Эюп Дерменджининъ «Айнеджи тилькининъ олюми» масалы

Группа НО – 19

Дисциплина: «Художественный анализ текстов детской крымскотатарской литературы»

Преподаватель: Яяева Н.М., к.пед.н., доцент кафедры начального образования

 

ПРАКТИЧЕСКОЕ ЗАНЯТИЕ

Сене

по теме лекции: «Масаллар устюнде чалышма усулиети»

Тема урока: «ТИЛЬКИ ВЕ КЪАЗ» (масал)

Саат

ПЛАН:

1. Масаллар устюнде иш.

2. Дерс планыны тизюв.

Цели:

познавательный аспект: ввести термины; развивать умения различать средства выразительности; определять их роль в тексте; совершенствовать навыки выразительного чтения;

развивающий аспект: развивать мыслительно-речевую деятельность учащихся, умения анализировать, логически верно излагать свои мысли; раскрывать творческие способности; развивать образное мышление; создавать условия для развития коммуникативных навыков;

воспитательный аспект: развитие системы ценностных отношений к родному языку; воспитание бережного отношения к слову автора, ответственного отношения к культуре речи.

Тип урока: тип урока - инновационный в технологии ОКМ, с использованием регионального компонента (р/к), с применением совместного обучения в парной и групповой работе, интерактивных форм и методов обучения.

Организационный момент.

2. ОДЖАНЫНЪ КИРИШ СЁЗЮ:

Масал - халкъ агъыз яратыджылыгъынынъ айырыджа меракълы ве балаларгъа уйгъун жанры.

Масаллар - уйдурма икяелер. Олар эглендириджи ве халкъ омюринен сыкъ багълы олып эйи наситлар бере ве яхшыны ямандан айырмагъа ярдым

этелер. Масалнынъ зенгин тили ве озюне хас тизилиши бар.

Эвель заманларда уйкенлер - къартбаба-къартаналар, ана-бабалар акъшамлары, балаларны этрафларына топлап, масал айтып эглендире, зевкъландыра ве файдалы насиатлар бере эдилер.

Масаллар тек эглендирюв ичюн яратылмагъан. Асырлар бою халкъ масалларда озюнинъ арзы-истеклерини, дуйгъу-хаялларыны, омюр акъкъында тюшюнджелерини акс эткенлер.

Масаллар несиль-несильден кечип халкънынъ бутюн омюрини, тарихини къаплап алалар.

Масалларда яхшылыкъ, джесюрлик, догърулыкъ, мераметлик, йигитлик, достлукъ, бирлик, озь юртуна севги, адалетлик, эмексеверлик киби, мусбет чизгилер макътала. Яланджы, эки юзьлю, айнеджи, тенбель, ялтакъ, мераметсиз, намуссыз ве ахмакъ, урдымдуймаз адамлар кулюне ве мыскъылгъа алыналар.

Халкъ масаллары учь группагъа болюнелер:

1. айванлар акъкъында масаллар,

2. тылсымлы масаллар,

3. инсанларнынъ аятынен, турмушынен быгълы олгъан масаллар.

 

1. Айванлар акъкъында масалларда эсас къараманлар чешит айванлар олып, оларнынъ бири-бирине мунасебетлери косьтериле. Бу сой масаллар энъ эски заманларда пейда олгъанлар.

Къырымтатар масалларында энъ чокъ расткельген айванлар: къашкыр, тильки, аюв, йылан, хораз, эчки, къоян ве башкъалары. Массаларда дев ве аждерха эр шейден кучьлю ве къоркъунчлы косьтериле, къашкъыр йыртыджы бир джанавар ола, тавшан къоркъакъ, тильки айнеджи ола ве иляхре.

Бу масалларда эсас къараманлар айванлар олса да, оларгъа инсанларгъа аит олгъан базы хусусиетлер де бериле.

Айванлар акъкъында масаллардан: «Эйиликке кемлик япма», «Къашкъырнынъ анты», «Хан ве йылан», «Акъыллы кирпинен айнеджи тильки» ве дигерлерини мисаль оларакъ кетирмек мумкюн.

