2020-05-21
104
Н. И. Матузовтың пікірінше азаматтардың жалпы (конституциялық) мәртебесінен арнайы немесе рулық, белгілі бір санаттағы азаматтардың мәртебесін олардың жағдайының ерекшеліктерін көрсететін (мысалы, мұғалімдер, әскери қызметшілер, жұмысшылар және т. б.) бөледі. Аталған қабаттар, топтар азаматтардың жалпы (конституциялық) мәртебесіне ие бола отырып, өзінің ерекшелігі, ағымдағы заңдарда көзделген қосымша құқықтары, міндеттері немесе жеңілдіктері болуы мүмкін, яғни конституциялық-құқықтық мәртебенің мазмұны қандай да бір белгісі: кәсіби, әлеуметтік, жас және т. б. бойынша топтарға (қабаттарға) біріктірілетін азаматтардың мәртебесінде нақтыланады деген. []
Теория государства и права: Курс лекций / Под ред. Н. И. Матузова, А. В. Малько. М.: Юристъ, 2002. С. 236.
Әскери қызметшілердің мәртебесі туралы негізгі заң шығарушы қайнаркөзі ретінде ҚР-ның «Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы» заңының 5 бабында айтылса, ал тап осы заңның 6-бабында олардың құқығы жазылған. Бұл аталған заңға сәйкес әскери қызметкердің мәртебесі мен құқығымен толықтай таныса аламыз. Әскери қызметкердің мәртебесі қабылданған заңдарда алып тастаулармен және өзіндік шектеулермен ҚР-ның азаматы ретінде, әскери қызметкердің құқықтарын, міндеттері мен бостандықтарын және де әскери қызмет спецификаксымен негізделген олардың құқықтарын, жасау керек міндеттері мен жауаптылығын қамтып өткен. [] «Әскери қызметшілердің мәртебесі» adilet.zan.kz
|
|
|
Заңға сәйкес әскери қызметкерлер мәртебесіне мына азаматтар жатқызылған:
- әскери қызметке шақырылушылар
- әскери қызметке (жиындарға) шақырылғандар
- келісімшарт бойынша әскери қызметке түскендер
- техникалық жəне кəсіптік, орта білімнен кейінгі жəне жоғары білім беру бағдарламаларын іске асыратын əскери оқу орындарына түскендер
- негізгі орта білім беру базасында техникалық жəне кəсіптік білімнің білім беру бағдарламаларын іске асыратын əскери оқу орындарында оқудың екінші курсын аяқтаған ұландар.
Әскери қызметкердің әскери жиыны аяқталса немесе ҚР-ның мемлекеттік және құқық қорғау ұйымдарына өз жұмысын ауыстырса онда ол өзінің әскери қызметші мәртебесін жоғалтады.
|
|
|
Қазақстан Республикасының «Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы» заңы бойынша әскери қызметкер:
1) лауазымдық міндеттерін орындаған;
2) әскери іс-қимылдарға қатысып, төтенше, соғыс, қарулы қақтығыстар 3)жағдайларында өзіне жүктелген міндеттерді орындаған;
4) ынтымақшылдық пен қауіп-қатердің алдын алу жөніндегі 5)бітімгершілік операцияларын орындаған;
6) террорлық әрекеттерге қарсы операцияларды жүзеге асырған;
7) төтенше ахуалдарды жоюға қатысқан;
8) арнайы әскери жаттығулар мен жорықтарға қатысқан;
9) күн тәртібімен белгіленген жұмыс уақытында немесе әскери бөлім аймағында болған
10) әскери жұмыстың іссапарында болған;
11) қызметтік орнына барған немесе қайтқан;
12) емделуде болған, емделу орнына барған және кері қайтқан;
13) әскери жиындарға қатысқан;
14) тұтқында немесе кепіл жағдайында болған;
15) адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау, құқықтық тәртіпті күзету және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша құқық қорғау органдарына көмек көрсеткен;
Адамдардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаған, құқықтық тәртіпті күзетіп, қоғамдық қауіпсіздікті реттеу бойынша құқық қорғау ұйымдарына көмек көрсеткен;
16) қолданыстағы резервте болған;
17) біліктілігін арттыруда, қайта даярлауда, қайта мамандандыруда, оқуда, әскери тағылымдамада болған;
18) зерттеулер жүргізу, әскери және басқа да сынақтарда болған адамдар жатқызылады. [] «Әскери қызметшілердің мәртебесі» adilet.zan.kz
Офицерлер құрамын әскерге шақыру бойынша әскери қызметшілердің мәртебесі келісімшарт бойынша әскери қызметшілердің мәртебесімен айқындалады.
Мерзімді қызметтегі әскери қызметші мерзімді қызмет өткерудің барлық уақыты ішінде, ал әскери міндеттілер - әскери жиындардан өтудің барлық уақыты ішінде әскери қызмет міндеттерін орындауда болады. Командирлерге (бастықтарға) әскери қызмет міндеттерін орындауға қатысы жоқ немесе Қазақстан Республикасының заңнамасын бұзуға бағытталған өкімдер беруге қатаң тыйым салынған.
Ал көршілес Ресей Федерациясында әскери қызметкерлердің мәртебесі төтенше жағдайға жұмылдыру немесе қарулы қақтығыстар кезінде, әскери қызмет міндеттерін орындау кезінде Федералдық Конституциялық заңдарымен, федералдық заңдарымен және өзге де нормативтік құқықтық актілерімен реттеледі. Әскери қызметшілер "әскери міндеттілік және әскери қызмет туралы" 1998 жылғы 28 наурыздағы №53-Ф3 Федералдық заңға сәйкес келісім-шарт бойынша немесе шақыру бойынша әскери қызметтен өтеді.
