2015-04-12
2163
1. Әртүрлі құрлылықтағы топырақтардан алынатын бағдарламаланған өнімге минералдық және органикалықтыңайтқыштардың енгізу мөлшерін есептеудің әдістемесін меңгеру.
2. Топырақтың тиімді құнарлығы бойынша (топырақтағысіңімді Н,Р,К мөлшеріне байланысты) алынатын потенциалды өнімдіесептеудің әдістемесін меңгеру.
3. Қоректі заттарды топырақтан жөне тыңайтқыштаншыгару коэффициенттерін анықтаудьщ өдістемесін меңгеру.
Тыңайтқыш енгізу мөлшерін есептеудің бірнеше әдісі мен өдістемесі бар. Қазіргі заманның ірі агрохимик-мамандарының (Ягодин Б.А., Смирнов П.М., Петербургский А.В., Демин В.А. жөне т.б. 1989) пікірі бойынша тыңайтқыш мөлшерін есептегенде оңтайлы, тиімді жөне шегіне жеткен минералдық тыңайтқыш мөлшері деген түсініктерден шығу керек. Оңтайлы — ауыспалы, егіс ротациясында топырақтың оңтайлы құнарлық деңгейін бірте-бірте арттырып немесе сақтап қалу жағдайында 1 га-дан максимальды таза пайда алу арқылы, сапалы жоғары өнімді алуды қамтамасыз ететін мөлшер.
|
|
|
Тиімді - өндірістік қалыптасқан ұйымдастыру-шаруашылық жағдайында 1 га танаптан жақсы жөне қанағаттанарлық сапасы жоғары өнім шығуына мүмкіндік беретін және тыңайтқыш қолдану арқылы міндетті түрде экономикалық тиімділік ала отырып топырақтың қүнарлығын қарқынды арттыру мөлшер.
Шегіне жеткен қодданып отырған тыңайтқыш минималды өз шығынын өзі өтейтін жағдайда, ал ол шаруашылықта тыңайтқышты алуына жөне енгізуіне көп қаражат болған жағдайда ғана мүмкін, тиісті сапасы бар максимальды мүмкін өнім деңгейін қамтамасыз ететін мөлшер.
Ірі агрохимик Минеев В.Г. (1990)жазған: Өнімді бағдарламалаудың жеке бір бөлімдерінен тек қана егіншіліктің ғылыми жүйесінің барлық кешенін жүзеге асыруына белсенді ауысу өте қажет. Ол жөне тағы да басқа агрохимиктер (Ягодин Б.А., 1989; Афендулов К.П., Лентухова А.И., 1978), дақыддардың жоспарланған өнімге тыңайтқыш мөлшерін есептегенде барлық жоспарланған еніммен шығатын қоректік заттар бойынша жиі түрде баланстық есептеу әдісі қолданылады, деп сендіреді. Бұлөдіс өте кең тараған, өйткені барлық қоректік заттардың барлық кіріс және шығыс бөлігін қамтиды.
|
|
|
Минеев В.Г.(1990), Ягодин Б.А., Демина В.А. жөне т.б. (1989), Афендулов К.П., Лантухова А.И. жене т.б. (1978) пікірінше, ауылшаруашылық дақылдарына тыңайтқыш мөлшерін анықтау өдістемелері үш топқа ажыратылады:
1. Танаптық төжірибе мен агрохимиялық картограммалардыңкөрсеткіштерін тікелей қолдануына негізделген.
2. Есеп айыратын (балансты немесе есеп айыратын балансты).
3. Кешенді-1-ші және 2-ші топ өдістерін үйлестіруіненегізделген.
Соңғы 40-50 жыдда Батыс Европа жоне ТМД елдерінде екінші топ әдісі өте кең таралған.
Жоспарланған (бағдарламаланған) өнімге тыңайтқыш мөлшерін анықтайтын есеп айыратын (баланс) топ әдісі бірнеше модификациядан тұрады (Ягодин Б.А., Демин В.А. және т.б. 1989; Минеев В.Г., 1980) оның ішінде өте кең тарағандары:
а) элементар баланс өдісі;
б) жоспарланған қосымша өнімге;
в) нормативтік баланс әдісі.
Есеп айыратын балансты топтар әдісін қолданғанда (а жөне б модификациясы) баланстың шығыс бөлігінде жоспарланған (бағдарламаланған) өніммен шығарылатын қоректік заттар, әрбір қосалқы өніммен (астық, құрғақ зат) нақты сан мәлшерде қоректік затгар (М,Р гО з,К гО) шығарылатынын еске ала отырып есептелінеді (Батыс Европа еддерінде соның ішінде Германияда одан басқа МS0 шығарылуы да есептелінеді).оаланстың кіріс бөлігінде топырақташ сіңщці қоректік зат, енгізілген тыңайтқыш мөлшері және топырақ пен тыңайтқыштан қоректік затты пайдалану коэффицяентгері, ал олардьщ мөлшері өсіп-жетілу кезеңіндегі толырақтың ылғалмен қамтамасыз етілу деңгейіне жөне дақылдың өсіру технологиясына байланысты.
Бұл жағдайда баланс (Ягодин Б.А., Демин В.А. жөне т.б. 1998) мынадай болуы мүмкін:
1. Қарқыңцы (жағымды), егер қоректік заттардьщ топыраққакеліп тусуі олардың өніммен шығарылатынын және топырақпентыңайтқыштан шығындалуы артып кетсе.