2. Тылсымлы масалларда, эсасен, инсанларнынъ табиаты, кучю ве афатынен курешюви, оны озюне табий этюви, бойсундырувы, чешит хасталыкълардан, олюмден, агъыр яшайыштан къуртулувы акъкъындаки хаяллары акс эттириле.

Бу сой масалларда эфсаневий, тылсымлы аллар, вакъиалар икяе этиле, чешит осюмликлер, айванлар зарур вакъытта адамларгъа ярдымгъа келелер, тылсымлы къушакълар, явлукълар, юзюклер кишининъ джаны не истесе оны тапып кетирелер, къайда истесе анда алып баралар.

Тылсымлы масалларда баш къараманларнынъ душманы, эксерий алда, къоркъунчлы джадылар, девлер, докъуз башлы, он эки башлы йыланлар, адждерхалар олалар.

Бу сой масалларда мусбет баш къараманлар адеттен тыш пек къуветли, акъыллы олып, олар джадыны да, девни де, адждерханы да мытлакъа енъип чыкъалар, я да оларнынъ тылсымыны ачалар. Бунда инсанларнынъ табиат сырларыны ачмагъа ынтылгъанларыны ве оларнынъ ачыладжагъына, яни табиат инсангъа бойсундырыладжагъына эминликлери тасвир олуна.

Адларындан корюнгени киби, «Тылсымлы таз огълан», «Учь тылсым», «Алтын башнен хыяр баш», «Агълагъан нар ве кульген айва» ве дигерлери тылсымлы масаллардандыр.

3. Турмуш масаллары бу штурм мунасебетлерини акс эттирген масаллардыр. Бу масалларда адий йигит я да къызны акъыллы, джесарети, эр шейнинъ чаресини тапа билюви, эр сой къыйынлыкъларгъа къатланып, ахыр сонъу, оларнынъ тюбюнден чыкъувы ифаделене. Чобан олсун, факъыр бир йигит олсун, о, эр вакъыт падиша везирлеринден де, сарай кишилеринден де, падишанынъ озюнден де акъыллы олып чыкъа.

Турмуш масаллырында образлар, эсасен, мусбет я да менфий къараманлар олалар. Мусбет къараманлар - чобан, хызметчи, ыргъат, факъыр бир ийигит я да Къызыл, адий бир койлю. Олар озь акъылынен, усталыгъы ве чеберлигинен даима устюн чыкъалар. Менфий къараманлар исе -падишалар, оларнынъ везирлери, сарай кишилери, моллалар, къадылар, байлар ве дигерлери-адалетсиз, залым, хаин, ахмакъ, акъылсыз оларакъ косьтерилелер.

 

 

Дерс мевзусы: « Айванлар акъкъында масаллар»

Эюп Дерменджининъ «Айнеджи тилькининъ олюми» масалы

 

Дерс макъсады: талебелернимасалнынъ мундереджесинен якъынджа таныш этмек, сёз байлыкъларыны кенишлетмек, мустакъиль чалышмагъа огретмек; масалнынъ тербиевий эмиетини – айванларгъа нисбетен севги дуйгъусыны ашламакъ.

Дерснинъ донатылувы: Эюп Дерменджининъ сурети, «Айнеджи тилькининъ олюми» масалы, тапмаджалар, аталар сёзлери, ресимлер.

Дерс кетишаты:

І. Дерснинъ тешкилий къысмы.

Невбетчининъ рапорты: Бугунь мен невбетчим. Дерсте эр кес бар. Бугунь апрельнинъ он экиси.

ІІ. Янъы мевзуны анълатув.

Оджа талебелерге масаллар акъкъында къыскъа малюмат бере.

Оджа: Бугунь биз Эюп Дерменджининъ язгъан «Айнеджи тилькининъ олюми»масалы акъкъында субетлешеджекмиз, масал къараманларынен танышаджакъмыз.

