2015-09-06
1326
Лекс.суч.бел.мовы: СПРАДВЕЧНАБЕЛ (уласнабел,усх.славян, агульнасл, iндаеурап), ЗАПАЗЫЧ (са стараслав мовы, з iнш.слав.моу, з неславян.моу)
Запазычаная лексіка беларускай мовы:
o з французскай – галіцызмы (запазычаны ў Пятроўскую эпоху і пасля) Ваенныя назвы (арсенал, маршал), мастацкія назвы (нацюрморт, канферансье), стравы (пюрэ, катлета), адежа (жакет, карсет).
o З англ.: спартыўныя (футбол, пінг-понг, яхта, фрыстайл), вопраткі (ждынсы, світэр);
o з італ.: мастацтва (арыя, сола, віяланчэль, санета), стравы (вермішэль, піца, салямі);
o з іспанскай: стравы (ананас, банан);
o з польскай (у час Люблінскай уніі): маёнтак, падарунак, быдла;
o з укр.: боршч, худаба.
Асноўныя прыметы запазычаных слоў:
1) наяўнасць у слове ф: фарба, шафа, фасоля, Фёдар, Соф′я;
2) пачатковыя э, о і непрыставачнае а: эра, Эма, ода, опера, атака, Аляксей;
3) спалучэнні ге,ке,хе ў корані: агент, кельма, схема, Яўген;
4) спалучэнні бю, вю, кю, мю, пю, фю ў корані: бюро, рэвю, кювет, капюшон;
5) спалучэнні 2-ух гал. у корані: аул, ідэал, дуэт, гуаш;
6) цвёрдасць зычных д і т у спалучэннях дэ, ды, тэ, ты: дэтэктыў, дывідэнт,дыван, дысцыпліна, медыцына, Атэла, Адэса, тыгр;
7) прыстаўкі а-, ант(ы)-, архі-, контр-, рэ-, дэ-, дыс-, амфі- і інш.: амаральны, антыцыклон, архіважны, (контр)рэфармацыя, дыспрапорцыя, амфітэатр;
8) суф. - ізм, (-ызм), -іст (-ыст), -ір (-ыр) і інш.: арганізм, сацыяліст, капіраваць.
Пласты лексiкi бел.мовы: 1) агульнаславян.моун.адз-ва 2) усходнеслав.еднасць 6-13ст 3) фармiр.бел.народнасцi-уласнабелар.л.
Агульнаславян – людзi I часткi(чалавек, галава, унук),геагр. I з`явы прыроды(зямля, вецер),раслiн I жывел свет (каза, конь), прылады працы(барана, серп), пабудовы(двор, гумно), абстракт.паняццi(любоу,воля)
Усходнеславян. – жывелы(кошка,сабака),гаспадар.прылады(карзiна, самавар),стравы(пiрог, цеста), людзей(конюх,пастух), сення,пасля,цяпер.
Уласнабел. – атмасфера з`явы(золак,цемра), абстрактн(абавязак, летуценне),тэрмiны(дзейнiк,пытальнiк), працэсы(бачыць, хiлiць)+бусел,маладзiк, спявак, гаспадар.
38.Методыка вызначэн. запазыч.слова. Засваенне зап.слоў: фанет., графіч., грамат., семантыч.
Прыкметы запазыч. з неслав.моў
§ Грэцызмы: 1) Пачатковы а, э, ф (акіян, эпоха, іласофія, фантазія); 2)спалучэнне зыч. кс, ск, пс, мн, мв у сяр слова(дыск, эліпс, сімптом, лампада); 3)прыстаўкі а-, ан- анты-, эў- (алатызм, анархія); 4)суф. ум, ус, тар, ёнт (энт), ур, цы(я), ат (тэрмас, рыторыка, абеліск); 5)пач. частка складаных слоў бія(ё), геа(о), філа(о) (біялогія); 6)Суф. ум, ус, тар, ент (энт), ур, цы, -анті (акварыум, радыус, артар, агент).
§ Лацінізмы: 1)Суф. ум, ус, тар, ент (энт), ур, цы, -анті (акварыум, радыус, артар, агент).