2. Экстенсивті (жағымсыз) немесе жетімсіздік, егер өнімменшығарылатын жөне шығыңдалған қоректік заттар мөлшері олардытопыраққа келіп түсуінен артып кетсе.
3. Жетімсіздіксіз (нольдік), егер кіріс пен шығыс бөлімдеріжөне қоректік заттар тең.
Нормативтік баланс өдісінің ерекшелігі қоректік заттардың кіріс жене шығыс бөлігінің барлық бөлімдерін егжей-тегжейлі тептіштеп есептейді.
Кіріс бөлігінде-топыраққа қоректік заттардың тыңайтқыдшен ұқымдармен, судан оның ішівде бұшақ түқымдас дақылдардың түйнек бактерияларының азоты мен екінші әрекеттегі бактериялар-азотфиксаторлардың келіп түсуі және сөзсіз топырақтың тиімді құарлығын есептеу.
Шығыс бөлігі-танаптан алып кеткен өніммен шығарылған қоректік заттар, жер бетінен су мен ағып кету арқылы топырақ пен тынайтқыш пен шығындалған қоректік заттар, инфильтрация (жауын, өзен, көл суларының тау жыныстарындағы жарықшалар мен кеуектер арқылы жерге сіңуі), газ төрізді шығын (мысалы: азоттың денифитрикациясы). Сонымен толық немесе экологиялық (биологаялық) жөне жеңілдетілген (шаруашылық) баланс ажыратылады. Бірінші жағдайда қоректік заттардың кіріс пен шығыс бөлігінің барлық бөлімдері есептелінеді, ал екінші жағдайда кіріс бөлімдерінің қалдықтармен, тұқымдармен, азотфиксатор-бактериялармен келіп түскен қоректік заттар байырақтан шығывдалған қоректік заггар мөлшері, жинақтап келгенде бұл бөлімдер тең ретінде қабылданады.
|
|
|
Қазіргі уақытта өте кең қодданып жүрген есеп айыратын (балансты) немесе есеп айыратын балансты әдісінің негізіңде баланс жатыр, оны мына түрде көрсетуге болады.
ШКө * 100= Тқз *К ТК*Тм*Ктш,
Мұнда Тқз - топырақтағы сіңімді қоректік зат, кг/га;
К тқ топырақтағы қоректік затты пайдаланукоэффициенті, %;
Тм тыңайтқыштың мөлшері, ө.е.з. пен есептегевде,г/га;
Ктш тыңайытқыштан қоректік затты пайдалану коэффициенті, %;
Шко өніммен егістіктің бір гектарыньщ жалпышығарылатын минераддық қоректік зат элементі, кгТолық түрінде баланс теңцеуі төмендегідей өзгереді:
Ө*ШҚӨ*1ОО=ТҚ31 *К а *КТК +ТМ Ктш,
мұнда Шқо=Ө*Шқө1 гектардан өніммен жалпы шығарылатын қоректік зат элементі, кг;
Тқз = Тқзі *Км - 1 га топырақтың жыртылу қабатындағы жалпы сіңімді қоректік зат, кг/га;
Тм берілген өнімге есептелінген қорекгік заттың (тыңайтқыштың) мөлшері, г/га;
Ө - бағдарламаланған (берілген) өнім, ц/га;
Шқө - 1 ц негізгі жөне тиісінше қосалқы өніммен шығарылатынқоректік зат, кг;
Тқз — топырақтағы сіңімді қоректік зат, мг/100, (картограмма өрсеткіші)
Ка "мг/100 г қоректІк заттарды есептелген топырақ қабатына кг/га аудару коэффициенті, (орташа есеппен 25 см қабатына 30).
Ктқ және Ктш ~ топырақтан және тыңайтқыштан қоректік затты пайдалану коэффициенті, %;
Жоғарыда келтірілген баланстан жоспарланған өнімге тыңайтқыш мелшерін есептеу анықтамасын шығаруға болады. Органикалық тыңайтқыштарды қолданғанда көңмен енгізілген азот, фосфор, калий мөлшерлері есепке алынады және көң енгізілген жылжы және одан кейінгі жыддары пайдаланылатын қоректік заттар ескеріледі.
Есептеу үшін төмендегі анықтаманы пайдаланған дұрыс:
|
|
|
Мұнда Км көңнің мөлшері, т/га;
Кқ. кеңдегі қоректік заттардың мөлшері, кг/т;
Кк - көңдегі қоректік затты пайдалану коэффициенті, %.
Демек, есеп шығару үшін өніммен шығарылатын қоректік заттар және өсімдіктердің, топырақтың қоректік заттар мен қамтамасыз етілуі көрсеткіштерін білу керек, сонда жоспарланған өнім деңгейіне жетпейтін қоректік заттар мөлшерін тыңайтқыш енгізу арқылы орнын толытыруға болады.
Әрбір дақылдың 1 ц негізгі және тиісінше қосалқы өніммен шығарылатын қоректік заттар жөніндегі деректерді 29 кестеден алуға болады, сіңімді қоректік заттар мөлшерін шаруашылықтардың картограммасынан, немесе қосымшадағы 6 кестеге жобалаған көрсеткіштерден (жадығаттарды егіншілік кафедрасының доценті Р.Х. Карипов, (1997) дайындаған) алуға болады.
| Топырақтан жөне тыңайтқыштан қоректік заттарды сіңіру коэффициенттері 30-кестеде келтірілген. 29-кесте 1 ц негізгі және тиісінше қосалқы өніммен шығарылатын қоректік заттар, кг (Каюмов М.К., 1989, Можаев Н.И., 1988) | |||||
| Дақылдар | Негізгі өнім | Шығарылған кг/ц | 1 ц өніммен шығарылған КРК мөлшері, кг | ||
| N | Р2Оз | К2О | |||
| Жаздық бидай | Астық | 4,27 | 1,24 | 2,05 | 7,56 |
| Күздік бидай | Астық | 3,25 | 1,15 | 2,0 | 6,40 |
| Қарақұнық | Астық | 3,40 | 1,86 | 3,31 | 8,57 |
| Күздік қара бидай | Астық | 3,10 | 1,27 | 2,26 | 7,07 |
| Арпа | Астық | 2,50 | 1,09 | 1,75 | 5,34 |
| Сүлы | Астық | 2,99 | 1,31 | 2,58 | 6,84 |
| Жүгері | Астық | 3,03 | 1,02 | 3,13 | 7,18 |
| Тары | Астық | 3,30 | 1,02 | 3,26 | 7,58 |
| Шай жүгері | Астық | 3,63 | 1,12 | 1,54 | 6,29 |
| Асбұшақ | Астық | 6,00 | 1,25 | 2,00 | 10,12 |
| Сиыржоңышқа | Астық | 6,23 | 1,31 | 1,56 | 9,Ю |
| Рапс | Түқым | 4,90 | 2,30 | 3,30 | 10,2 |
| Жоңышқа | Пішен | 2,60 | 0,65 | 1,50 | 4,75 |
| Эспарцет | Пішен | 2,50 | 0,56 | 1,30 | 4,36 |
| Сиыржоңышқа | Пішен | 2,27 | 0,62 | 1,00 | 3,89 |
| Еркекшөп | Пішен | 1,30 | 0,51 | 1,05 | 2,86 |
| Қылтықсыз арпабас | Пішен | 1,41 | 0,51 | 1,13 | 3,05 |
| Судан шөбі | Пішен | 1,44 | 0,46 | 1,15 | 3,07 |
| Тары | Пішен | 1,81 | 0,47 | 1,45 | 3,73 |
| Итқонақ | Шшен | 1,50 | 0,46 | 1,20 | 3,16 |
| Сүлы | Пішен | 1,76 | 0,42 | 1,55 | 3,75 |
| Күздік қара бидай, | Пішен | 1,36 | 0,42 | 1,10 | 2,86 |
| Ас бұшақ | Пішен | 2,36 | 0,51 | 1,75 | 3,68 |
| Жүгері | Қүрғақ зат | 2,65 | 0,80 | 2,20 | 5,85 |
| Қант қызылша | Тамыр жеміс | 0,49 | 0,15 | 0,50 | 1,24 |
| Мал азықтық қызылша | Тамыр жеміс | 0,40 | 0,13 | 0,46 | 0,99 |
| Турнепс | Тамыр жеміс | 0,25 | 0,14 | 0,40 | 0,79 |
| Картоп | Тамыр жеміс | 0,62 | 0,30 | 1,45 | 2,37 |
| Ескерту: пішенге жиналатын дақылдар гүлденудің бас кезінде, жүгері сүтгене-қамырлана пісу кезеңінде шабылады. |
Көңді топыраққа енгізгенде азот, фосфор, калий мөлшерін есептеу қажет және көң енгізілген жылғы, өрі одан кейінгі жылдары қоректік заттардың пайдалануын ескеру қажет (31-кесте). Оның үстіне минералдық тыңайтқыштардың есептелген мөлшеріне түзету жасалады.
Көпжыддық шөптерге тыңайтқыш мөлшерін еселтегеңце шөп жамылғысының пайдалану ұақтығын (жыл, шабу саңцары) есепке алған жөн, өйткені бұл өнімге есептелген фосфор, калий тыңайтқыштарын негізгі топырақ өңдеудің астына енгізеді, ал азот тыңайтқышын жыл сайын үстеп қоректендіру жолымен береді, ал шөпті бір жыдда 2-3 рет шабу жағдайывда өр шабыс сайын.
30-кесте Екпе дақылдар өсімдіктерінің кейбір топтарының топырақ пен тыңайтқыштан қоректік заттарды жобалы шығару (пайдалану) коэффициенттері, % (М.К. Каю мов, 1989)
| Көрсеткіштер | Жобалы шығару (пайдалану) коэфициентгері, % | |||||
| азот | фосфор | Калий | ||||
| Суарылмағанда | ||||||
| Топырақтың қоректік заттарынан | 20-25 | 5-10 | 10-12 | |||
| Минералды тыңайтқыштан | ||||||
| 1. Дәнді дақылдар, сүрлемдік жүгері, сүлы-сиыржоңышқа қоспасы | 50-60 | 20-25 | 60-70 | |||
| 2. Көпжылдық шөптер картоп | 60-70 | 25-30 | 70-75 | |||
| Суарылғанда | ||||||
| Топырақтың қоректік заттарынан | 30-35 | 30-35 | 25-30 | |||
| Минералды тыңайтқыштардан | 80-95 | 30-35 | 90-95 | |||
| 31-кесте Көңнің химиялық құрамы және өсімдіктермен ондағы қоректік заттарды сіңіруі (Афендулов К.П., Дантухова А.И., 1973) | |||||
| Көрсеткіштер | N | Р2О5 | К2О | ||
| 1 т көңді қоректік заттардың жалпы мөлшері, кг | 4,6 | 2,0 | 6,0 | ||
| Өсімдіктердің N Р К бірінші жылы сіңіру коэффициенті, % | |||||
| 1 т есептегенде, кт | 1,2 | 0,6 | 3,0 | ||
| Жалпы сіңіру коэффициенті, % | 50-65 | 50-70 | 65-90 | ||
| 1 т есептегенде (тікелей жөне соңғы әсерлері), кг | 2,3-3,0 | 1,0-1,4 | 3,5-5,4 | ||
Әрбір өніммен шығарылатын қоректік затгың мөлшерін біле отырып жоспарланған өніммен шығарылатын N Р К мөлшерін есептеуге болады. Бұл көрсеткіштер едәуір тұрақты жөне олармен дақылдардьң жоспарланған онім деңгейіне тьщайтқыш мөлшерін есептегенде қоддануға болады.
Топырақтың И, РаО5 жене КгО (мг/100 г топырақтағы) қамтамасыз етілу картограмасының агрохимиялық көрсеткіштерін тиісті топырақ ертүрлілігі мен есептелген қабаттың тереңдігіне сәйкес келетін коэффициентке көбейту арқылы қанша кг/га болатынын анықтайды. Орта есеппен топырақтың жыртылатын қабатының (0-22 см) 1-ге тең массасын 3000 т деп алсақ, аударма коэффициенті 30-ға тең. Жыртылатьш топырақ қыртысының массасын дөлірек анықтау тоішрақтың көлемдік массасы арқылы жүргізіледі.
Көптеген мөліметтерге қарағанда, топырақтың сіңімді қоректік заттарынан өсімдіктер 5-10% фосфор, 10-12% калий жөне 20-25% жеңіл гидролизденген азотты пайдаланады. Суармалы жерлерде қоректік заттарды пайдалану коэффициенттері топырақта да, тьщайтқышта да жоғарылайды. Келтірілген мысалда (32-кесте) жүгері жасыл балауса өнімі 200 ц/га болғанда калийге қажетсінуі топырақ есебінен қанағаттаңдьфылады, фосфорға-топырақ жөне оғаң енгізілген 35 т/га көңнің есебінен, тек қана 1,2 ц/га аммиак селитрасы енгізу қажет.
Зерттеуді пайдаланудың ең дөл коэффициентгерін нақты аймақта, топырақта дақылдарға далалық төжірибелер жүргізу нетижесіңде алуға болады, бірақ олар ылғалдану жағдайларына байланысты эр жьнщары әртүрлі болуы мүмкін.Өндіріс жағдайывда өсімдікгердің топырақ пен тьщайтқыштан І^, Р, К пайдалану коэффициештерін анықтауға болады, ол үшін кез-келген дақыддың қоректік заттардан шығаруын тыңайтқыш енгізілмеген жөне енгізілген жерлерде есептейді, оның үстіне бірішпі жағдайда өсімдіктердің қоректік заттарды шығаруы топырақтың табиғи қорынан, екінші жағдайда енгізілген тыңайтқыш пен топырақтың табиғи қорынан пайдалануы арқылы жүзеге асады. Есептеумұнда К-щ топырақтағы қоректік заттарды пайдалану коэффициенті, %;
Қтқ - өнімнің қоректік заттарды тыңайтылмаған алаңнан шығаруы, кг/га;
Тқз - топырақтағы қорекгік заттар мөлшері, кг/га; Қтқ ~ тыңайтқыштағы қоректік заттарды ігайдалану коэффициенті, %;
Шқе - қосымша өніммен шығарылатын қоректік заттар мөлшері, кг/га;
Тм тыңайтқышпен енгізілген қоректік заттар мөлшері, кг/га.
Келтірілген деректер мен түсінікгемелер өте қажет, өйткені анықтамалық өдебиетгерде барлық жағдайлар жөне дақылдар үшін дайьш ереже (рецепт) табу мүмкін емес.
Тыңайтқыш мөлшерін өніммен қоректік затгарды шығаруы, топырақ құнарлығы жөне топырақ пен тыңайтқьпптан қоректік заттарды пайдалану коэффициентін ескере отырьш есептеу кескінді логикалық ойлау жүйесімен іске асыруға болады.
Мысал ретіңде жүгерінің 200 ц/га жасыл балауса өніміне 32-кестеде тыңайтқыш мелшерін есептеу кескіні кежірілген (келтірілген есеп өдістемесі Целиноград ауданының бүрынғы "Октябрь", "40 лет Казахстана" М. Маметова атындағы совхоздар) үшін жүргізілген. Өңціріс жағдайларында үлкен алқаптарда тексерілген. Өнім деңгейін топырақтың тиімді құнарлылшы бойышпа (сіқімді IV, Р, К мөлшері) есептеудің әдістемесі. Жоғарыда келтірілген жадығаттарды пайдаланып топырақтың тиімді құнарлылық дережесін, потенциадды мүмкіндіктерін, қосымша тыңайтқыш енгізбей, есептеп шығаруға болады. Мысалы, картограммаға сәйкес кез-келген танапта топырақтағы қорекгік заттардың мөлшері (мг/100 г топырақта)-азот-5, фосфор-2, калий-40 бодды дейік, бүл көрсеткіштерді 30 коэффициентіне көбейту жолымен 1 га жыртылатьш топырақ қабатына бүл көрсеткіштерді кг-мен есептейміз. Бүл мысалды 1 га-ға есептегенде қоректік заттар-қоры азот-150, фосфор-60, калий-1200 кг, оларды өсімдіктермен пайдаланылатын мелшерін 25-кестенің деректерін қодцанып есептегенде азоттың 25%, фосфордың 10%, калийдің-12%, немесе тиісішпе 37,6 және 144 кг болады. 1 ц бидай астығы мен тиісінше қосымша өнімді қалыптастыруға 4,27 кг азот, 1,24 кг фосфор. 2,05-калий (29-кесте) қажет, топырақтан шығарылатын қоректік заттар мөлшерін осы көрсеткіштерге бөліп өнім деңгейін табамыз: азотбойынша-37:4,27=8,6 ц/га: фосфор бойьшша 6:1,24=5,0 жөне калий
бойынша 144:2,05=70 ц/га.
32-кесте Бағдарламаланған өнімге тыңайтқыш мөлшерін есептеу мысалы (жүгері, жасыл балауса өнім деңгейі 200 ц/га> ал құрғақ массасы 40 ц/га) (Можаев А.Н.. 1983)
| Қатар саны | Көрсеткіштер | Азот | Фосфор | Калий |
| 1. | 1 ц құрғақ массамен шығарылуы, кг | 2,65 | 0,60 | 2,20 |
| 2. | Бағдарланған еніммен шығарылуы, кг/га | 106,0 | 24,0 | 88,0 |
| 3. | Топырақтағы мөлшері, 100 г/мг | 7,5 | 1,5 | 35,0 |
| 4. | Топырақтағы 100 г/мг қоректік заттарды га/кг мөлшеріне айналдыру коэффициенті | |||
| 5. | Топырақтағы өсімдік сіңіре алатьш қоректік заттар мөлшері, га/кг | |||
| 6. | Топырақтағы қоректік затгарды пайдалану коэфициенті | |||
| 7. | Топырақтан шығарылатьш қоректік заттардың мүмкін мөлшері, кг/га | 45,0 | 4,5 | |
| 8. | Қоректік заттар мөлшерінің жетімсіздігі (2п-7п), га/кг | -61,0 | -19,5 | +17,0 артық |
| 9. | Жоспарланған кеңмен (35 т/га) топыракқа енгізілген қоректік заттар мөлиіері, га/кг | |||
| 10. | Топыраққа енгізілген кеңнен пайдаланьшатъшы: а) бірінші жылы, га/кг б) кейінгі жылдары | |||
| 11. | Жетімсі қоректік заттатһр мөлшерін минералдық тыңайтқыштар есебінен енгізу (8п-10п), га/кг | -21 | +1,5 | қажет емес |
| 12. | Тыңайтқштан қоректік затгарды пайдалану коэффициенті | - | - | |
| 13. | Бағдарланған өнімге енгізілетін минералды тыңайтқыш мөлшері, га/кг ө.е.з. есебімен | қажет емес | ||
| 14. | Топыраққа енгізілетін тыңайтқыш түйіндегі өсер етуші зат мөлшері, % | - | - | |
| 15. | Тыңайтқьш түгінің мөлшері, га/ц | 1,2 | - | - |
Сонымен "минимум" зандылығына сәйкес қарастырылған жағдайда өнім 5 ц/га деңгейінде болмақ.
Жоғарыда келтірілген тұжырымдарды мына анықтама түрінде жазуға болады:
мұнда ПӨ - минералды қорекгік заттар мөлшерімен есептелген потенциалды өнім, ц/га.
Барлық басқа шартты белгілер....бетге берілген.
Осы өдістемені қолданьш топыраққа енгізілген минералдық және органикалық тыңайтқыштардан күтілген қосымша өнімді есептеуге болады.
Топырақтың құналылыш оңтайландыру. Ғылыми-зерттеу мекемелердің зерттеулері жөне теографиялық жүйесінің тыңайтқыштармен жүргізілген стационарлық тәжірибелер арқылы агрохимиялық жөне агрофизикалық көрсеткіштер бойышпа оның жоспарланған (бағдарламаланган) жоғары өніміне топырақтың құнарлығын оңтайландыруы мүмкін болды. Топырақ құнарлығын көрсеткіштері оңтайлы деп санауға болады осындай жағдайда егер олар ауыспалы егістің барлық дақылдарының жоғары бағдарламаланған өнімін жөне өнім сапасын қалыптасуын қамтамасыз етсе (Минеев В.Г., 1950).
Топырақ құнарлығының оңтайлы параметрлері ауыспалы егістің барлық дақылдарының биологаялық талаптарына сәйкес болуы керек жөне олардың потенциадды енім алуын іске асыруына мүмкіндік туғызу.
Топырақтың мынадай агрофизикалық қасиеттері ескеріледі: жыртылатын қабаты, см; тығыздығы, г/см3; жалпы уақ тееіктігі, %, массасының ылғалдылығы, %, суға төзімді агрегаттар 0,25 мм, % және топырақтың төмендегідей агрохимиялық, физико-химиялық қасиеттері: гумус, % жөне т/га: азот, % жэне т/га; жылжымалы фосфор, мг/100 г топыраққа, алмасу калий, мг/100 г топыраққа.
Топырақ құнарлығының онсгайлы параметрлерінің негізгі көрсеткіштері агротехникалық жөне агрохимикалық төсілдер қолдану арқылы жасалады.
Топырақты жалпы құнарландырудың маңызды сипаттамасының бірі жылжымалы фосфордың қүрамы болып табылады. Оның нөтижесінде өсіріп отырған дақыддың жоғары өнім деңгейі қалыптасады және қосымша енгізілген фосфор тыңайтқыштарының тиімді әсері жоқ. Сонымен нақты топырақ-климат жағдайында маңызды жөне фосфор мен қоректену деңгейіне жоғары талап ететін ауыспалы егіс дақылдарына бейімделу керек.
Топырақтағы фосфор (Р2О5) күрамы оңтайлы деп саналады егер максимадды өнім деңгейінен 90-95% алынуы мүмкін, ал жетіспейтін 5-10% (тәжірибенің шындық шекарасында) фосфор тыңайтқыштарымен толықтырылады, олардың өніммен шығарылатын қоректік затпен орны толықтырылады. 33-кестеде қоңыр жөне карбонатты қара топырақтағы жылжымалы фосфордың оңтайлы көрсеткіштері келтірілген жене топырақтағы жылжымалы фосфордың 1 мг/100 г, арттыруына фосфор тыңайтқыштарының шығындалуы, кг/га.
Егер Солтүстік Қазақстан көптеген қара-қоңыр топырақтарының фосфор (Р2О5) құрамы орташа 1,0-1,5 мг/100 г, кәдімгі қара топырақтарда 1,5-2,5 мг/100
33-кесте Жылжымалы фосфордың оңтайлы құрамы (Минеев В.Г., 1990)
| Топырақ және анықтау әдістемесі | Р2О5-дың онтайлы қүрамының төменгі шекарасы, мг/ЮОг | Топырақтағы жылжымалы фосфордың 1 мг/100 г фосфор тыңайтқыштарының шығындалуы, кг/га |
| Карбонатты қара және қоңыр топырақ (Мачигин бойынша) | 3,1-4,5 | 90-170 |
| Сұр топырақ (Мачигин бойынша) | 3,1-4,5 | 130-400 |
| Карбонатты емес қара топырақ (Уприков бойынша) | 10,1-15,0 | 50-120 |
назар аударсақ, онда оңтайлы құрамының төменгі шекарасына жету үшін ғана фосфор құрамын минимум 2-3 мг/100 г топыраққа арттыру қажет, ол үшін 180-500 кг кем емес Р2О5 енгізу керек немесе қос суперфосфатқа айналдырғанда 4-11 ц/га жөне одан басқа, жыл сайын өніммен шығарылатын фосфор мөлшерін толықтыру керек, оның бөрі үлкен қаражат шығынымен жөне олардың орнын толықтырудың ұзақ мерзімімен байланысты, сондықтан шаруашылықтың нақты жағдайында бұл өдісті "оңтайландыру" қолданудың мақсатқа лайықтылығының экономикалық бағасы қажет.
Тексеру сұрақтары
1. Тыңайтқыш мөлшерін есептеудің әдістемесі жөне негізгі өдістері.
2. Баланс анықтамасын (кіріс жоне шығыс бөлігі) қоректік заттар бойынша жасау тұжырымдамасы.
3. Топырақ құнарлығын жөне өнімділік деңгейін ескеріп тыңайтқыш мөлшерін есептеу өдістемесі.
4. Органикалық тыңайтқыш енгізілгенде минералды тыңайтқыш мөлшерін есептеу өдістемесі.
5. Есептеу анықтамасын қолданбағанда минералдық тыңайтқыш мөлшерін есептеудің маңызы?
6. Топырақ құнарлығына байланысты өнім мөлшерін есептеу әдістемесі.
7. Топырақ және тыңайтқыш қоректік затты пайдалану коэффициенттерін есептеу өдістемесі.
8. Көп жыддық шөп егістіктеріне тыңайтқыш мөлшерін есептеу ерекшеліктері.
9. Топырақтың қандай агрофизикалық, агрохимиялық қасиеттері бойынша топырақ құнарлығының оңтайландыруы жүргізіледі (Минеев В.Г. бойынша)?
10. Р2О5 құрамы бойынша топыра құнарлығының ңтайландыруының маңызы (Минеев В.Г. бойынша) жөне осы өдістің кономикалық мүмкіншілігі мен мақсатқа лайықтылығы.
ЕКПЕ ДАҚЫЛДАРДЫҢ ОПЕРАЦИЯЛЫҚ ӨСІРУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЖАСАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ ТАПСЫРМА
1. Ең жоғары мүмкін өнім алуға өсер ететін барлық акторларды іске асыруды ескеріп екпе дақылдардьң операциялық сіру технологиясын жасаудағы негізгі принциптерді (қағидаларды) еңгеру.
2. Агрохимия, механизация, өсімдіктерді химиялық қорғау.б. арналған анықтамалық материалдарды қолдана білуді үйрену.
3. Пэрменді түрдегі операциялық технологаяны жасағанда өмендегі негізгі мәселелерді шешу қажет:
1. Жұмысты одан әрі жалғастыру үшін "қимыл" орнын жене астапқы материаддарды анықтап алу қажет.
2. Есептеу бөлімін орындау керек (ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай НМӨ, жоспарланған өнімге тыңайтқыштар мөлшерін, үқымның себу мөлшерін).3. Барлық бастапқы деректерді ескеріп нақты шаруашылық, танап жағдайында операциялық технология жасау.
Студент алғашқы деректерді өзінің шаруашылығьшан алады немесе нақты облыс, аудан жағдайларына үлгілейді (моделдейді) жөне мыналарды қарастырады:
1.Ылғалдану жағдайлары (бір жылда жөне өсіп-жетілу кезеңіңде ай-сайын түсетін көпжылдық орташа ылғал мелшері, нақты танап бойынша топырақтың 1 м қабатында себу аддындағы немесе дақылдың өсіп-жетілушің басындағы өнімді ылгал қоры жөне өсіп- жетілу кезеңінде түсетін күтілген ылғал мөлшері).
2.Картограммадан нақты танап бойынша сіңімді қоректік аттардың мөлшері, ал танап тарихы кітабынан соңғы жыддардағы дақылдар өнімі және енгізілген тыңайтқыштар туралы деректер алынады.
3.Танаптардың арамшөптермен ластануы картасының арамшөптердің түр қүрамы жөне олардың шаршы метрге данамен алынған саны жөніндегі мәліметтер алынады.
4.Бастапқы деректер негізінде төмендегідей есептеулер үргзіледі:
1. Ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай НМӨ, ал суармалы жағдайда бағдарланған өнімге негіздеп суару мөлшерін.
2. Ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай бағдарланған НМӨ-ге картограмма материалдарына сүйене отырып органикалық жөне минераддық тыңайтқыштардың енгізу мөлшері есептеледі.
3. Нақты жағдайларды ескеріп егін жинау қарсаңындағы қолайлы сабақ бітіктігінің мөнін анықтайды, тұқымның далалық өнгіштігі мен өсімдіхтердің сақталуы үлгіленеді, лаборатриялық өнгіштік жөне тұқым тазалығы жөніңдегі деректер алынады да тұқымның себу мөлшері есептеледі.
Операциялық технологияны жасағанда төмендегідей негізгі сүрақтарды есепке алу қажет:
1. Технология пөрменді болуға тиісжөне дақылды есірудің барлық негізгі мөселелері қамтылу керек.
2. Технологияны жасағанда барлық есептеулер мен бастапқы материаддарға сүйенген дұрыс және оларды пайдаланған жөн, сонымен бірге мынаны белгілейді:
а. сорт немесе будан;
б. алғы дақыл жоне ауыспалы егістегі орны (ауыспалы егіс кескіні);
в. есептелген тыңайтқыш мөлшерін енгізудің орны, уақыты жөне өдісі;
г. негізгі және себу аддындағы топырақ өвдеудің мерзімдері және едістері;
д. арамшөптермен ластануын жөне олардың ботаникалық құрамын ескере отырып арамшөптерге, зиянкестер мен ауруларға қарсы себуге дейін жөне себуден кейінгі күрес шаралары;
е. дақыддың биологиясы мен топырақ-климат жөне метеорологаялық жағдайларға байланысты себу мерзімдері мен әдістері;
ж. егістікті күтіп-баптау (мерзімі, әдісі т.б.);д. егін жинау.
Бүкіл осы аталған мөселелерді шешу үшін ұсынылып отырған кескінді (34-кесте) пайдалану керек, оның үстіне ескерте кететін жөйт, жүмыстарды жүргізу мерзімдеріндегі ұзақтық 3-5 тәуліктен аспауға тиіс, нақты жағдайда, студенттің (агрономның) көзқарасы бойьшша, барынша жақсы қүраддар, ауылшаруашылық машиналары, гербицидтер тандап алынады.
34-кесте Өсіру технологиясы мен егін жинаудың операциялық ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Пунк................ Алғы дақыл жөне................
ауыспалы егістегі кескіні.....
Облыс............................................................
Себу алдындағы өнімді ылғал қоры (мм)...
Өсіп-жетілу кезеңіндегі жауын-шашын мөлшері, мм
Сіңімді қоректік заттар қоры, 100 г/мг:
азот............ фосфор......... калий.............
Егістіктегі басым арамшөптер, дана/м2............
Ылғалмен қамтамасыз етілуі бойынша, немесе суару мөлшеріне қарай
(суармалы жерлер)......................................
НМӨ-ді есептеу...........................................
Егін жинау қарсаңындағы ең қолайлы сабақ жиілігіне себу мөлшерін
есептеу.......................................................
Тыңайтқыш мөлшерін есептеу.....................
Будан, сорт..................................................
| Операция | Агротехникалық талаптар | Ауылшаруашылық құралдар, машиналар | |
| Операцияны жүргізу мерзімі | Сапа көрсеткіштері | ||
Тексеру сұрақтары
1. Екпе дақыддардың өсіру технологиясы туралы түсінік. Өнеркөсіп және қарқынды технологиялар түсініктеріне анықтама беріңіз.
2. Қарқынды технологияның негізгі элементтері. Өнімді бағдарламалау үстанымдары мен қарқынды технология элементгерінің арасындағы байланыс.
3. Мал азықтық ауыспалы егістің типтері мен түрлері. Солтүстік Қазақстанда негізгі топырақ-климат аймақтарында мал азықтық ауыспалы егістің үлгі тосілі.
4. Мал азықтық ауыспалы егіс жүйесіне қойылатын негізгі талаптар.