Ресейдегі әскери қызметшілерге жататындар:
1. Офицерлер, прапорщиктер мен мичмандар, кәсіптік білім беру әскери білім беру мекемелерінің курсанттары, келісімшарт бойынша әскери қызмет өткеретін сержанттар мен старшиналар, сарбаздар мен матростар;
2. Ресей Федерациясы Президентінің Жарлығына сәйкес әскери қызметке шақырылған офицерлер;
|
|
|
3. Әскерге шақыру бойынша әскери қызмет өткеретін сержанттар, старшиналар, сарбаздар мен матростар немесе әскери қызмет өткеру туралы келісім-шарт жасалғанға дейін кәсіптік білім беру әскери білім беру мекемелерінің курсанттары жатады.
Ресей Федерациясы Президентінің жарлығына сәйкес әскери қызметке шақырылған офицерлер, егер Ресей Федерациясының Федералдық заңдары мен өзге де нормативтік құқықтық актілерінде өзгеше көзделмесе, өзінің құқықтық жынысы бойынша келісім-шарт бойынша әскери қызмет өткеретін офицерлерге теңестіріледі. Әскери қызметшілер хабар-ошарсыз кеткен жағдайда заңда белгіленген тәртіппен хабар-ошарсыз кетті деп танылғанға немесе қайтыс болды деп жарияланғанға дейін олардың әскери қызметшілер мәртебесі сақталады.
[] Федеральный Закон Российской Федерации от 28.03.1998 г. №53-Ф3 «О воинской обязанности и военной службе» (в ред. от 04.12.2007 г.) // «Собрание законодательства РФ», 30.03.1998, №13, ст. 1475, «Российская газета», №63-64, 02.04.1998.
Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы заңнын 6-бабы толықтай әскери қызметкерлердің құқықтары жазылған.
Бұл баптың бірінші бөлімінде Қазақстан Республикасының әскери қызметкерлері Конституция мен заңнамада көзделген барлық құқықтар мен бостандықтарды Қазақстан Республикасының заңдарындағы шектеулерді ескере отырып пайдалану құқығына ие делінген.
Әскери қызметшілердің құқығы
-ҚР-ның Президенті шешімімен Үкімет бекіткен мемлекеттік бюджет есебінен ақшалай ризықпен қамсыздандырылуға;
-Бюджетті жоспарлау жөніндегі арнаулы уәкілетті орган бекіткен нормалар негізінде мемлекет есебінен берілетін заттай немесе мүлік түрлерімен қамтамасыз етілуге құқығы бар;
-Өзінің білім-біліктілігін көрсетіп, өзіне жүктелген міндеттерді адал орындауына байланысты қызметтік шенін жоғарылатуға;
|
|
|
-Өздерінің құқықтары бұзылғандығы жайында білген күннен бастап үш айдан кешіктірмей сотқа шағымдануға құқылы;
-ҚР-ның заңнамасына сәйкес әскери қызметкер әскери ЖОО түсуіне, курстық-кәсіптік даярлаудан өтуге, қайта даярлау мен біліктілігін арттыруға, ЖОО-нан кейінгі білімнің бағдарламаларын жүзеге асыратын білім беру мекемелеріне әскери емес мамандықтар бойынша түсуге құқылы;
-Қауіпсіздік техникасын, гигеналық талаптарға сай келетін қызмет түрлеріне сондай ақ денсаулығын сақтауына құқылы;
-Қазақстан Республикасының заңнамасында жазылған әскери қызмет міндеттерін орындау сәтінде өмірі мен денсаулығына және дүние-мүлкіне зиян келтірілсе оның өтелуіне құқылы;
-Аталған заңнамаға сәйкес әскери қызмет атқару уақытында тұрғын үймен қамтамасыз етілуге;
-Әскери қызмет міндеттерін атқару кезеңінде қару-жарақты сақтауға, алып жүруге және қолдануға құқығы бар делінген. [] «Әскери қызметшілердің мәртебесі» adilet.zan.kz
1. Әскери қызметшілердің бостандығын, ар-намысы мен қадір-қасиетін қорғау.
Әскери қызметшілер мемлекеттің қорғауында болады. Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдарымен, заңдарымен және өзге де нормативтік құқықтық актілерімен, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Қарулы күштерінің ішкі қызметінің жарғысымен, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің тәртіптік жарғысымен, Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің гарнизондық және қарауылдық қызметтерінің жарғысымен уәкілеттік берілген адамдарды қоспағанда, әскери қызметшілердің қызметтік қызметіне ешкімнің араласуға құқығы жоқ.
2. Еңбек етуге құқығы
Еңбек құқығын әскери қызметшілер әскери қызметті өткеру арқылы іске асырады. Мемлекет келісім-шарт бойынша әскери қызмет өткеретін әскери қызметшілерге қызметтік қызметте қол жеткізілген нәтижелерге сәйкес және конкурстық негізде жасалған келісім-шарттың талаптарын ескере отырып, жоғары әскери лауазымдарға тағайындауға; әскери қызметтің мүдделерін және олардың өз таңдауын ескере отырып, біліктілігін арттыруға; алынған біліктілікке сәйкес және әскери қызмет мерзіміне сәйкес әлеуметтік кепілдіктер мен өтемақы мөлшерін ұлғайтуға кепілдік береді.
3. Әскери қызметкерлердің демалыс құқығы
Келісім-шарт бойынша әскери қызмет өткеретін әскери қызметшілердің апта сайынғы қызмет уақытының жалпы ұзақтығы Қазақстан Республикасы заңдары мен өзге де нормативтік құқықтық актілерінде белгіленген апта сайынғы жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығынан аспауға тиіс. Қызмет уақытын есепке алу және қосымша демалыс тәуліктерін беру тәртібі әскери қызметті өткеру тәртібі туралы ережемен анықталады
1) кемінде он жыл – 30 тəулік;
2) он жылдан он бес жылға дейін – 35 тəулік;
3) он бес жылдан жиырма жылға дейін – 40 тəулік;
4) жиырма жəне одан көп жыл – 45 тəулік.