§ Германізмы: 1) Ш, шт, шп у пачатку ці ў сяр (штаб, шпіль); 2)хт у сярэдзіне слова (шахта, вахта); 3)частка майстар(гросмайстар)
§ Галіцызмы: 1) На канцы анс, ер, аж(яж) (сеанс, баланс, суфлёр, камуфляж); 2)спалуч. біо, віо, піо, фіо, уа, уэ, лье, цье, све (біоро, вільеска, барэльер); 3)нац галосныя на канцы (кашнэ, пано, філе).
§ Англіцызмы: 1) Пач дж (джас, джынс); 2)канц спалуч ер, ёр (баксёр, катэр, дыспетчар); 3)канц частка ен (спартсмен).
§ Паланізмы: 1) Спалуч. дл, эн (ен), он (ён), ан (ян) (кабалда, рыдлёўка, арэнда, вантроба, вандроўка); 2)гук ц на месцы ўсходнеслав. ч (цуд, цурацца, моц); 3)суф. унак (рахунак); 4)спалуч. лу паміж зычнымі (тлусты, слуп).
§ Цюркізмы :1) Паўтор аднаго і таго ж гал.гука (атаман, табар, караван, кабан); 2)спалуч. ал, ык, ча (аксакал, балык, каланча).
Асваеннi:
1)фанетыч. - падпарадкаванне iншамоўных слоў бел. фанет.законам: аб`ект, віраж.
2)граматычнае - падпарадк. марфемнай структуры:ганарар,прэмiя.
3) графiчнае - перадача сродкамi бел.мовы:камп`ютэр, сервiс.
4)семантычнае (па сэнсу diploma – лiст).
39.Запазыч.словы са слав. і неслав.моў. Інтэрнацыяналізмы і калькі.
Запазыч.лексіка бел.мовы:
o з фран.: галіцызмы (запазычаны ў Пятроўскую эпоху і пасля) Ваен.назвы (арсенал, маршал), мастацкія назвы (нацюрморт, канферансье), стравы (пюрэ, катлета), адежа (жакет, карсет).
o З англ.: спартыўныя (футбол, пінг-понг, яхта, фрыстайл), вопраткі (ждынсы, світэр);
o з італ.: мастацтва (арыя, сола, віяланчэль, санета), стравы (вермішэль, піца, салямі);
o з іспан.: стравы (ананас, банан);
o з польскай (у час Люблінскай уніі): маёнтак, падарунак, быдла;
o з укр.: боршч, худаба.
Сярод пазычаных слоў есць шмат інтэрнацыяналізмаў-слоў ці словазлуч.,якія бытуюць у некалькіх мовах(не менш 3),што належ. да розных моўных гуртоў; яны маюць аднолькавае знач.аднольк.або блізкі фан.склад:рэспубліка. Найбольш інтэрнац.слоў паходзіць ад каранеў антычных моваў. Крыніцай інтэрнац.лексікі выступ. таксама нац. мовы:італ.,фр.,англ..
Па ступені, пазычэнні бываюць:
· Натуральнае-слова пазычаецца цалкам(гук.абалонка+знач.)
· Калькаванне-толькі знач. і ўзор структуры:
- частковае-адна частка калькуецца,а цалкам бярэцца яго іншамоўны кампанент,а другая перакладаецца:тэлебачанне; працаголік (англ.: "workaholic") - калькавана толькі першая частка слова.
У лексікалогіі ка́лька (ад фр.: calque - копія) - адмысловы тып запазычання іншамоўных слоў, выразаў, фраз.
Віды калек:
· Фразеалагічныя-пераклад устойлівага словазлучэння
· Словаўтваральныя-памарфемны пераклад. Сярод інш. словаўтвар. калек можна адзначыць словы, як летапісец, жывапіс (з грэцк.); вадарод, паўвостраў, людскасць (з ням.); падраздзяленне, хмарачос (англ.), паўправаднік (ад англ.).
· Семантычныя-калькуецца семантыка слова
40. Транслiтарацыя. Выкарыстанне варварызмаў і экзатызмаў у суч.тэкстах.
Экзатызмы – iнш.словы,лекс.не засвоен, харрак-ць палiт,эк,культ жыцце замежных краiн. (Анг.-лорд, сэр, сейм, фр.- франк) Э.засвоены графiчна, фанет, граматычна.