5. Мал азықтық ауыспалы егістің өнімділігін бағалау әдістемесі.
Тарау бойынша анықтамалық жадығаттар және әдебиеттер
Алпатьев А.М. Биоклиматический метод обоснования аодного баланса растений и использование его в земледелии. В сб. Водный режим растений в засушливых районах СССР. М.: Изд. АН СССР, 1961.
Афендулов К.П., Лантухова А.И. Удобрения под планируемый урожай. М: Колос, 1978.
Каюмов М.К. Программирование урожаев сельскохозяйственных культур. М.: Агропромиздат, 1989.
Каюмов М.К. Справочник по программированию урожаев. М.: 1989.
Можаев А.Н. Состояние и резервы кормопроизводства в Целиноградском районе / Труды, ЦСХИ, 1990.
Можаев А.Н. Опыт интенсификации кормопроизводства на орошаемых землях/Тр ЛҚІХИ, 1986.
Можаев А.Н. и др. Зеленый конвейер в совхозе им. М. Маметовой Цединоградского района. Интенсивные технологии в кормопроизводстве в Северном Казахстане. Акмола, 1994.
Можаев Н.И., Аринов К.К., Щепетков Н.Г., Карипов Р.Х. Фонд комплексных заданий по специальности 4501-Агрономия. (Методическое пособие). Под общей редакцией Можаева Н.И. Акмола, 1996.
Можаев Н.И. Площадь питания многолетних трав// Сибирский вестник с.-х. науки, 1977, № 5.
Можаев Н.И. Расход влаги многолетними травами в зависимости от агротехники//Корма, 1979, №2.
Можаев Н.И. Создание посевов оптимальной структуры при программировании урожаев. В кн.: Природопользование Северного Казахстана. Алма-Ата: Кайнар, 1983.
Можаев Н.И. Формирование оптимального агрофитоценоза для получения запрограммированных урожаев люцерны /Тр. ЦСХИ, т. 52, 1983.
Можаев Н.И. Программирование урожаев культур и основные пути внедрения его элементов в производственную практику./Тр. ЦСХИ, т.65, 1985.
Можаев Н.И. Основы программирования урожаев. Кормопроизводство. Алма-Ата, 1986.
Можаев Н.И. Методические указания к семинарским занятиям по полевому кормопроизводству по теме: «Разработать интенсивные технологии выращивания кормовых культур». Целиноград, 1985, 1996.
Минеев В.Г. Агрохимия. М.: Изд-во МГУ, 1990.
Научные основы программирования урожаев с.-х. культур. Под ред. ШатиловаИ.С. М.: Колос, 1978.
Ничипорович А.А. и др. Фотосинтетическая деятельность растений в посевах. М., 1981.
Труды ЦСХИ, т.65, 1985; т.72, 1986; т. 24, 1979; т.18, 1978; т.52, 1983.
Ягодин Б.А., Смирнов П.М., Петербургский А.В. и др. Агрохимия. Под ред. Б.А. Ягодина. М: Агропромиздат, 1989.
III-ТАРАУ. ДӘНДІ АСТЫҚ ДАҚЫЛДАРЫ
Екпе дақылда барынша іс саналық маңызы бар өсімдіктер қоңырбастар немесе астық тұқымдастарға (Роасеае) жататын дөнді дақылдар тобы. Олардың құрамына сегіз ботаникалық туыстықтар кіреді және кепшілігі бірнеше түрлерді біріктіреді. Мысалы, бидай туыстығында — 27, сүлыда — 16, шай жүгеріде — 30-дан артық түр бар.
Түрдің ішінде айтарлықтай ұсақ жүйелі бірліктер-түршелер, ал олар-сорттарға біріктіріледі, соңғылары ұқсас морфологиялық белгілері және шаруашылық-биологиялық қасиеттерімен ерекшеленетін өсімдіктер тобы.
Дәнді (астық) дақыддарын туыстық айырмашылықтарына қарай астық дақылдарының бірінші тобына-бидай, қара бидай, арпа, сұлы және екінші тобына-жүгері, тары, шай жүгері және күріш бөледі.
Астық дақылдары өзінің құрылысы мен дамуында көп ұқсастықтармен ерекшеленеді (35-кесте).
35-кесте Астықтың бірінші және екінші топтарының туыстық айырмашылықтары
| Белгілері | Астықтың I тобы | Астықтың II тобы |
| Дөнінде ойығы мен айдарының барлығы | Іш жағында анық керінген ұзынша ойығы, ал төбесінде айдары бар (арпадан басқаларында) | Ойығы болмайды, айдары жоқ |
| Дәннің өсу кезіндегі ұрықтық тамыршалар саны | 3-тен 8-ге дейін | |
| Масақшадағы жоғарғы жөне төменгі гүлдердің салыстырмалы дамуы | Төменгі гүлдер басым дамыған | Жоғарғы гүлдер басым дамыған |
| Жылуға қажетсінуі | Жоғары емес | Жоғары |
| Ылғалға қажетсінуі | Жоғары | Шамалы, күріштен басқалары |
| Күннің ұзақтығына қатынасы | Ұзақ күннің өсімдіктері | Қысқа күннің өсімдіктері |
| Жазыдқ және күздік формаларының барлығы | Жаздық және күздік | Тек қана жаздық |
| Алғашқы кезендердегі даму шапшаңдығы | Шапшаң | Баяу |