[]. Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы заң adilet.zan.kz
Жеке мән - жайлары бойынша 10 тәулікке дейінгі мерзімге демалыс әскери қызметшіге: әскери қызметшінің (жұбайы, әкесі (анасы), жұбайының (анасы), ұлы (қызы), туған ағасы (туған апасы) немесе әскери қызметші тәрбиелеуде болған адам, өрт немесе басқа да табиғи апат, әскери қызметшінің отбасы немесе жақын туысы болған; әскери қызметшінің отбасында болуы қажет болған басқа да ерекше жағдайларда-әскери бөлім командирінің шешімі бойынша беріледі. Әскери қызметшілердің жұбайларына олардың қалауы бойынша демалыс әскери қызметшілерді босатумен бір мезгілде беріледі. Әйел жынысты әскери қызметшілерге жүктілігі және босануы бойынша демалыс, сондай-ақ бала күтімі бойынша демалыс беріледі.
4.Ақшалай үлес
Әскери қызметшілердің ақшалай үлесі атқарып отырған әскери лауазымына сәйкес айлық жалақыдан және берілген әскери атағына сәйкес айлық жалақыдан тұрады, олар әскери қызметшілердің айлық ақшалай қаражатының айлық жалақысы және өзге де қосымша төлемдер құрайды.
5. Қосымша төлемдер
Келісім-шарт бойынша әскери қызмет өткеретін, әскери қызмет міндеттерін адал орындайтын әскери қызметшілерге күнтізбелік (оқу) жылдың қорытындылары бойынша әскери бөлім командирінің шешімі бойынша Қазақстан Үкіметі белгілеген мөлшерде, бірақ ақшалай қаражаттың кемінде үш айлықақысы бір жолғы ақшалай сыйақы төленуі мүмкін. Келісім-шарт бойынша әскери қызмет өткеретін әскери қызметшілерге ақшалай қаражаттың үш айлықақысына дейінгі мөлшерде әскери борышын үлгілі орындағаны үшін сыйлықақы төленеді, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Үкіметі белгілеген тәртіппен ақшалай қаражаттың кемінде екі айлықақысына материалдық көмек көрсетіледі. Әскерге шақыру бойынша әскери қызмет өткеретін әскери қызметшілерге науқастануы бойынша демалысқа кеткен кезде және кәсіптік білім беру әскери білім беру мекемелерінің курсанттарына олармен негізгі демалысқа, сондай-ақ науқастануы бойынша демалысқа кеткен кезде әскери қызмет өткеру туралы келісім-шарт жасалғанға дейін (әскери-дәрігерлік комиссияның қорытындысы негізінде) ақшалай қаражаттың кемінде бір айлықақысы мөлшерінде төлем жүргізіледі. Келісім-шарт бойынша әскери қызмет өткеретін әскери қызметшілер әскери қызметтің жаңа орнына басқа елді мекенге немесе шет мемлекеттің аумағына әскери лауазымға тағайындалуына, оқу мерзімі бір жылдан асатын кәсіптік білім берудің әскери білім беру мекемесіне қабылдануына байланысты немесе әскери бөлімнің қоныс аударуына байланысты көшкен кезде оларға: әскери қызметшіге екі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде ақшалай қаражат мөлшерінде көтерме жәрдемақы; әскери қызметшіге екі айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде, әскери қызметшінің әскери қызметінің жаңа орнына немесе көрсетілген орыннан жақын орналасқан елді мекендерге не (тұрғын алаңның болмауына байланысты) басқа елді мекендерге көшкен әскери қызметші - азаматтың отбасының әрбір мүшесіне ақшалай қаражат жалақысының жұбайына және ақшалай қаражат жалақысының жартысына ақшалай қаражат жалақысының бір айлықақысы беріледі.
Қазақстандағы әскери құрылыстың қазіргі кезеңі қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси, әлеуметтік, рухани және идеологиялық салаларында түбегейлі жаңа үдерістермен сипатталады. Қарулы Күштер қазіргі таңда қару-жарақтың жаңа түрлері мен жауынгерлік іс-қимылдарды жүргізудің жаңа тәсілдерін енгізу үстінде. Бұл жағдайлар Қазақстан әскерінде шекара қауіпсіздігін құру, олардың жоғары жауынгерлік әзірлігін қолдау және олардың отанымыздың мүддесін қорғау қабілеті мен әскери қызмет саласының басты құндылығы ұзақ жылдар бойы елімізде қалыптасқан бейбітшілік пен қауіпсіздікпен қамтамасыз ету болып табылады. Бұл кездейсоқ құрастырылған жағдай емес. Себебі еліміздің әскері, шекара қорғау қызметі, қазіргі әлемдегі оның тағдырын, ішкі тұрақтылығын, орнын, рөлі мен беделін анықтайтын мемлекеттің әлеуметтік институты болып табылады.
6. Тұрғын үйге құқығы
Мемлекет әскери қызметшілерге Қазақстан Республикасының заңдарымен және өзге де нормативтік құқықтық актілерімен белгіленетін тәртіппен және шарттарда тұрғын үй-жайларды беруге немесе оларды сатып алуға ақша қаражатын бөлуге кепілдік береді.
Сонымен қатар Қазақстан Республикасы «Тұрғын үй қатынастары» туралы заңының 8 бабында әскери қызметкерлердің тұрғын үй алуға құқығы көресетілген. Осы аталған бап «Мемлекеттік тұрғын үй қорынан өздері тұратын тұрғын үйлерді меншігіне тегін алуға» деп аталады.