Варварызмы – iнш.словы, зусiм не засвоен. цi асвоены графiчна(Звон кафедральны клiча на Ave)
Транслiтэрацыя – пераход замежных слоу у бел.асяроддзе, iх засваенне I выкарыст.
Выкарыст. Вельмi актыунае, але неапрацаванае. СМI часта выкарыст. Варварызмы I экзатызмы.
41. Паняцце стыляў, іх хар-ка і функцыі. Стыль – такая разнавіднасць мовы, што служыць сродкам зносін паміж людзьмі ў той ці іншай сферы іх дзейнасці характарызуецца пэўным адборам і арганізацыяй моўных сродкаў ужываннем іх у адпаведнасці са зместам задачамі і сітуацыяй маўлення.
· Афіцыйна-справавы-абслугоў.прававыя адносіны паміж грамадзянамі і дзяржавай. Доказнасць,аб’ектыўнасць,нейтральнасць,лагічнасць,адсутнасць эмоцый. Словы толькі ў прамым знач.,выкарыст.спец.тэрмнаў,абрэвіятур. Прамы парадак слоў, выкарыстанне інф.,напісанне ліч.арабскімі цыфрамі.
· Публіцыстычны-грамадска-палітычная сфера,інфармац.і уздзеяння ф-цыя, Падстылі:газетна-часопісны,радые-тэлежурн,аратарскі. Жанры:інф,аналітыч., мастацка-публ.. лагіч., доказнасць,эканомія моўн.с-каў,экспрэсіўнасць,аўтарская ацэначнасць. Маўленчыя стандарты,клішэ,штампы,звароты.
· Мастацкі-мастацкая сфера выкарыст.,уздзеянне. Падстылі:лірыч.,празаіч., драматург.Жанры:раман,апавяд,апов..экспрэс.,эмац.,вобразн.тропы,стыліс..фігуры
· Гутарковы-быт.зносіны,неафіц.абстаноўка.падстылі: размоўна-быт,разм-афіц. Жанры:гутарка,прыват.пісьмы,дзеннікі. Эмац.,экспрэс,спантанасць, прастамоўі,фразеалагіз,дыялектызмы,жарганізмы,дыялог
· Навуковы-галіны навукі,тэхнікі. Ф-цыя паведамлення.падстылі:уласна-навуковы, навук-вуч,навук-папулярны. Жанры:манаграфіі,артыкулы,дысертацыі,рэф.,тэзісы, даклады,лекцыі. Лагіч,даклад.,інфармац,бязвобразнасць. Стылістыч.нейтральн.л, тэрміны
42. Стыліст.разрады бел.лексiкi. Стыль - такая разнавiднасць мовы,што служыць сродкам зносiн памiж людьмi у той цi iнш.сферы iх дзейнасцi,характ.адборам моуных сродкау, адпаведн.са зместам, задачамi I сiтуац.маулення.
Стыл.разрады лексiкi: 1-мiжстыл,нейтральн; 2-абмеж.выкарыст.
Стылi: навуковы, афiц-справавы, публiц,мастацкi,гутарковы (кнiжн.cтылi)
Мiжстыл.л.- словы, якiя выконв.толькi намiнат.ф-цыю, не маюць стыл.афарбоукi I выкар. ва усiх стылях мовы, не маюць адценняу
Кнiжн.л. - навуковы, афiц-справавы, публiц стылi.
Гутарковая л. – словы,ужыв.у штодзенным, неафiц.бытав.зносiн.памiж людзьмi
Лексiка: актыуная-словы не маюць адцення устарэл.цi навiзны; пасiуная-рэдкаужыв.,зразумел.,але непрывычна з-за устар.або навiзны. Устар.словы:гiстарызмы,архаiзмы.Неалагiзмы(ёгурт,аквамобiль аказiяналiзмы –iндыв-аутарск.неалагiзмы(Брыль-раззязюшны лес)
43.Лексiка суч.бел.мовы паводле акт.i пасiўн складу.
Актыуна склад – актыуныя словы,здольныя абслугоуваць усе сферы дзейнасцi людзей. Пасiуны склад – малаужывальныя словы.
Да пасiунага складу лексiкi адносяцца: АРХАIЗМЫ(былыя актыуна ужывальныя назвы прадметау,з`яу,паняццяу,выцесненыя з ужытку iнш.словамi): 1 -бел.словы~ляк-сургуг; 2- запазыч.словы~жырандоль(фр)-падсвечнiк; 3 -семантычныя~ясны-знатны, вельможны; 4- гукавое афармлен.~гатэль-атэль; 5- з асобн.марфем~авантурнiк-авантурыст. ГIСТАРЫЗМЫ(словы,што выйшлi з ужытку у вынiку таго,што знiклi самi рэчы)~СССР:андарак,рыдван,стаханавец. НЕАЛАГIЗМЫ(словы,што не набылi агульнай вядомасцi I дадаткова шыр.выкарыст.) 1) iндывiдуальна-аутарскiя: пiлiва(пiлiць), колiва-калоць 2) агульнаужыв: вiдэаклiп,спонсар,рэйтынг,бiатлон.
44.Агульнаўжыв. лексіка і абмежав. ўжытку: дыялектызмы, тэрмін. і прафес. лексіка, жарганізмы і аргатызмы. Выкарыстанне ў мастац. і публіц. тэкстах.
Дыялектная лексіка – словы, уласцівыя гаворцы або дыялекты. Выкарыстоўваюцца для стварэння мясцовага каларыту ці індэвіуалізацыі мовы персанажу называюцца дыялектэмамі ў мастацкай мове. Бываюць: 1) Лексічныя- словы,невядом.лiт.мовы: а)Уласналексічныя- мясцов.назвы: драг-венік,змецены; б)Этнаграфічныя- мясцов.назвы, невядом.у iнш.раенах:ёуня-суш.споры сена. 2)Семантычныя- у мясцов.ужыв.з iнш.значэннем ~ кабан-певень(Мозыр). 3)Фанетычныя- фанет.асаблiвасцi. 4)Граматычныя- гр.асаблiвасцi. 5)Словаўтваральныя- словаутвар. асабл.:прыножак-падначка.
Спецыяльная лексіка падзяляецца на: 1) прафесійную- словы характэрныя для людзей пэўнай прафесіі і распаўсюджаныя ў гутар. Мове. 2)тэрміналагічную.
Тэрміны -словы, або словазлуэнні якія дакладна абазначаюць пэўныя паняцці навукі, тэхнікі, мастацтва, вытворчасці,грамадска-палітычнага жыцця.
Сукупнасць тэрмінаў пэўнай галіны навукі называюць тэрміналогіяй. Тэрміналогія гэта і сукупнасць тэрмінаў мовы ў цэлым. Тэрміналогія – гэта раздзел мовазнаўства, які вывучае тэрміна сістэмы-сукупнасць тэрмінаў звязаных пэўнымі сувязямі і адносінамі. Агульная тэрмінасістэма -гэта сукупнасць тэрмінаў якой небудзь. галіновая тэрмінасістэма-тэрміны якой небудзь галіны.У тэрміналогіі няма мнагазначнасці, сінаніміі і аманіміі.Але тэрміны гэта выключна афіцыйныя ўзаконеныя ў пэўнай навуцы назвай, пашыраныя ў навук.стылі літ.мовы. Прафесіяналізмы-гэта паўафіцыйныя назвы, якія бытуюць у гутар.стылі.
Жаргон -умоўная гаворка, якой-небудзь сац. ці праф. групы людзей, што створана штучна з мэтай адасобіцца схаваць свае намеры дзеянні учынкі. Разнавіднасцю жарганізмаў з’яўляецца аргатызм -словы якімі карыстаюцца дэкласаваныя элементы.
45-46.Прадмет фразеалогii. Фраз.як моўная адз-ка.
Фразеалогiя – раздзел мовазнауства(вылуч.з лексiкалог.у сяр.ХХст.),якi вывуч.устойлiв спалучэнне слоу разнаст.тыпу, вывуч.знач.фр-мау,iх структуру I адносiны да слоу.
Фраз-мы, або фр.адз-кi – спалучэн. Слоу у непадзельным цэласным значэннем,якiя у мове выкар.як моун.адз-кi.
