түрде баламалыққа тырысуды қарастырады, ал ол өз кезегінде, мүдделердің жекешеленуі негізінде пайда болады. Бұндай жекешелену жеке меншік негізінде пайда болады, кейіннен ол ұжымдық меншікке жүктеле бастады, бірақ міндетті түрде қандай да бір оқшауланған мүдделер шеңберімен шектелді (кооперативтер, серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, мемлекеттік кәсіпорындар және т.б.).

· өндірушінің дербестігі, кәсіпкерлік еркіндігі. Нарықтан тыс реттеу шаруашылығы кез-келген жүйеге қажет, алайда, тауар өндіруді неғұрлым аз бөгелген сайын, нарықтық қатынастардың дамуының еркіндігі соғұрлым жоғары болады.

Нарық көптеген әртүрлі функцияларды атқарады: делдалдық, есептік (баға түзуші), реттеу, бөлу және т.б. Айырбас барысында өткізілетін игіліктердің өзідік есебі мен қоғамдық бағасы жүзеге асады. Бағалар ақпаратты тасымалдайды, ол өндірістің аса үнемді әдістерін қолдануға және органикалық қорларды нәтижелі қолдануға стимул ретінде қызмет етеді. Осылайша нарық кірісті жақсы иелік ететін субъектілердің пайдасына қайта бөлуге мүмкіндік жасайды.

Қарым-қатынастардың дамыған жүйесі ретінде нарық өзара байланысқан және өзара әрекет ететін нарық жиынтығын білдіреді.

§2. Нарықтардың құрылымы.

Құрылымы бойынша нарықты келесі критерийлер бойынша бөлуге болады:

1) объектілердің экономикалық қызметі бойынша:

· игіліктер мен қызметтер нарығы;

· өндіріс құралдарының нарығы;

· бағалы қағаздар нарығы;

· жұмыс күшінің нарығы;

· валюта нарығы және т.б.;

2) қамту ауқымы бойынша:

· жергілікті;

· ұлттық;

· халық аралық;

3) нарықтық қатынастар субъектілерінің түрлері бойынша:

· тұтынушылық нарық;

· өнеркәсіптік қызметтегі тауарлар нарығы;

· мемлекеттік мекемелер нарығы;

· көтерме сауда нарығы.

4) Тауарлық массамен қанықтыру деңгейі бойынша:

· дефицит нарығы;

· тепе-тең нарық;

· профициттік нарық;

5) заңнамаға сәйкес келу бойынша:

· заңды нарық;

· заңсыз нарық;

6) нарықтық қатынастардың кемелдену дәрежесі бойынша:

· дамыған нарық;

· қалыптасып келе жатқан нарық.

Нарықтың негізгі ұғамдары: сұраныс, ұсыныс, баға болып табылады. Олардың түсінігі тауар бағасының қалыптасу механизмін түсінуге және бүкіл нарықтық шаруашылықтың қызмет етуіне көмектеседі.

§3. Тауарларды өткізу және оның арналары.

Нарықта өнімді өткізудің көмегімен тауар қозғалысы жүзеге асады.

Тауарларды өткізуді мамандар кең және тар ұғымда қарастырады. Кең түсінікте ол тауарды өндірушіден тұтынушыға жеткізуді білдіреді. Тар ұғымда өткізу – ол сатылым деген ұғым.

Өткізу каналдарын таңдау кәсіпорынның стратегиялық шешімдеріне жатады. Өткізудің келесі каналдарын ажыратады:

· тікелей өткізу. Ол, даярлаушының өз өнімін өткізу бөлімі арқылы немесе өткізу филиалдары арқылы тікелей тұтынушыға сатумен сипатталады. Тауарды сатудың бұндай тәсілі даярлаушыға тікелей жолмен өз өнімінің өтуін бақылауға және өз тұтынушыларының қалауын білуге мүмкіндік береді. Бұған коммивояжерлер көмектеседі. Бұл клиенттерді іздеу және олармен жұмыс істеумен айналысатын кәсіпорын қызметкерлері. Олар кәсіпорын атынан және кәсіпорыннан тыс келісім шарттар жасасады, бұл сатылымның делдалдардың қатысуынсыз жүзеге асқандығы себепті тауарға ең төмен бағаны орнатуға әкеп соғады.

· Тікелей емес өткізу. Ол делдал немесе сауда-саттық арқылы жүзеге асады.