Аталған бап бойынша мемлекеттік тұрғын үй қорынан мына санаттағы адамдар тұрғын үйді тегін ала алады:
-кесте. Мемлекеттік тұрғын үй қорынан үй алуға құқылы әскери адам санаттары []
Тұрғын үй қатынастары туралы заң http://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z970000094_
| Ұлы Отан соғысының мүгедектері мен қатысушылары құқылы. Тұрғын үй берілген Ұлы Отан соғысының мүгедегі немесе қатысушысы қайтыс болған жағдайда, оны тегін алу құқығы оның отбасы мүшелеріне өтеді; | Чернобыль атом электр станциясындағы апаттың, басқа да радиациялық апаттар мен азаматтық немесе әскери мақсаттағы объектiлердегі авариялардың салдарларын жоюға қатысқан, сондай-ақ ядролық сынақтар мен оқу-жаттығуларға тікелей қатысқан адамдар; | Бұрынғы Кеңестік Социалистік Республикалар Одағын қорғау кезінде, әскери қызметтің өзге де міндеттерін басқа кезеңдерде орындау кезінде немесе майданда болуға байланысты ауруға шалдығу салдарынан, сондай-ақ Ауғанстанда немесе ұрыс қимылдары жүргiзiлген басқа да мемлекеттерде әскери қызметін өткеру кезiнде жаралану, контузия алу, мертiгу салдарынан мүгедек болған әскери қызметшілер; | Теріс себептер бойынша қызметтен шығарылған әскери қызметшілерді және қызметкерлерді қоспағанда, күнтiзбемен есептегенде жиырма және одан да көп жыл еңбек сiңiрген әскери қызметшiлер, сондай-ақ арнаулы мемлекеттік органдардың қызметкерлері | Арнаулы мемлекеттік органдарда қызмет өткеру кезінде қаза тапқан (қайтыс болған) арнаулы мемлекеттік орган қызметкерінің немесе əскери қызметшісінің отбасы мүшелері, еңбек сіңірген жылдарына қарамастан, əскери қызмет өткеру кезінде қаза тапқан (қайтыс болған) əскери қызметшінің отбасы мүшелері, сондай-ақ қаза тапқан (қайтыс болған) адамның еңбек сіңірген жылдарына қарамастан, ішкі істер органдарында қызмет өткеру кезінде қаза тапқан (қайтыс болған) ішкі істер органдары қызметкерінің отбасы мүшелері; |
7. Денсаулық сақтау және медициналық көмек алу құқығы.
Әскери қызметшілердің денсаулығын қорғау әскери қызметке, тұрмысқа қолайлы жағдай жасау және командирлер мемлекеттік билік органдарымен өзара іс-қимыл жасай отырып жүргізетін әскери қызметтің қауіпті факторларын алдын алу немесе шектеу жөніндегі шаралар жүйесі арқылы қамтамасыз етеді. Әскери қызметшілердің денсаулығын сақтау және нығайту жөніндегі қамқорлық-командирлердің міндеті. Оларға оқу-жаттығуларды, жауынгерлік даярлықтың өзге де іс-шараларын өткізу кезінде, қару-жарақ пен әскери техниканы пайдалану кезінде, әскери жұмыстарды жүргізу, әскери қызметтің басқа да міндеттерін орындау кезінде қауіпсіздік талаптарын қамтамасыз ету жүктеледі. Әскери жиындарға шақырылған әскери қызметшілер мен азаматтар тегін медициналық көмек алуға құқылы. Әскери қызметшілерге және әскери жиындарға шақырылған азаматтарға медициналық көмек көрсету жөніндегі көрсетілген денсаулық сақтау мекемелерінің шығыстары Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен өтеледі. Әскери қызметшілер жыл сайын медициналық тексеруден өтеді, олармен емдеу және алдын алу іс-шаралары өткізіліп отырады.
8. Көліктегі жол жүруге құқығы.
Әскери қызметшілер өтеусіз негізде: әскери қызметтің жаңа орнына, негізгі (каникулдық) демалысты пайдалану орындарына (жылына бір рет), қосымша демалыстарға, емделуге және кері қайтуға, әскери қызметтен босатылған кезде таңдаған тұрғылықты жеріне ауысуына байланысты қызметтік іссапарларға теміржол, әуе, су және автомобиль (таксиден басқа) көлігімен жол жүруге құқылы. Келісім-шарт бойынша әскери қызмет өткеретін әскери қызметші - азаматтың отбасы мүшелерінің әскери қызметшілер үшін белгіленген негіздерде өтеусіз негізде: әскери қызметшінің жаңа Әскери қызмет орнына ауысуына байланысты оның тұрғылықты жерінен әскери қызмет орнына дейін; жылына бір рет-әскери дәрігерлік комиссияның қорытындысы бойынша демалысты пайдалану орнына және емдеу мекемелеріне емделуге қайтуға; әскери қызметші әскери қызметтен босатылған кезде, сондай - ақ әскери қызметші-азамат қаза тапқан (қайтыс болған) жағдайда-таңдаған
Әскери қызметшінің өзі және өз отбасы мүшелері үшін қызметтік іссапарға, әскери қызметтің жаңа орнына, сондай-ақ демалысты пайдалану орнына және кері қайту кезінде кезексіз көліктің барлық түрлеріне жол жүру құжаттарын алуға құқығы бар. Әскери қызметшілерге әскери қызметтен босатылған кезде олардың әскери қызметте болудың шекті жасына, денсаулық жағдайы бойынша немесе ұйымдық-штаттық іс-шараларға байланысты әскери қызметшілерге бір реттік жәрдемақы төленеді.
Шақыру бойынша әскери қызмет өткеріп жүрген азаматтардың жалғыз басты аналарына қызметкерлер саны немесе штаты қысқарған кезде жұмыста қалдыруға басым құқық беріледі.
Елдің қауіпсіздігін сақтау тек қана әскери қызметкерлердің ғана емес, сонымен қатар оның әрбір азаматының қасиетті борышы. Қазақстан Республикасының Конституциясының 36 бабында:
1. Қазақстан Республикасын қорғау - оның әрбір азаматының қасиетті парызы және міндеті.
2. Республика азаматтары заңда белгіленген тәртіп пен түрлер бойынша әскери қызмет атқарады делінген [] Қазақстан Республикасының Конституциясы http://adilet.zan.kz/kaz/docs/K950001000_
Әскери қызметшінің мәртебесі оның заңнамада белгіленген және мемлекет кепілдік берген әскери қызметшілердің құқықтарының, бостандықтарының, міндеттері мен жауапкершілігінің жиынтығы болып табылады. Азаматтар әскери қызмет басталғаннан кейін әскери қызметші мәртебесін алады және оны әскери қызмет аяқталғаннан кейін жоғалтады. Мемлекет әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау жөніндегі міндеттерді өзіне алады.
Сонымен әскери қызметшілердің құқықтық мәртебесінің мынадай түрлерін бөліп көрсету орынды болып табылады:
- жалпы азаматтық мәртебе (конституциялық құқықтар мен бостандықтар);
- мемлекеттік мәртебе (мемлекеттік қызметшілерге, атап айтқанда әскери қызметшілерге қатысты құқықтар мен міндеттер);
- әскери қызметшілердің жалпы мәртебесі (барлық рулар мен әскерлердің әскери қызметшілеріне қатысты құқықтар, міндеттер, шектеулер мен тыйымдар);
- әскери қызметшілердің ведомстволық мәртебесі (жүзеге асыратын қызметке сәйкес айқындалатын құқықтар, міндеттер, шектеулер мен тыйымдар);
- әскери қызметшілердің лауазымдық мәртебесі (атқаратын лауазымына сәйкес әскери қызметшіге қолданылатын құқықтар мен міндеттер);
- әскери қызметшілердің арнайы мәртебесі (белгілі бір сәттерге және уақытша қолданылатын қосымша құқықтар мен міндеттер, мысалы, қаруды, күштерді қолдану; жауынгерлік кезекшілікті атқару кезеңінде орындауға міндетті талаптар қою сияқты).
Әрбір әскери қызметкердің қоғамдағы қызметі - елдің ішкі тұрақтылығы мен сыртқы қауіптен қорғау. Қазақстан Республикасының 2012 жылғы 16 ақпанда қабылдаған «Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы» заңы 5 бабының 2 және 3 тармағында: әскери қызметшілер әскери қызмет міндеттерін орындау кезінде мемлекеттің қорғауында болады. Олар жалпы әскери жарғыларға сәйкес олар үшін бастықтар болып табылатын адамдарға ғана бағынады және Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларды қоспағанда, басқа ешкім де олардың қызметтік істеріне араласуға құқылы емес делінген. []
«Әскери қызмет және әскери қызметшілердің мәртебесі туралы» adilet.zan.kz
Әскери қызметкердің қызмет ету барысындағы қатерлер
Әскери қауіп-қатер, әскери немесе әскери емес шаралар, әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету жөніндегі мемлекет саясаты саласындағы басқа да дефинициялар қазіргі уақытта публицистикада, концепцияларда басқа да құжаттар мен ғылыми зерттеулерде кеңінен пайдаланылады. Осы ұғымдарды түсіндіруде зейінді оқырманға түсіндіру қиын емес. Бұл әскери қауіпсіздікті қамтамасыз етудің өзекті тақырыптарына жазылған жарияланымдарды қабылдауды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің қорғанысы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етудің теориясы мен практикасын дамыту болып отыр. [] Цырендоржиев Самбу Рабданович. Научная статья / К ВОПРОСУ О СУЩНОСТИ ВОЕННЫХ УГРОЗ И НЕВОЕННЫХ МЕР ИХ ПАРИРОВАНИЯ, Москва 2008. стр 51
Әскери қызметкерлердің қызмет ету барысындағы қатерлермен қоса әскери қызметшілердің әскери өмірге әлеуметтену мәселелері де жиі туып жатады. Бұл КСРО кезеңінен келе жатқан үрдіс болып табылады. Әскери қызметкерлердің әскери өмірге әлеуметтенуі жағдайындағы мәселелерді зерттеген отандық әлеуметтанушы ғалым А.Б.Мукашева болды. Оның пікірінше "Әлеуметтік бейімделу" бұл ескі үлгі бойынша әскери қызметшіні әлеуметтендіру ұғымымен теңдестірілді. Алайда бұл жеке тұлға мен әлеуметтік ортаның өзара іс-қимыл принципі бойынша құрылған қоғамдық дамудың жаңа парадигмаларына қайшы келіп отырды. Әлеуметтендіру тетіктерінің бірі ретінде әлеуметтік бейімделудің заманауи түсінігі жаңа жағдайларға бейімделуді ғана емес, сондай-ақ туындайтын қиындықтарды жеңуге мүмкіндік беретін әскери қызметшілердің мінез-құлқының белгіленген тәсілдерін әзірлеуді де қамтиды.
Сонымен қатар әскери қызмет жағдайында әлеуметтену процесін қиындататын объективті және субъективті себептерді бөлген. Обьективті себептерге әскери қызметшілердің мінез-құлқын реттейтін мынадай факторлар жатады: әскери қызметшілердің қатаң күн тәртібі, жеке бас бостандығын шектеу, топтық оқшаулау, субординацияны сақтау, жоғары жауапкершілік, белгілі бір тұрмыстық қолайсыздық, тамақтану сипаты мен режимінің өзгеруі, әскери еңбектің қандай да бір түріне ілесіп жүретін әртүрлі және психикалық жүктемелер, әскери қызметшінің жақындарымен, туыстарымен қарым-қатынаста қанағаттанбауы арқылы көрінетін жеке маңызды ақпараттың шектелуі; қызметтестермен қақтығыстар, өмірге, денсаулыққа, жеке ар-намысына нұқсан келу т.б.
Субъективті себептер мыналарды қамтиды: жеке басының даму деңгейінің төмендігі, жеткіліксіз білімі; аз қамтамасыз етілген, ескі немесе ауру ата-аналардың болуы; қолайсыз отбасыларда, балалар үйлерінде тәрбиелену; кешірек жастағы мерзімді әскери қызметке шақыру; тілдік кедергі, мықты денсаулықтың болмауы т.б. [] А.Б.Мукашева. Автореферат. Социальное поведение военнослужащих как предмет социологического анализа. Алматы 2007 стр.15
Мемлекеттің тыныштығын сақтауда тіпті өлімге де бас ұруға тура келіп жатады. Жалпылама айтқанда ел азаматтарының тыныштығы мен денсаулығын қорғауға байланысты кез келген қызмет аса қауіпті әрі қиын. Бірақ бірінші кезекте бұл әскери қызметшілерге қатысты. Осы әскери қызметтің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселесі ең өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Қауіпсіздікті тиімді басқару үшін әскери қызметке байланысты қызметтің әртүрлі түрлерінің қауіптілігін талдау және бағалау әдістерінің жеткілікті дамыған жүйесі болуы қажет.
Қауіпті оқиғалар барысында әскери қызметшілер, жергілікті тұрғындар, мемлекеттік маңызды объектілер мен техносфералар, қоршаған табиғи орта үшін қауіпті (зақымдаушы және зиянды) факторлар қалыптасады. Оларға мыналар жатады: радиациялық (иондаушы сәулелену өрістері), механикалық (соққы түсетін жүктемелер), баллистикалық (оқпен ату, сынық өрістер), термиялық (өрт), электромагниттік (электромагниттік сәулелену өрістері) және басқа да әсер ету, радиоактивті заттардың, канцерогендер мен токсиканттардың артық шоғырлануы. Бұл ретте зақымдаушы факторлардан зиян әсер ету процесінде (қарастырылып отырған объектілер зақымдау аймағына түскен кезде), ал зиянды факторлардың салдары одан кейін ғана белгілі бір ықтималдықпен көрінеді. Осы салдардың басталу мүмкіндігі зиянды фактор әсерінің қарқындылығына байланысты тәуекелмен сипатталады. Мысалы, дозаға байланысты теріс стохастикалық әсерлердің ықтималдығымен бағаланатын иондаушы сәулеленумен сәулелену кезіндегі радиациялық тәуекелді (кейінгі өмір бойы радиациялық-индуцирленген обырдан немесе генетикалық зақымданудан өлім) қарастырады. Осылайша, әскери қызметшілер мен жергілікті халық үшін қауіп объектіні қалыпты пайдалануға ілесе жүретін немесе қоршаған ортаның ластануы салдарынан қалыптасатын зиянды факторлардың әсерінің салдарынан қауіпті оқиғаларсыз де орын алуы мүмкін. Зиянды факторлардың әсері ең алдымен қауіптілігі жоғары объектіде ұзақ қызмет атқару немесе ластанған аумақта тұру кезінде көрінеді. [] Н.Н.РАДАЕВ Показатели риска и управление безопасностью военной службы. Военная мысль №4/1999, стр
Қауіпті факторлардың әсері адамның денсаулығына (оның жаралануына, ауруына немесе тіпті өлуіне), қару-жарақ және әскери техникаобъектілерінің және инфрақұрылымның жай-күйіне (істен шығуына), қоршаған ортаға (нашарлауына), экономикаға, Қарулы Күштердің жауынгерлік дайындығына, мемлекеттің қорғаныс қабілетіне зиян келтіруге әкеп соғады. Тікелей залал мен жанама (алыс) салдарлар бар. Соңғысы, әдетте, неғұрлым жоғары деңгейдегі жүйе шеңберінде қаралады (өңір - экономика саласы - елдің қорғаныс қабілеті) және мыналарды қамтиды: әскери-саяси (әскери-саяси жағдайдың нашарлауы) және таза әскери (қару кешенінің жоғалуынан немесе оның жауынгерлік әзірлігінің төмендеуінен Қарулы Күштердің жауынгерлік әлеуетін азайту); әлеуметтік-экономикалық (қандай да бір меншік түрін жоғалту, адамдардың қоныс аударуына арналған шығындар, зардап шеккендерге өтемақы төлеу, сөндірілмеген және бұзылған келісім-шарттардан алынған пайда, қалыпты шаруашылық қызмет процесінің бұзылуы, мемлекеттік институттарға деген сенімнің төмендеуі, адамдардың өмір сүру жағдайының нашарлауы, қоғамдағы әлеуметтік шиеленістің өсуі);
экологиялық (табиғи ортаның нашарлауы және оны қалпына келтіруге арналған шығындар, аумақтардың халық шаруашылығы құндылығының жоғалуы) және басқа да салдарлар болып отыр []. Н.Н.РАДАЕВ Показатели риска и управление безопасностью военной службы http://militaryarticle.ru/voennaya-mysl/1999-vm/9740-pokazateli-riska-i-upravlenie-bezopasnostju
-кесте. Әскери қызметшілердің қызмет ету барысындағы қауіптілігін жіктеу белгілері [] http://militaryarticle.ru/voennaya-mysl/1999-vm/9740-pokazateli-riska-i-upravlenie-bezopasnostju
| Әскери қызметшілердің қызмет ету барысындағы қауіптілігін жіктеу белгілері |
| Пайда болу көздері |
| Табиғи (табиғи апаттар) |
| Техногендік (өрт, жарылыс, соқтығыс, апат) |
| Әлеуметтік-биологиялық (эпидемиялық) |
| Әрекет тұрақтылығы |
| Кездейсоқ (кездейсоқ оқиғалар) |
| Детерминирленген (тұрақты жұмыс істейтін ортаны ластау факторлары, қару-жарақ және әскери техника обьектілеріне ілесіп жүретін зиянды факторлар) |
| Әрекет ету ұзақтығы |
| ұзақ уақыт жұмыс істейтін (қалыпты жұмыс істеу кезінде қауіптілігі жоғары объектілер қоршаған ортаның ластануы) |
| қысқа мерзімді әрекет ететін (қауіпті оқиғалар) |
| Кеңістіктегі бөлінуі |
| Іске асыру мүмкіндігі |
| Орын белгісіздігі |
| шоғырланған (жекелеген ықшам орналастырылған объектілер |
| Қауіптілігі жоғары объектілер (мысалы, иондаушы сәуле көздері бар). Қауіптілігі жоғары аудандар-қоршаған ортаның ластану және ықтимал төтенше жағдайлар аудандары (сейсмикалық қауіпті аймақтар, полигондар, әскери іс-қимылдар аудандары және т.б.) |
| координаттары белгілі (жоғары қауіпті стационарлық объект, вулкан, су басу аймағы) |
| Координанттары белгісіз (кездейсоқ) (құбырдың үзілуі мүмкін орын, өздігінен жүретін іске қосу қондырғысының авариясы, жер сілкінісінің эпицентрі) |
| бөлінген: координаттар бойынша (темір жолдар, құбырлар), ауданы бойынша (аудандар, аймақтар) |
Мемлекеттің қауіпсіздігі мен тыныштығын сақтауда тіпті өлімге де бас ұруға тура келіп жатады. Жалпылама айтқанда біздің ел азаматтарының тыныштығы мен денсаулығын қорғауға байланысты кез келген қызмет қауіпті және қиын. Бірақ бірінші кезекте бұл әскери қызметшілерге қатысты. Бұл қиын жолды таңдай отырып, адам өз Отаны мен отандастарының қауіпсіздігі үшін қызмет ететін болады деген толық есеп береді.
2017 жылы Қазақстан Қарулы Күштерінің құрылғанына 25 жыл толуына арналған әскери парадта Тұңғыш Президент, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев еліміздің жалпы қауіпсіздігін нығайтудағы Қазақстан әскерінің рөлін ерекше атап өткен болатын. [10] Вооруженные силы всегда будут главной опорой независимости Казахстана — Назарбаев https://zonakz.net/2017/05/07/vooruzhennye-sily-vsegda-budut-glavnoj-oporoj-nezavisimosti-kazaxstana-nazarbaev/
1.3 Әскери қызметкерлер мен олардың отбасын әлеуметтік қорғау жүйесі
Әскери-әлеуметтік жұмыс бұл заңнамада белгіленген әскери қызметшілердің әлеуметтік-экономикалық құқықтары мен жеңілдіктерін іске асыру және осы негізде оларды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі қызметтерді атқарады. "Қорғау" ұғымының өзі, біріншіден, күзетуге, қол сұғушылықтан және дұшпандық әрекеттерден қоршауға, қауіпке, бірнәрсені сақтауға және қауіпсіздікке бағытталған іс-әрекеттер кешенін білдіреді; екіншіден, бұл қорғанысқа қызмет ететін және қорғайтын жүйе болып табылады [].Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка. – М., 1987. – С. 210
"Әлеуметтік қорғау" термині ең алғаш рет Америка Құрама Штаттарында 30-шы жылдары пайда болды. Мұнда мемлекеттік кепілмен халықтың кейбір топтарына әсіресе ең төменгі өмір сүру деңгейіне кепілдік беруін білдірді [] Чернавин Ю.А. Социальный статус военнослужащего. – М.: ВУ, 1997. – С. 108.
Ал қазіргі таңда әлеуметтік қорғау - мемлекеттің халықаралық және ұлттық нормалар негізінде адамның әлеуметтік құқықтарын қамтамасыз ету жөніндегі аса маңызды функциясы. Ал қысқаша айтқанда— тұрмыс дәрежесіне байланысты құқықтарды қамтамасыз ету. Демократиялық социумның құқықтық актілерінде жұмыспен қамтамасыз ету және атқарған еңбегі үшін сыйақы алу, демалу, жасының ұлғаюына байланысты, сырқаттық, жұмыссыздық жағдайында, асыраушысынан айрылғанда әлеуметтік қамсыздандырылу, балаларды тәрбиелеу, білім алу, денсаулығын сақтау, мәдени өмірге қатысу құқықтары, тұрғын үйге құқық көзделеді []. Қаржы-экономика сөздігі. — Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, «Зияткер» ЖШС, 2007.
Э. Дюркгейм мұқтаждарға көмек көрсету мемлекеттің маңызды функциясы ретінде көрсетті. Ал М. Вебер болса нарықтық капиталистік қатынастар қоғамында заңдар қоғамның барлық субъектілеріне ұқсас қолданылатын әмбебап құрал болып табылатынын дәлелдеді. Олар тәуелсіз сот жүйесінің жұмыс істеуі шеңберінде іске асырылады, бұл қоғамдық келісім-шарттардың сақталуына кепілдік беруді, әлеуметтік құқықтардың нақты жүзеге асырылуын, сондай-ақ түрлі тараптардың қызметтік-еңбектік өзара іс-қимылы бойынша міндеттерін қамтамасыз етеді. П. Сорокин әлеуметтік рөлді, сондай-ақ әр адамға ұсынылатын әлеуметтік қызметтер мен игіліктердің жиынтығын анықтайтын мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық қызметінің пайдалылығын негіздеді. П. Штомпка пікірінше мемлекеттің жаңа моделі қоғам мүшелерінің құқықтарының теңдігіне қол жеткізуге ғана емес, сондай-ақ өзінің иелігіне, сондай-ақ оның әлеуметтік мәртебесіне қарамастан әрбір субъектіге қажеттіліктің кең жиынтығын іске асыру кепілдігіне де бағдарлануы тиіс екенін айтып кеткен.
Әлеуметтік қорғау түрлі ғылыми тұжырымдамалық бағыттар шеңберінде қарастырылады. Әлеуметтанушылар әр түрлі әдіснамалық принциптер мен теориялық ұстанымдар негізінде әлеуметтік қорғаудың мәні мен мазмұнын қарастырады, халықтың адами әлеуетін жаңғыртуға қатысты әлеуметтік қорғау жүйесінің рөлі мен функцияларын ерекше көрсетеді. Әлеуметтік қорғаудың ғылыми теорияларын шартты түрде төрт топқа бөлуге болады: жалпы теориялық, институционалдық, мақсатты ықпал ету тұжырымдамалары, тар кәсіби парадигмалар. []
Кудаев А.В. Диссертация на тему: Социальная защита военнослужащих в условиях социально-экономического развития России стр. 5
Әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету жөніндегі қызмет әскери қызметшілерге олардың құқықтық мәртебесін іске асыруға кепілдік беретін құралдардың бірі ретінде, мемлекеттерге өз қорғаушыларына белгіленген әлеуметтік қамтамасыз етудің пәрменділігінің қажетті шарты ретінде әрекет етеді. Осыған орай, әскери - әлеуметтік жұмыс әскери қызметшілердің заңмен белгіленген мәртебесі мен олардың қоғамдағы нақты жағдайы, яғни әлеуметтік мәртебесі арасында қалыптасқан қайшылықты шешудің әлеуметтік-құқықтық тетігін білдіреді.
Осы міндетті нақты уақытта шешуде қол жеткізілген деңгейді ғалымдар әр түрлі санаттағы әскери қызметшілердің аса маңызды әлеуметтік құқықтарын іске асыру дәрежесін, жеке адамның материалдық және рухани қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыруды, әскери қызметшілердің әлеуметтік жағдайының қоғам өмірінде ойнауға арналған рөлге сәйкестігін көрсететін ұғымды білдіретін әлеуметтік қорғау ретінде айқындайды []. Герасимов А.В., Лоза Г.Г. Социальная защищенность советского военнослужащего. – М., 1991. – С. 21.
Әскери-әлеуметтік жұмыстың мәнін түсіну үшін заң ғылымдарының докторы И. А. Ледяхтың айтқан идеясы маңызды болып табылады. Оның мәні әлеуметтік қорғалу бір мезгілде құқықтық қорғауды талап етеді. Бұл азаматтардың әлеуметтік қорғалуын жүзеге асыратын органдар мен лауазымды адамдардың құқықтық мемлекеттің рәсімдерінде, нысандары мен қағидаттарында, яғни қатаң түрде құқықтық негізде жұмыс істейтіндігіне байланысты. Шынайы әлеуметтік қорғалуды ұйымдық, тәрбиелік және т. б. кешенде құқықтық құралдарды жан-жақты пайдаланумен ғана қамтамасыз етуге болады [].
Защита прав человека в условиях перехода к рынку // Государство и право. – 1993. – № 6. – С. 25.
Бұған сондай-ақ A. В. Коровников пен В. П. Серегин әлеуметтік қорғауды ең алдымен әлеуметтік қорғау туралы заңнаманы және әскери қызметшілердің құқықтық жағдайының кепілдіктерін (заңда бекітілген) іске асырудың сенімді жұмыс істейтін тетігінің болуымен байланыстырады [].
Коровников А.В., Серегин В.П. Правовые аспекты социальной защиты военнослужащих / В кн.: Социальная защита военнослужащих. – М., 1993. – С. 6.
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы пактіні ратификациялайтын мемлекет халық үшін ең жақсы өмір сүру жағдайларын қамтамасыз ету үшін өзінің жауапкершілігін мойындайды. Ол әркімнің еңбекке, әлеуметтік қамсыздандыруға, жеткілікті өмір сүру деңгейіне, жеткілікті тамақтануға құқығын таниды, сондай-ақ әркімнің кәсіптік одақтар құру және оларға кіру құқығын қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы пактіні ратификациялайтын мемлекет, өз азаматтарын қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлайтын іс-әрекеттерден құқықтық қорғауды қамтамасыз етуге міндеттенеді. Ол әрбір адамның өмір мен бостандыққа құқығын, жеке өмірге еркін араласуға жол бермеу құқығын және қауіпсіздік құқығын мойындайды. Пакт құлдыққа тыйым салады,әділ сот талқылауына және еркін қамаудан немесе ұстаудан қорғауға кепілдік береді. Пакт ой, ар-ождан және дін бостандығына, сенім бостандығына және оларды еркін білдіру құқығына, бейбіт жиналыстар мен эмиграция құқығына, қауымдастықтар еркіндігіне құқықты мойындайды.
Әскери қызметшілерді әлеуметтік қорғау — бұл әскери қызметшілер мен олардың отбасыларына құқықтарды, әлеуметтік кепілдіктерді, жеңілдіктерді қамтамасыз етуге бағытталған әлеуметтік саясатты (жобаларды), әлеуметтік-экономикалық, құқықтық, ұйымдастырушылық сипаттағы шараларды әзірлеу және іске асыру жөніндегі мемлекеттік, басқа да ұйымдардың қызметін көрсететін әлеуметтік-экономикалық қатынастар жүйесі. []