Разуменне: вузкае (устойлiв.выразы-iдыемы); шырокае (крылат.выразы,прыказкi,устойл.параунаннi).
Прыкметы фр.адз-нак: * узнауляльнасць(выкар.як гатов.адз-ка); * устойлiвасць(стабiльны склад I значэнне); * адзiн член сказа(у сiнтакс.адносiнах); *шматкампанентнасць(не менш 2х слоу); *сэнс.непадзельнасць.
Адносiны да: слоу(як I слова фр-зм выражае адно паняцце, мае цэласн.значэнне – могуць мець больш чым 1 значэн, могуць быць мнашазначнымi); словазлучэнн.(склад. З 2х кампенентау)
Прыфрыземн.слова -абавязк.слова,якое не уваходзiць у склад фр-ма ~ (крычаць) на усе горла. Факультатыунае слова – можа апускацца ~за (бабск.)спаднiцу трымацца.
47.Парадак кампанентаў у фраз.Сістэмат.фраз.адзінак.Тыпы фраз. паводле семант. злітнасці.
Парадак кампанентау у фр.: 1-свабодн.размяшчэн.слоу;2-стандартны(тыповы);3-фiксаваны(кожны кампан.мае свае месца)
Фр-мы не размяркоув. па лекс-грам.разрадах – часцiнах мовы, а толькi суаднос. з iмi паводле значэння I сiнт.ф-цыi: 1 )дзеяслоуны – замарыць чарвяка(перакусiць), воду муцiць(заблытваць справу), згубiць галаву(збянтэжыцца); 2)назоунiкавы – альфа I амега(самае галоунае), апошняе слова(найвыш.дасягн),гарачая галава(палкi чалавек); 3)прыметнiкавы – з боку прыпiку(лiшнi), з вузел росту(малы ); 4)прыслоуныя – на адной назе(хутка), за светам(далека); 5)займеннiкавы – ваш брат(да вас падобны), як адзiн(без выключэн); 6)выклiчнiкавы – вось табе I на!, што за лiха!
Сiстэтатыз.фр.адз-нак: 1-прадметная класiфiкацыя (па тэматычных групах) 2-па ступенi фразеал-цi (выс.,сяр.,нiзк.) 3-семантычн.класiфiк. (Вiнаградау)
Тыпы фр.паводле семант.злiтнасцi: * фр.зрашчэннi, або iдыемы – цэласныя,семант.непадзельныя фр.адз-кi,сэнс якiх не выводз.з сумы значэнняу састауных кампанентау. ~~ бiць бiбiлi, вадзiць за нас, не лыкам шыта. *Фр. Адзiнствы - сем.непадзельн.адз-кi,сэнс часткова матываваны. ~~муцiць ваду, апусцiць рукi, гнуць спiну. *Фр.злучэннi – устойлiв.звароты, якiя не 1-ужыв.свабодна, 2-не ~~перабраць меру, мець значэнне, прыняць рашэнне.
* фр.выразы – устойлiв.семант непадзельныя гатовыя моуныя звароты, якiя складв.са слоу са свабодн.значэн. ~~атэстат сталасцi, педагагiчны ун-т, працоуныя поспехi, мiрныя iнiцыятывы, атамная энергiя.
48.Полiсемiчнасць,сiн., аманiмiчн.фразеалагізмаў.
1)Сiнанiмiчнасць фр-мау (адрознiв.памiж сабой адценнем значэння цi стылiст. афарбоукай): заснуць вечным сном – аддаць богу душу – злажыць косцi – даць дуба ---памерцi.
2)Ад сiнонiм.трэба адрознiв.варыянты, калi адзiн з кампанентау ужыв.у змен.выглядзе: мамiн сынок-сыночак; збiць з толку-з панталыку; як бачыш-як бач
3)Полiсемiчнасць: адзiн на адзiн – 1-без сведкау.2.без саюзнiкау.; стаць на ногi – 1- зрабiцца самастойнымi.2.паправiцца,вылечыцца
4)Ананiмiчнасць: пад бокам – за светам; гарачая галава – цiшэй вады, нiжэй травы.