Тікелей емес өткізу ірі өндірісшілердің болмауы кезінде, жаппай сұраныс тауарларын соңғы тұтынушыға өткізу кезінде, сондай-ақ, тауар сатушылардың белгілі тобын тек өз тауарларын сатуға келісімін алу, яғни бәсекелестердің өнімінен бас тартулар кезінде қолданылады.

Делдел арқылы өткізу арнасы өнімді сауда өкілдері, сауда делдалдары және сауда маклерлері арқылы өткізуді қарастырады.

Сауда арқылы өткізу арнасы өнімді көтерме немесе бөлшек сауда бойынша сатуды қарастырады.

Көтерме сауда көреме сатып алушының тауарды сатып алып, оларды бағалардың өзгеруінсіз немесе сатушымен болмашы ғана өзгерту арқылы өткізуімен сипатталады. Үстеме сауда екі формада жүзеге асуы мүмкін: транзиттік, бұл кезде көтерме база тауарларды өзінің қоймаларына кіргізбестен сатады, және тауарларды өз қоймаларынан сату. Екінші жағдайда көтерме суданың келесі әдістері қолданылады: сатып алушылармен тауарларды жеке іріктеу бойынша; хат, телефон, телеграф, телетайп, телефакс тапсырыстары бойынша; разъездік товароведтер мен тауар үлгілерінің қозғалмалы бөлмелері арқылы; автоқоймалар арқылы, пошта посылкалары бойынша.

Көтерме базалары көтерме сауданың басқа да формалары мен әдістерін қолдануы мүмкін. Нарықтық қатынастар жағдайында жеке көтерме кәсіпорындар тұрғындарға өздерінің дүкендері (палаткалары) арқылы немесе автодүкендерді қолдану арқылы тауарлардың бөлшектік өткізуін де ұйымдастырады.

Бөлшектік сауда – бұл тауарды тұтынушыларға тікелей сату. Бөлшектік сауда желілері көтермеге қарағанда үлкен территориялық шашыраңқылығымен және майдалылығымен сипатталады. Халыққа сауда қызметін көрсету арнайы тәртіпке келтірілген және жабдықталған сауда орындарының болуын, сауда ассортиментін іріктеу мен қалыптастыру және тұрғындардың өзгерген сұраныстарына сәйкес оның жедел өзгеру мүмкіндіктерін, сатып алушылардың тұтыншылық сұраныстарын үнмі зерттеу және есепке алуды, әр нақтылы адамға тауарды ұсыну және сату іскерлігін қарастырады.

Бөлшектік саудада сатудың келесі әдістерін қолданады: өз-өзіне қызмет көрсету, қызмет көрсетудің сатушы үстелі арқылы, үлгілер арқылы, ашық есептеумен, алдын-ала тапсырыстар бойынша.

САБАҚ №22.

Тақырып 6.2 «Маркетинг: оның негіздері мен концепциялары»

Жоспар.

1. Маркетинг концепциялары.
2. Маркетинг принциптері.
3. Маркетинг категориялары.

§1. Маркетинг концепциялары.

Маркетинг (marketing – нарық бөлімі) XIX-XX ғасырлар тоғысында АҚШ-та ірі кәсіпорындардың өндірілген өнімдерін өткізумен байланысты туындаған сату мәселелерін қолданбалы зерттеу түрінде пайда болды. Маркетинг – өндіріс пен сатуды дамытудың мақсаттары, міндеттері мен әдістеріне менеджерлер көзқарасының көпжылғы нәтижесі.

Маркетинг өзінің дамуында концепция ретінде келесі кезеңдерден өтті:

· өндірістік концепция өндіріс жаппай болған кезеңдерде пайда болды. Өндірушілер өз қызметінде: «Қанша өндіре алғанша өндір» атты ұран сөзді басшылыққа алды. Тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру үшін, өндірушілер өндірілетін тауардың құнын төмендету мақсатында өндірісті жетілдірумен айналысты.

· өнімдік концепция тұтынушылардың жоғары сапылы, үздік эксплуатациялық қасиеттері мен сипаттамалары бар өнімге деген жақсы көзқарасынан туындайды. Демек, өндірушілер тауардың сатып алушыларға тартымды болуы үшін барлық қажеттіні жасауы керек. Тауар модификациясы неғұрлым көп болған сайын, тұтынушылар өздерін соғұрлым жақсы сезінеді.

· сату концепциясы тұтынушы фирма тауарларын, егер ол тауарды жылжыту және сату бойынша қажетті жағдайлар жасамайтын болса, жеткілікті көлемде сатып алмайтындығынан туындайды. Осыған сәйкес, фирма өз өнімінің жарнамасына көп көңіл бөлу керек және сату көлемін арттыру үшін қысқа мерзімді түрткі болатындай тәсілдерді қолдануы тиіс.

· маркетинг концепциясы фирманың табысы тұтынушылардың сұраныстарын зерттеу дәрежесіне және бәсекелестерге қарағанда аса тиімді қанағаттандыру тәсіліне тәуелді болуына негізделеді. Маркетинг концепциясының мәнін келесі сөздермен түсіндіруге болады: «Тауарды емес, клиентті жақсы көріңіз. Оның мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін біліңіз». Бұл концепцияны шет елдік көптеген фирмалар басшылыққа алды.

Әлеуметтік-этикалық маркетинг концепциясы фирма қызметінде үш сәтті қарастыруды болжайды: тұтынушылардың қажеттіліктері, фирма мақсаттары және қоғамның әлеуметтік игіліктері. Егер фирма тұтынушыларға қажетті тауарларды өндірсе, қоршаған ортаны жақсартса, қоғамның игілікті жағдайларын жоғарлатса, және бұнымен қоса кірістің өсуі мен сату көлемдерінің өсуіне қол жеткізер болса, онда бұл концепция онда жұмыс істейді. Бұл еңбек сіңіруді қажет ететін концепция, бірақ оның болашағы зор.

§2. Маркетинг принциптері

Маркетинг кең ұғымда – тұтынушыға бағытталған нарық жағдайларында шаруашылықты жүргізудің белгілі бір философиясы.

Әдебиеттерде маркетингке көптеген әртүрлі анықтамалар берілген. Біздің көзқарасымыз бойынша келесілер сәтті болып табылады:

· маркетинг – бұл сұранысты басқару;

· маркетинг – айырбас арқылы қажеттіліктер мен мұқтаждықтарды қанағаттандыруға бағытталған адамдық қызметтің түрі;

· маркетинг – бұл кәсіпорынға пайдалы клиентураны жаулап алуға, ал кейіннен сақтап қалуға мүмкіндік беретін іс-шаралардың жүйесі және техникалық тәсілдердің жиынтығы.

Маркетинг негізінде келесі ұғымдар жатыр: қажеттілік, сұраныс, тауар, баға, нарық.

Маркетинг келесі принциптерге жүктеледі:

1) тұтынушыға қажеттіні өндіру;

2) нарыққа тауар мен қызметті ұсынумен емесе, керісінше тұтынушылар мәселесін шешумен шығу;

3) қажеттіліктер мен сұраныстарды зерттегеннен кейін тауар өндірісін ұйымдастыру;

4) фирманың өндірістік-экспорттық қызметінің соңғы нәтижелеріне қол жеткізуде күшті шоғырландыру;

5) алға қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін бағдарламалық-мақсаттық әдістерді және кешенді тәсілдерді қолдану;

6) тауардың тұтынушыға қозғалу тізбегінде барлық түйіндерді маркетингпен қамту мақсатында нарық талаптарына біруақытта мақсатты әсер етумен оған тауарлардың белсенді түрде дағдылануының тактикасы мен стратегиясын қолдану;

7) кәсіпорын қызметін жедел нәтижеге емес, тауарды нарыққа шығарудың стратегиялық жоспарлау мен болжауды жүзеге асырудың негізінде нәтижелі коммуникациялардың ұзақмерзімді көрінісіне бағдарлау.

Әрекет ету салалары бойынша маркетингтің келесі түрлерін ажыратады:

· тауарлар маркетингісі (тұтынушылық, өндірістік қызметке қажетті тауарлар);

· қызметтер маркетингісі;

· ұйым маркетингісі – ұйымның қолайлы бейнесін жасау және ұстап тұру мақсатында қолданылатын қызмет.

· жеке тұлғаның маркетингісі –нақтылы тұлғаларға қатысты жұртшылықтың тәртібін қалыптастыруға, ұстап тұруға немесе өзгертуге бағытталған қызметі. Мысалы, саяси қызметкерлер өзінің танымалдылығын жоғарылату мақсатында арнайы маркетингті қолданады.

· орын маркетингісі – мысалы, туристерді демалыс орындарына тарту, тұрғын үй кварталдарын салу мақсатында қолданылатын қызмет.

ойлар маркетингісі – егілулерді өткізуге, шылым заттарын тартуды, алкоголь сусындарын ішуді қысқартуға және т.б. бағытталған қызмет.

§3. Маркетинг категориялары.

Маркетинг категориялары: мұқтаждық, қажеттілік, тауар, нарық, келісім, сұраныстар, айырбас.

1. Мұқтаждық– адамның бір нәрсенің жетіспейтіндігі туралы сезімі.

2. Қажеттілік – жеке тұлғаның мәдени деңгейі мен тұлғасына сәйкес ерекше формаға енген мұқтаждық.

3. Тілек – бұл сатып алу мүмкіндігімен бекітілген қажеттілік.

4. Тауар – қажеттіліктер мен мұқтаждықтарды қанағаттандыра алатындардың барлығы және сатып алу, қолдану, тұтыну үшін назар аударту мақсатында нарыққа ұсынылады.

5. Айырбас – қандайда бір қалаған объектіні қандайда бір затты орнына ұсынумен алу актісі.

6. Келісім – екі жақ бойынша құндылықтармен коммерциялық алмасу.

7. Нарық – тауардың бар немесе болуы мүмкін сатып алушыларының жиынтығы.

САБАҚ №23.

Тақырып 6.3 «Маркетинг функциялары және оны ұйымдастырудың кезеңдері. Жарнама»

Жоспар.

1. Жарнама мәні.
2. Жарнама рөлінің жоғарылауы.
3. Жарнаманың мақсаттары, міндеттері мен түрлері.

§1. Жарнама мәні.

Маркетинг функциясы өнімді өткізу және сату үрдісіне көмектесетін әрекеттерді қамтиды. Маркетинг функциясы келесі функцияларды біріктіреді:

· маркетингтік зерттеулер;

· өнімді шығару және ассортименті саласында саясатты жоспарлау;

· бағалардың түзілуі;

· тауар қозғалысы;

· тауар қозғалысы және өткізу;

· маркетинг менеджмент.

Жарнама – бұл белгілі демеуші атынан тауарлар мен қызметтерді жекелей емес таныстырудың кез-келген ақылы формасы.

Жарнаманың мәні

Жарнама – маркетингтік байланыс құралдарының бірі. Жарнама қоғамға мәдени психологиялық әсер етеді, өйткені өркениетті жарнама – бұл өзекті, қажеттіліктердің өзін дамытуға бағытталған қажеттіліктердің қалыптасуы. Жарнама адамдарға жаңа білім береді, олардың өмірін байытады, жаңа тәжірибе береді. Мысалы, қазіргі гигиена ережелеріне оқытады, салауатты өмір салтына нұсқаулықтарды қалыптастырады, мәдени деңгейді жоғарылатады.

Жарнама сатып алудан қанағаттануды күшейтеді. Оның тауарға салатын мансап символдары психикага қолайлы әсер етеді. Жарнамалау жолымен тауарға қосымша құндылықты қосу – сатып алушының жұмсалған ақша үшін өкінбейтіндігінің, сатып алудан толық қанағаттанатындығының кепілі.

Бизнес саласында жарнама жаңа нарықтарды жасап, ескілерін тірілтеді. Жарнама тауарларды өткізу мүмкіндіктерін шешуге көмектеседі. Өнімді рентабельді өткізу кірістердің ұлғаю мүмкіндіктерін, жұмысшылардың лайықты төлемдерін, өндіріс тұрақтылығын, ұжымдағы қолайлы психологиялық климатты, шығармашылықтың өркендеуін, қоғамдық танымдағы жағымды қозғалыстарды білдіреді.

§2. Жарнама рөлінің нығаюы.

Жарнама рөлінің нығаю себептері:

- бәсекелестіктің нығаюы, өткізудің қиындығы;

- қанықтыруға жақын нарықтар, сұраныс тұтыну тауарларын алмастыруға негізделеді;

- жаңа тауарды жасаумен байланысты мәселелер;

- экономикалық өсу қажеттілігі;

- экономиканы жаһандандыру.

Жарнаманың ерекше белгілері:

1) субъективтік;

2) төленген орын мен уақыт шегінде үндеулерді қолданады;

3) көп функциялы;

4) сәттілік немесе күйреуге әкеп соғуы мүмкін.