Ялта этрафында ерлешкен Кикинеиз коюнде 1907-нджи сенеси истидатлы языджымыз Эюп Дерменджи догъды. Онынъ балалыгъы ве яшлыгъы дюльбер ялы боюнда кечти. Бу дюльберликлер Эюпни эеджанландыра, онынъ тасавурына терен тесир эте, зевкъландыра, къуванч ве рух бере.

Эюп Дерменджи кой мектебинде, сонъра Ялтадаки оджалар окъув юртунда окъуды. Онынъ биринджи шиирлери 1930-джы сенеси басылды.

Эюп Дерменджи бала эсерлерини яратувда юксек усталыкъ косьтерди. О, балалар ичюн чокъ шиирлер ве масаллар язды. Олардан энъ белли сойлары: «Къартбабай ве онынъ Арслан копеги», «Айнеджи тилькининъ олюми» ве дигерлери. Бу масаллар халкъ агъыз яратыджылыгъы эсасында язылгъан.

«Айнеджи тилькининъ олюми» масалыны алайыкъ. О да халкъ масалларынынъ шекилине эсасланып язылгъандыр. Лякин сонъу – халкъ масалларындан фаркълана. Халкъ масалларында айнеджи тильки эксерий алда гъалип чыкъа.

Эюп Дерменджининъ масалында исе, айванлар бирлешип, тилькини джезалайлар. Языджы муим бир фикирни исбат эте: ярамазлыкъкъа, хиянетликке, зулумгъа къаршы бирлешип курешмек керек.

Лугъат иши:

энъ къастан – нарочно;

пек къыза, пек ачувлана – горячится, злится;

джылгъа, дере – овраг;

эппейи, чокъ вакъыт– довольно-таки много, порядочно;

къум – песок;

пек чокъ – очень много;

такътакъкъуш – дятел;

панджа – лапа;

къоян – кролик.

Оджа масалны окъуй, метиннинъ базы парчаларыны талебелерге окъуттыра.

 

Раатлыкъ дакъкъасы:

«Пармакълар» оюны

Баш пармагъым – къартбабам,

Ишарети – къартанам,

Орта пармакъгъым – бу бабам,

Юзюк такькъаны – бу анам,

Чинатий пармакъ – бу мен!

 

Балалар арекетлер иле айталар: Биз турамыз, отурамыз.

 

Оджа: Китапкъа бакъамыз, къалемни къолгъа алып, дефтерге язамыз.

Окъувдан сонъ субет

Оджа: Бу масалны бегендинъизми? Нени бегендинъиз? Масалнынъ баш къараманлары кимдир?

а) мусбет;

б) менфий.

Оджа: – Масал насыл башлана?

Талебе: – Тильки ве кирпи юзюм багъына харсызлыкъкъа кетелер.

Оджа: – Сонъ не ола?

Талебе: – Ёлда олар къушчыкъны, къоянны, хоразны расткетирелер;

Оджа: – Не ичюн къушчыкъ, къоян ве хораз тилькининъ панджасына тюшелер?

Талебе: – Тильки оларны пиязлап алдата.

Оджа: – Кирпи тилькининъ досту олып да, не ичюн айванларны топлап, тилькини къаравулгъа чакъа?

Талебе: – Чюнки кирпи тилькининъ ярамаз олгъаныны коре ве башкъа айванларныольдюрмесин, деп достларыны ярдымгъа чагъыра ве тилькини джезалай.

Оджа: – Тильки ольдюрген айванларнынъ схемасыны тизейик.

Тильки: – а) Такътакъкъуш;

б) Къоян;

в) Хораз.

(Талебелер тахтада схема тизелер ве эдебият дефтерлерине кочюрип алалар).

Оджа кягъыт япрагъында «Тильки алдатты» деп язылгъан сёзлерни талебелерге нумайыш эте ве вазифе бере, талебелер, масал боюнджа джумлелер тизинъиз.

а) Айнеджи тильки къушны ольдюрди;

б) Къоянны алдатып, оны да ашады;

в) Ярамаз тильки хоразны йырлатып, панджасынен урды ве ашады.

Вазифе: Джумленинъ баш азаларыны тапмакъ.

ІІІ. Пекитюв

Оджа талебелерге суаллер бере:

– Балаларбугуньки мевзумыз не эди?

Талебе: – Айванлар акъкъында масаллар.

Оджа: – Бугунь биз насыл масалнен таныш олдыкъ?

Талебе: – «Айнеджи тилькининъ олюми».

Оджа: – Я бу масалны ким язды?

Талебе: – Эюп Дерменджи.

Оджа: – Достлукъ акъкъында сиз насыл аталар сёзлерини билесинъиз?

Талебе: – «Яхшынен дост олсанъ, мурадынъа етерсинъ»;

«Достсыз адам – къанатсыз къуш».

Оджа: – Я айванлар акъкъында насыл тапмаджаларны билесинъиз?

Талебе: – 1) «Къанаты бурма, сеси зурна» (Хораз);

2) «Бу айвандыр йыртыджы, озю сары, айнеджи,

яшай дагъда, ювада, тавукъ тутмакъ мурады». (Тильки)

3) «Ешиль отлакъ пек севе, балаларгъа сют бере» (Сыгъыр).

IV. Эвге вазифе:

1. Лугъаттаки янъы сёзлернен джумлелер тизмек.

2. Бегенген къараманларынъызнынъ ресимлерини чызынъыз.

3. Айванлар акъкъында тапмаджаларны тапып, дефтерлерге язынъыз ве оларны эзберленъиз.

 

ТЕКСТ СКАЗКИ:

«ТИЛЬКИ ВЕ КЪАЗ» (масал)

Куньлернинъ биринде тильки къазны тута да:

– Къаз, мен сени ашайджагъым! – дей. Къаз не япсын?

– Яхшы, мен разым, тильки. Лякин меним бир риджам бар. Мен бир кере ойнайым, сонъ мени ашарсынъ, – дей къаз.

– Айды, ойна, – дей тильки. – Мен сени ашамагъа етиштиририм.

Къаз къанатларыны ачып, тургъан еринде къакъып башлай. Буны корип, тильки дей:

– Сен, къаз, яхшы ойнайсынъ, эм де пек уста экенсинъ.

 

Озю исе къазгъа таба яваш-яваш якъынлаша. Къаз къанатларыны къакъып, ойнагъан киби эте, котериле де учып кете. Тильки тек артындан бакъып къала.

 

Мевзу: тильки къазны ашамагъа истей.

Гъае: бир-бирини алдатмагъа ич мумкюн дегиль.

 

 

ЭВГЕ ВАЗИФЕ:

Используя схему анализа литературного произведения выполните:

1. Анализ сказки «Къаз ве тильки».

2. Определите: концептуальный уровень произведения; уровень организации произведения как художественного целого; уровень внутренней и внешней формы произведения. Напишите план-конспект урока по сказке «Къаз ве тильки».


 

ЛИТЕРАТУРА:

1. Джелилова, Л.Ш. ГРАДАЦИЯ ЖАНРА ОЧЕРКА В КРЫМСКОТАТАРСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ / Л.Ш. Джелилова // Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры. — 2016. — № 2. — С. 68-74. — Текст: электронный // Лань: электронно-библиотечная система. — URL: https://e.lanbook.com/journal/issue/298803 (дата обращения: 19.03.2020). — Режим доступа: для авториз. пользователей.

2. Эмирова, А.М. РЕЦЕНЗИЯ НА СЛОВАРЬ В. МИРЕЕВА, А. ГОРЯИНОВА «ZEMANEVIY RUSÇA-QIRIMTATARCA LUĞAT. СОВРЕМЕННЫЙ РУССКО-КРЫМСКОТАТАРСКИЙ СЛОВАРЬ» Zemaneviy rusça-qırımtatarca luğat. Современный русско-крымскотатарский словарь / сост.: Вадим Миреев, Александр Горяинов. - Сак / А.М. Эмирова // Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры. — 2016. — № 2. — С. 172-175. — Текст: электронный // Лань: электронно-библиотечная система. — URL: https://e.lanbook.com/journal/issue/298803 (дата обращения: 19.03.2020). — Режим доступа: для авториз. пользователей.

3. Сеферова, Ф.А. МОДЕЛЬ НАЦИОНАЛЬНОГО ПРОСТРАНСТВА В КРЫМСКОТАТАРСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ / Ф.А. Сеферова // Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры. — 2015. — № 1. — С. 66-70. — Текст: электронный // Лань: электронно-библиотечная система. — URL: https://e.lanbook.com/journal/issue/297560 (дата обращения: 19.03.2020). — Режим доступа: для авториз. пользователей.

4. Анафиева, Э.Р. АКМЕОЛОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ В ИЗУЧЕНИИ КРЫМСКОТАТАРСКОГО ЯЗЫКА ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО И МЛАДШЕГО ШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА / Э.Р. Анафиева, А.М. Яяева,
Н.М. Яяева // Ученые записки Крымского инженерно-педагогического университета. Серия: Педагогика. Психология. — 2016. — № 2. — С. 12-25. — Текст: электронный // Лань: электронно-библиотечная система. — URL: https://e.lanbook.com/journal/issue/298333 (дата обращения: 19.03.2020). — Режим доступа: для авториз. пользователей.

5. Яяева, Н.М. КОММУНИКАТИВНЫЕ ОСНОВЫ ФОРМИРОВАНИЯ ДИАЛОГИЧЕСКОЙ РЕЧИ ДЕТЕЙ СТАРШЕГО ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА В ГРУППАХ С КРЫМСКОТАТАРСКИМ ЯЗЫКОМ ОБУЧЕНИЯ / Н.М. Яяева // Ученые записки Крымского инженерно-педагогического университета. Серия: Педагогика. Психология. — 2015. — № 2. — С. 195-203. — Текст: электронный // Лань: электронно-библиотечная система. — URL: https://e.lanbook.com/journal/issue/297693 (дата обращения: 19.03.2020). — Режим доступа: для авториз. пользователей.

6. Яяева, А.М. О ПРОИЗВЕДЕНИЯХ БЕКИРА ЧОБАН-ЗАДЕ, НАПИСАННЫХ ДЛЯ ДЕТЕЙ / А.М. Яяева // Вопросы крымскотатарской филологии, истории и культуры. — 2016. — № 2. — С. 117-120. — Текст: электронный // Лань: электронно-библиотечная система. — URL: https://e.lanbook.com/journal/issue/298803 (дата обращения: 19.03.2020). — Режим доступа: для авториз. пользователей.


ТЕКСТ СКАЗКИ:

«ТИЛЬКИ ВЕ КЪАЗ» (масал)

Куньлернинъ биринде тильки къазны тута да:

— Къаз, мен сени ашайджагъым! — дей. Къаз не япсын?

— Яхшы, мен разым, тильки. Лякин меним бир риджам бар. Мен бир кере ойнайым, сонъ мени ашарсынъ, — дей къаз.

— Айды, ойна, — дей тильки. — Мен сени ашамагъа етиштиририм.

Къаз къанатларыны ачып, тургъан еринде къакъып башлай. Буны корип, тильки дей:

— Сен, къаз, яхшы ойнайсынъ, эм де пек уста экенсинъ.

 

Озю исе къазгъа таба яваш-яваш якъынлаша. Къаз къанатларыны къакъып, ойнагъан киби эте, котериле де учып кете. Тильки тек артындан бакъып къала.

 

Мевзу: тильки къазны ашамагъа истей.

Гъае: бир-бирини алдатмагъа ич мумкюн дегиль.

 







Понравилась статья? Добавь ее в закладку (CTRL+D) и не забудь поделиться с друзьями:  



double arrow
Сейчас читают про: