У сучасным мовазнаўстве існуюць разнастайныя вызначэнні паняцця “тэрмін”. Так, “Тлумачальны слоўнік беларускай мовы” падае тэрмін як “слова (або злучэнне слоў), якое дакладна абазначае пэўнае паняцце ў навуцы, тэхніцы, мастацтве і пад.”* П.У. Сцяцко, М.Ф. Гуліцкі, Л.А. Антанюк у “Слоўніку лінгвістычных тэрмінаў” вызначаюць тэрмін як “слова або словазлучэнне, якое дакладна абазначае пэўнае паняцце з галіны навукі, мастацтва, вытворчасці, а таксама грамадска-палітычнага жыцця”*. Б.М. Галавін, Р.Ю. Кобрын пад тэрмінам разумеюць “слова або падпарадкавальнае словазлучэнне, якое мае спецыяльнае значэнне, што выражае і фарміруе прафесійнае паняцце і прымяняецца ў працэсе пазнання і засваення навуковых і прафесійна-тэхнічных аб’ектаў і адносін паміж імі”*. Л.А. Капанадзе тэрмінам лічыць “такую адзінку наймення ў галіне навукі і тэхнікі, якой прыпісваецца пэўнае паняцце і якая суаднесена з іншымі найменнямі ў гэтай галіне і ўтварае разам з імі тэрміналагічную сістэму”*. Усе гэтыя азначэнні падкрэсліваюць сувязь тэрміна і паняцця.
|
|
Слова “тэрміналогія” выкарыстоўваецца ў двух асноўных значэннях:
1. Сістэма тэрмінаў пэўнай галіны навукі, тэхнікі або мастацтва, якая адлюстроўвае адпаведную сістэму паняццяў. Напрыклад, тэхнічная тэрміналогія, юрыдычная тэрміналогія, тэрміналогія эканомікі.
2. Раздзел мовазнаўства, які займаецца вывучэннем тэрмінаў.
Тэрміналогія ўключае агульнанавуковыя, міжнавуковыя і вузкаспецыяльныя тэрміны. Агульнанавуковыя тэрміны — важны кампанент лексікі навуковага стылю. Такія словы-тэрміны можна сустрэць ва ўсіх тэрміналагічных сістэмах: актуальнасць, мэтазгоднасць, фарміраванне, дэталізацыя, элемент, функцыя, працэс. Міжнавуковыя тэрміны ўваходзяць у тэрміналагічныя сістэмы некалькіх галін ведаў, паколькі выражаюць найбольш агульныя паняцці, якія суадносяцца з аб’ектамі, з’явамі, працэсамі, уласцівасцямі ў розных галінах навукі: злучэнне (тэхн., хім., астран.), кампанент (хім., фіз., лінгв.), канцэнтрацыя (грам-паліт., эканам., псіхал.). Вузкаспецыяльныя тэрміны — гэта ўласна навуковыя тэрміны, якія выражаюць сістэму паняццяў пэўнай галіны ведаў, большасць з такіх тэрмінаў не выходзяць за межы вузкапрафесійных зносін: гарнітура, петыт, нонпарэль, меданос, дэпазіт, дэнамінал і г. д.
Тэрмін з’яўляецца часткай моўнай сістэмы. Паміж тэрміналогіяй і літаратурнай мовай існуе пастаянная сувязь (многія словы з разраду агульнаўжывальных перайшлі ў разрад тэрмінаў і наадварот). Такія лексіка-семантычныя працэсы, як полісемія, аманімія, сінанімія, што працякаюць у мове, сустракаюцца і ў тэрміналогіі.
|
|
Асноўны крытэрый, якому павінен адпавядаць тэрмін, — гэта яго дакладнасць, адпаведнасць слоўнага знака пэўнаму паняццю. Д.С. Лотэ сфармуляваў тыя прычыны, якія вядуць да парушэння крытэрыя дакладнасці тэрміна:
● няўдалы падбор элементаў для пабудовы навукова-тэхнічнай тэрміналогіі;
● няправільны выбар прыкмет, якія падлягаюць непасрэднаму адлюстраванню элементамі тэрміна, узятымі ў пэўным спалучэнні;
● пабудова тэрміна для паняццяў, якія недастаткова асвоены;
● пабудова тэрміна для паняцця, якое канчаткова яшчэ не выкрышталізавалася ў такой ступені, каб яго можна было ўключыць у сістэму паняццяў данай дысцыпліны*. Напрыклад, закрыты грунт — захаваны грунт — уцеплены грунт.
Важным крытэрыем тэрміна з’яўляецца адназначнасць. Парушаюць яе такія лексіка-семантычныя працэсы, як полісемія (наяўнасць у слове некалькіх звязаных паміж сабой значэнняў, якія развіліся з першапачатковага значэння) і аманімія (гукавое супадзенне дзвюх ці больш моўных адзінак, семантычна не звязаных паміж сабой), якія характэрны як для мовы, так і для тэрміналогіі, таму што пэўная частка слоў літаратурнай мовы расшырыла сваю семантыку і набыла дадатковыя тэрміналагічныя значэнні. Так, пра адназначнасць тэрміна можна гаварыць, разглядаючы яго толькі ў межах пэўнай тэрмінасістэмы.
Наступным крытэрыем тэрміна можна назваць яго кароткасць. Аднак гэты крытэрый не павінен быць рашаючым у выбары тэрміналагічнага наймення. Д.С. Лотэ зазначае: “Кароткасць тэрміна і яго адпаведнасць паняццю з’яўляюцца станоўчымі якасцямі, якія вызначаюць дабротнасць кожнага асобнага тэрміна. Гэтыя фактары не могуць быць прызнаны адзінымі і нават рашаючымі. Кожны тэрмін належыць да пэўнай тэрміналагічнай сістэмы, таму ацэньваць яго неабходна не толькі па індывідуальных якасцях, але і ўлічваючы шматлікія паказчыкі ўсёй адпаведнай сістэмы”*.
Немалаважным крытэрыем тэрміна з’яўляецца яго сістэмнасць, што звязана з упарадкаваннем адпаведнай тэрміналогіі. Тэрміналогія — гэта сукупнасць тэрмінаў, звязаных адзін з адным на паняційным, лексіка-семантычным, словаўтваральным і граматычным узроўнях. Іншымі словамі, тэрміналогія — гэта сістэма, звёнамі якой з’яўляюцца тэрміны і ўнутры якой яны займаюць сваё пэўнае месца. Немагчыма выкінуць тэрмін з сістэмы, не парушыўшы яе цэласнасць.
Акрамя пералічаных вышэй якасцей, якімі павінен валодаць тэрмін, неабходна адзначыць такія, як адсутнасць дублетаў, магчымасць утвараць вытворныя словы і інш.
Ад тэрмінаў неабходна адрозніваць прафесіяналізмы — словы, якія сустракаюцца ў мове прадстаўнікоў пэўнай прафесіі: пчаляроў, акцёраў, чырвонадрэўшчыкаў, плытагонаў, цесляроў і інш. Некаторыя назвы разнастайных прылад працы, дзеянняў, асаблівасцей вырабаў не выходзяць за межы прафесіянальнай мовы і не становяцца афіцыйнымі назвамі як тэрміны. Напрыклад, у мове рыбакоў існуюць назвы розных прылад для лоўлі рыбы: бучы, таптухі, кашалі, крыгі. У залежнасці ад прызначэння цесляры адрозніваюць розныя віды гэбляў: гарбач, калёўка, штап.
Значную ролю ў папаўненні тэхнічнай тэрміналогіі адыгрываюць наменклатурныя назвы. Наменклатура ўзнікла значна пазней. Сістэмнае вывучэнне яе пачалося ў канцы ХІХ — пачатку ХХ стагоддзяў.
Адным з першых, хто падняў праблему суадносін паміж тэрміналогіяй і наменклатурнымі назвамі ў рускім мовазнаўстве, быў А.А. Рэфармацкі. Ён сцвярджаў, што “тэрміналогія перш за ўсё звязана з сістэмай паняццяў данай навукі, наменклатура — толькі этыкетуе яе аб’екты”. Наменклатура з’яўляецца “этыкеткай для аб’ектаў навукі”*.
У асяроддзі моваведаў няма адзінства поглядаў на тое, што трэба разумець пад тэрмінам “наменклатурная назва”. Адны вучоныя адносяць да яе ўласныя імёны, якімі абазначаны розныя аб’екты навукі і тэхнікі, другія — сістэму назваў пэўных галін ведаў. Адным з асноўных крытэрыяў тэрмінаў з’яўляецца паняційнасць, у той час як для номена важна прадметнасць, назыўная функцыя. Тэрмін і наменклатурную назву можна часткова суаднесці з паняццем і назвай.
|
|
У сучасным беларускім тэрміназнаўстве, як адзначаюць вучоныя, намеціліся дзве тэндэнцыі развіцця. Першая звязана з увядзеннем у тэрміналогію дыялектных слоў і стварэннем штучных тэрмінаў, другая — з выкарыстаннем лексічнага фонду літаратурнай мовы. Таму перад вучонымі стаіць праблема выбару лексічных адзінак для намінацыі спецыяльных паняццяў.
ПЫТАННІ І ЗАДАННІ
1. Як вызначаецца паняцце “тэрмін” у розных крыніцах?
2. Што азначае слова “тэрміналогія”?
3. Якія тэрміны адносяцца да агульнанавуковых, міжнавуковых і вузкаспецыяльных?
4. Ахарактарызуйце асноўныя крытэрыі тэрміна?
5. Якія прычыны парушаюць дакладнасць тэрміна?
6. Якія лексіка-семантычныя працэсы парушаюць адназначнасць тэрміна?
7. Якія словы называюцца прафесіяналізмамі?
8. Чым адрозніваюцца тэрміны і прафесіяналізмы?
9. Дайце тлумачэнне паняццю ”наменклатурная назва”?
Заданне 1. Прачытайце тэкст. Вызначце тэрміны і іх прыкметы.
Бульдозеры
Бульдозеры прызначаны для паслойнага зразання, планіравання і транспартавання грунту на адлегласць да 150 м. Пры большых адлегласцях з-за павелічэння страт перасоўваемага грунту выкарыстанне бульдозера робіцца эканамічна нявыгадным. Бульдозерамі можна выконваць грубую планіроўку, будаўніцтва вадасховішчаў, каналаў, плацін, дамб, дарог, засыпку каналаў і траншэй, разраўноўванне кавальераў, распрацоўку кар’ераў, штабялёўку сыпучых матэрыялаў і іншыя падобныя работы. Акрамя таго, пры неабходнасці можна рабіць зразанне і выдаленне хмызняку, выкарчоўванне і перамяшчэнне пнёў і камянёў, валку дрэў. (А.М.Карташэвіч, Я.І.Мажугін)
Заданне2. У тэрміналагічных сістэмах якіх галін навукі могуць выкарыстоўвацца наступныя тэрміны? Што яны абазначаюць?
|
|
Бародка, вусы, губы, зубы, калена, кулак, нага, нос, палец, пята, рабро, шчака, язык.
Заданне 3. Прачытайце тэкст. Вызначце тэрміны і наменклатурныя назвы. Абгрунтуйце свой выбар.
Сістэмы аўтаматычнага кіравання
Да недахопаў сістэм аўтаматычнага кіравання (САК) “Профіль-1” і “Профіль-2” адносіцца тое, што яны не рэагуюць на бакавыя нахіленні бульдозера ці скрэпера, а таксама не карэкціруюць вышыню размяшчэння рабочага абсталявання ў тым выпадку, калі, напрыклад, адбываецца паніжэнне ці павышэнне машыны без яе падоўжнага нахілення. Больш дасканалымі з’яўляюцца САК, забяспечаныя лазернымі выпраменьвальнікамі. Да іх адносяцца “Комбіплан-10Л”, “Капірстабіплан-10”, “Профіль-30”. Сістэма “Комбіплан-10Л” прызначана для кіравання рабочым абсталяваннем бульдозера, “Капір-стабіплан-10” — скрэпера, “Профіль-30” — аўтагрэйдэра. Усе САК маюць падобны прынцып дзеяння. (А.М.Карташэвіч, Я.І.Мажугін)
Заданне 4. Карыстаючыся слоўнікам, вызначце значэнне прыведзеных тэрмінаў. Адзначце, да якіх тэрміналагічных сістэм яны належаць.
Антысептыка, буксір-штурхач, водачарпалка, дыспансэр, іонаабменнік, каталізатар, клеедрабілка, кома, неўроз, пандэмія, прафілактыка.
Заданне 5. Прачытайце тэкст, выпішыце тэрміны, а таксама словы і выразы, характэрныя для мовы лётчыкаў.
Палёты
Буксіроўшчык прайшоў па кругу і пайшоў у сваю зону. За ім узляцела звяно на стральбу. Работа на аэрадроме хутка разгортвалася, ішла хвіліна ў хвіліну па планавай табліцы.
Цыбнік падаваў каманды з пульта, ссоўваў з ілба на вочы светафільтравыя акуляры і, аглядаючы пілатажныя зоны, толькі пакручваў круглай галавою. Яму самому хацелася вылецець. Але па планавай табліцы яго палёт значыўся ў чатырнаццаць гадзін.
…Ліцвінаў, між тым, увайшоў у воблачнасць, якая насунулася з поўдня і плотнай сцяной спаткала звяно на пяці тысячах метраў, і выскачыў з яе значна вышэй.
Звяно ўвесь час ішло з наборам вышыні, Кучынскі быў … вядзёным лейтэнанта Рэзянкіна.
Праверыў вышыню па альтыметру, паклаў руку на сектар газу. (А. Алешка)
Марфалагічны спосаб утварэння тэрмінаў
Слоўнікавы склад мовы змяняецца, ён звязаны з дзейнасцю чалавека. Пастаянная патрэба ў пашырэнні лексічнага складу мовы ў значнай ступені забяспечваецца сродкамі і сіламі самой мовы, г. зн. шляхам выкарыстання яе словаўтваральных магчымасцей. Тэрміналогія —неад’емная частка літаратурнай мовы, якая змяняецца разам з ёй. Змены ў мове, а разам з тым і ў тэрміналогіі, выяўляюцца ў папаўненні яе новымі словамі, якое ў асноўным ідзе або за кошт запазычанняў (што вельмі актуальна для тэрміналогіі), або за кошт утварэння новых слоў пры дапамозе існуючых у мове словаўтваральных сродкаў, якія выкарыстоўваюцца для стварэння ўласнабеларускіх тэрмінаў.
Прадуктыўнасць словаўтваральных сродкаў залежыць ад розных умоў і асаблівасцей як унутрылінгвістычнага характару, так і пазамоўнай рэчаіснасці. Словаўтваральная сістэма развіваецца, у ёй праходзяць працэсы, якія абумоўлены патрэбамі намінацыі. А.А. Лукашанец адзначае, што “гэтыя працэсы ў розныя перыяды жыцця грамадства, а значыць, і функцыянавання мовы могуць набываць спецыфічны характар і напрамак, могуць быць паступовымі і стабільнымі або характарызавацца незвычайнай інтэнсіўнасцю і супярэчлівасцю... Свая спецыфіка ўласціва і словаўтваральным працэсам у беларускай мове другой паловы ХХ стагоддзя, што звязана ў першую чаргу з асаблівасцямі функцыянавання беларускай мовы, характарам беларуска-рускага двухмоўя на Беларусі і асноўнымі тэндэнцыямі ў развіцці моўнай сітуацыі”*.
“Спосабы ўтварэння тэрмінаў, — сцвярджаюць А.В. Суперанская, Н.В. Падольская, Н.В. Васільева ў працы “Агульная тэрміналогія,“ — залежаць ад часу фарміравання тэрміналагічных сістэм. Пры ўтварэнні тэрмінаў не да месца ні моўны пурызм, ні празмерная цікавасць да запазычанняў. Тэрмін — гэта перш за ўсё элемент пэўнай навуковай галіны... Любы тэрмін не ўсенародны набытак, а састаўная частка паняційнага апарату, якім карыстаецца абмежаванае кола спецыялістаў. Семантыка тэрміна не належыць данай мове. Яна фарміруецца ў галіне спецыяльных ведаў”*.
Марфалагічнае ўтварэнне —гэта ўтварэнне новых слоў на базе існуючых у мове словаўтваральных афіксаў. Гэты спосаб з’яўляецца найбольш прадуктыўным. Асноўнымі тыпамі марфалагічнага словаўтварэння, якія выкарыстоўваюцца ў тэрміналогіі, з’яўляюцца афіксацыя (утварэнне слоў шляхам далучэння да кораня, асновы ці цэлага слова пэўных афіксаў), аснова- і словаскладанне, абрэвіяцыя.
Суфіксацыя займае значнае месца ва ўтварэнні тэрмінаў. Найбольш прадуктыўнымі ва ўтварэнні тэхнічных тэрмінаў з’яўляюцца наступныя суфіксы:
● асць-: акругласць, буйнасць, вузкасць, вынослівасць, выразнасць, вязкасць, гібкасць, дробнасць, жывучасць, зярністасць, клейкасць і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем уласцівасцей;
● -нн-, -энн-, -к-: абаграванне, асяданне, кіпенне, памутненне, ператлушчванне;апрашчэнне, ахаладжэнне, браджэнне, выпарванне, жарстчэнне, загушчэнне, згушчэнне, патанчэнне, патаўшчэнне; адгонка, ачыстка і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем працэсаў;
● -льнік-, -к-, -ак- (-як-), -ін-: абагачальнік, ахаладжальнік, ацвярджальнік;абмазка, абмуроўка, абшыўка, выцяжка, змазка;блішчак, вапняк, згустак, рухляк; акаліна, украпіна і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем рэчываў;
● -чык, -шчык: грузчык, даследчык, наладчык, разносчык; апрацоўшчык, варшчык, загартоўшчык, заліўшчык, замершчык, зваршчык і інш. Тэрміны-назоўнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем назваў прафесій, сфер дзейнасці;
● -льн-: абагачальны, абціскальны (абціскальная клець), асядальны, выбіральны, выгінальны, далучальны, злучальны, змяшчальны і інш. Тэрміны-прыметнікі з гэтым суфіксам ужываюцца са значэннем ‘прызначаны для выканання пэўнага дзеяння; здольны выканаць пэўнае дзеянне; з’яўляецца вынікам пэўнага дзеяння’.
Прэфіксацыя займае меншае месца ва ўтварэнні тэрмінаў у параўнанні з суфіксацыяй. Высокай прадуктыўнасцю характарызуюцца наступныя прэфіксы:
● не- (ня-), якія ўказваюць на адсутнасць таго або процілегласць таму, што названа ўтваральнай асновай: адмоўнасць → неадмоўнасць, адназначнасць → неадназначнасць, аднароднасць → неаднароднасць, адчувальнасць → неадчувальнасць, верагоднасць → неверагоднасць, дагаранне → недагаранне, дагарванне → недагарванне і інш.;
● без- (бяз-) і бес- (бяс-), пры дапамозе якіх утвараюцца тэрміны-прыметнікі са значэннем ‘не мае таго, што абазначана ўтваральнай асновай’: напорны → безнапорны, сальніковы → бессальніковы, сцёкавы → бяссцёкавы і інш.;
● звыш-, пры дапамозе якога ўтвараюцца тэрміны-прыметнікі, што абазначаюць перавышэнне якасці, уласцівасці, абазначанай утваральнай асновай: адчувальны → звышадчувальны, гарачатрывалы → звышгарачатрывалы, дакладны → звышдакладны, праводны → звышправодны, хуткадзейны → звышхуткадзейны, цягучы → звышцягучы і інш.
Прэфіксальна-суфіксальны спосаб утварэння займае невялікае месца ў тэрміналагічнай намінацыі. Прэфіксальна-суфіксальным спосабам тэрміны ўтвараюцца шляхам адначасовага далучэння да ўтваральнай асновы прэфікса і суфікса:
● пры дапамозе прэфікса за- і суфікса -нік утвараюцца тэрміны-назоўнікі з агульным значэннем прадмета, які размешчаны за тым, што названа ўтваральнай асновай: галава → загалоўнік, зуб → зазубнік;
● пры дапамозе прэфікса на- і суфікса -нік утвараюцца тэрміны-назоўнікі, якія абазначаюць у асноўным прадметы, размешчаныя на чым-небудзь або прызначаныя для таго, аб чым сказана ўтваральнай асновай: галава → нагалоўнік, грудзі → нагруднік, канец → наканечнік;
● пры дапамозе прэфікса пад- і суфікса -нік утвараюцца тэрміны-назоўнікі са значэннем прадмета, які знаходзіцца або размяшчаецца пад тым, што абазначана ўтваральнай асновай: домна → паддоменнік, пята → падпятнік, рама → падрамнік;
● пры дапамозе прэфікса без- (бяз-) і суфікса -н- утвараюцца тэрміны-прыметнікі са значэннем ‘не мае ці адбываецца без таго, што названа ўтваральнай асновай’: паветра → беспаветраны, перабой → бесперабойны, полымя → бясполымны, перапынак → бесперапынны, шум → бясшумны і інш.;
● пры дапамозе прэфікса пры- і суфікса -н- утвараюцца тэрміны-прыметнікі са значэннем ‘знаходзіцца каля таго, паблізу таго ці побач з тым, што абазначана ўтваральнай асновай’: зямля → прыземны, граніца → прыгранічны і інш.;
● пры дапамозе прэфікса ўнутры- і суфіксаў -ев-, -н-, -ічн- утвараюцца тэрміны-прыметнікі са значэннем ‘знаходзіцца ўнутры, у сярэдзіне або ў межах чаго-н., што абазначана ўтваральнай асновай’: зерне → унутрызерневы, клетка → унутрыклетачны, крышталь → унутрыкрышталічны і інш.;
● тэрміны-прыметнікі з прэфіксам су- і суфіксам -н-, якія ўтвараюцца ад прыметнікаў і ўжываюцца са значэннем ‘які не падзелены на часткі’: цэлы → суцэльны.
Аснова- і словаскладанне займае значнае месца ва ўтварэнні тэрмінаў. Складаныя тэрміны (тэрміны-кампазіты) утвараюцца шляхам спалучэння ў адзінае цэлае двух і больш самастойных слоў або асноў. Асновы могуць злучацца паміж сабой злучальнымі галоснымі. Асноваскладанне можа спалучацца з суфіксацыяй: дабаўка і падавальнік → дабаўка-падавальнік, дабаўка і паскаральнік → дабаўка-паскаральнік, дабаўка і ўцяжарвальнік → дабаўка-ўцяжарвальнік; карыстацца вадой → водакарыстанне, паглынаць ваду → водапаглынанне, спальваць дым → дымаспальванне, дзяўбаць зубы → зубадзяўбанне і інш.Вылучаюццатэрміны “змешанага” тыпу, у іх адзін з кампанентаў запазычаны, іншы — уласнабеларускі: аўтамабіль і самазвал → аўтамабіль-самазвал, аўтамабіль і ўсюдыход → аўтамабіль-усюдыход, аэрастат і скакун → аэрастат-скакун, блок і пакой → блок-пакой, бруст і памост → бруст-памост, вакуум і помпа → вакуум-помпа і інш.
Абрэвіятурны спосаб — гэта ўтварэнне тэрмінаў у выніку скарачэння словазлучэння. Актыўнаму ўжыванню іх садзейнічае агульная тэндэнцыя развіцця тэрміналогіі — імкненне да кароткіх тэрмінаў, “эканамічных”.
У тэхнічнай тэрміналогіі ўжываюцца пераважна трохкампанентныя абрэвіятуры: ГСВ (гідраўзмацняльнік счапной вагі), ШТА (штозменнае тэхнічнае абслугоўванне), ПЗМ (палівазмазачныя матэрыялы), МАП (майстэрні агульнага прызначэння), СТАТ (станцыя тэхнічнага абслугоўвання трактароў), ЦРМ (цэнтральная рамонтная майстэрня).
У папаўненні тэрмінаў удзельнічаюць у асноўным “ініцыяльныя” абрэвіятуры, якія ўтвараюцца шляхам скарачэння тэрміналагічнага словазлучэння. У склад такіх абрэвіятур уваходзіць побач з уласнабеларускім элементам, як правіла, запазычаны: ММА (маслы маторныя адпрацаваныя), ВАМ (вал адбору магутнасці), МІА (маслы індустрыяльныя адпрацаваныя).
Такім чынам, марфалагічны спосаб утварэння тэрмінаў характарызуецца прадуктыўнасцю. Асноўнае месца належыць такім тыпам марфалагічнага ўтварэння як суфіксацыя, аснова- і словаскладанне.
ПЫТАННІ І ЗАДАННІ
1. Ахарактарызуйце асноўныя тыпы марфалагічнага словаўтварэння?
2. Якія суфіксы найбольш прадуктыўныя ва ўтварэнні тэхнічных тэрмінаў?
3. Якія прэфіксы ўдзельнічаюць ва ўтварэнні тэхнічных тэрмінаў? Якія значэнні яны ўносяць?
4. Ахарактарызуйце аснова- і словаскладанне ў тэрміналагічнай намінацыі?
5. У чым заключаецца абрэвіятурны спосаб тэрмінаўтварэння?
Заданне 1. Прачытайце тэкст. Вызначце тэрміны. Якім спосабам яны ўтвораны?
Абкатка
Увядзеннем у эксплуатацыю землярыйна-транспартных машын займаюцца спецыялісты прадпрыемства, а абкатку звычайна робіць механізатар, які атрымлівае машыну па прыёма-здатачнаму акту.
Абкатка заключаецца ў тым, што пасля ўважлівага агляду машыны і яе тэхнічнай падрыхтоўкі запускаюць рухавік і праслухоўваюць яго на розных рэжымах халастога ходу, адначасова назіраюць за паказаннем прыбораў, правяраюць крапёж і магчымыя месцы падцякання вадкасці. Затым пачаргова ўключаюць у дзеянне ў халастым стане рабочае абсталяванне і органы кіравання. Уключэнне праводзіцца некалькі разоў з раверсаваннем руху, калі яно прадугледжана. Таксама праводзіцца праверка хадавой сістэмы шляхам паслядоўнага ўключэння ўсіх перадач і руху на іх з паваротамі ўправа і ўлева... (А.М.Карташэвіч, Я.І.Мажугін)
Заданне 2. Вызначце спосаб утварэння наступных тэрмінаў.
Адкол, адліўка, газавыратавальнік, кампенсавальны, наладка, размеркаванне, распыленасць, сераачыстка, серабрэнне.
Заданне 3. Запішыце па пяць тэрмінаў па сваёй спецыяльнасці, утвораных суфіксальным, прэфіксальным, прэфіксальна-суфіксальным спосабамі.
Заданне 4. Прачытайце сказы, вызначце словы абмежаванага ўжывання. У якой прафесіянальнай сферы яны выкарыстоўваюцца?
1. На верстаку ляжалі рубанкі, шархебелі, фуганкі, акатнікі, далаты розных памераў. (Б. Мікуліч)
2. Праўда, меў спраўную рыбацкую гаспадарку: два чаўны і розныя там сеткі, мярэжы, бучы, перамёты і шмат іншага, чаму Мікола і назвы не ведаў. (М. Машара)
3. Тэмп пілатажа нарастаў. Нарэшце Ліцвінаў кінуў машыну ў піке і, абышоўшы аэрадром па кругу, зайшоў на пасадку. (А. Алешка)
4. Возьмем кельні, малаточкі, дзве рыдлёўкі, вінкель, шнур, гукнем: “Людзі, галубочкі! Хто ахвочы класці мур?” (А. Гарун)
Заданне 5. З падручнікаў (канспектаў) па тэхнічных дысцыплінах выпішыце пяць складаных тэрмінаў “змешанага” тыпу.
Семантычны спосаб утварэння тэрмінаў
Лексіка-семантычны спосаб словаўтварэння заключаецца ў тым, што новыя словы ўзнікаюць у выніку разыходжання значэнняў аднаго і таго ж слова, г. зн. расшчаплення слова на амонімы, кожны з якіх выступае як асобная лексічная адзінка са сваім значэннем.
Лексіка-семантычны спосаб утварэння тэрмінаў мае свае асаблівасці. У літаратурнай мове працэс утварэння асобных лексічных адзінак на базе мнагазначнага слова быў даволі працяглы, у той час як у мове навукі ён праходзіў намнога хутчэй. Як сцвярджае Д.С. Лотэ, “працэс пераўтварэння звычайнага слова ў навукова-тэхнічны тэрмін заключаецца ў тым, што гэта слова ў сістэме тэрмінаў атрымлівае пэўны тэхнічны змест. Таму можна сцвярджаць, што да ліку раней зарэгістраваных значэнняў такога слова далучаецца яшчэ новае значэнне”*. Лексіка-семантычны спосаб утварэння тэрмінаў у наш час характарызуецца сваёй прадуктыўнасцю, тэрміны, утвораныя гэтым спосабам, зручныя ў выкарыстанні, ёмістыя і лёгка засвойваюцца.
Асноўнымі відамі пераасэнсавання слоў літаратурнай мовы з’яўляюцца метафарызацыя (перанос назвы агульнавядомага прадмета адбываецца на аснове падабенства формы, колеру, унутраных якасцей, функцый, з’яў і інш.) і метанімізацыя (перанос назвы адбываецца на аснове сумежнасці). Можна вылучыць тэматычныя групы агульнаўжывальных слоў, якія здольныя да метафарычнага пераносу ў тэхнічнай тэрміналогіі:
● словы, якія абазначаюць назвы частак цела чалавека: бародка, вусы, губы, зубы, калена, кулак, нага, нос, палец, пята, рабро, шчака, язык і інш.;
● словы, якія абазначаюць назвы жывёл, іх частак цела і іншым чынам звязаныя з жывёльным светам: бык, гусеніца, жаба, жабкавая абмотка, жабры, змеявік, крыло, лапа, пяро, чарвяк, хваставік, хвасты і інш.;
● словы, якія абазначаюць назвы расліннага свету: вянок, елка, пялёстак, яблык і інш.;
● словы, якія абазначаюць назвы бытавых і гаспадарчых прадметаў: грабёнка, грэбень, кастылёк, качалка, кішэнь, кружок, крыж, люлька, мяшок, паплавок, парог, пацерка, паясок, рукаў, сашчэпка, свечка, столік, стрэлка, ручка, шпілька і інш.
Метафарычны перанос назвы агульнавядомага прадмета, з’явы на спецыяльнае паняцце адбываецца ў выніку асацыяцыі, асабліва асацыяцыі падабенства. Пры метафарычным пераносе другаснае значэнне слоў агульналітаратурнай мовы ў тэхнічнай тэрміналогіі развіваецца на аснове падабенства. Яно бывае ў самых розных адносінах. Найбольш відавочным з’яўляецца падабенства па форме, напрыклад: арэшак — плод, семя ў выглядзе ядра ў цвёрдай шкарлупцы і арэшак — гатунак каменнага вугалю; бародка — памяншальна-ласкальнае да барада; валасяное покрыва ніжняй часткі твару і бародка — выступ у якой-н. прыладзе; вусікі — маленькія вусы; валасяное покрыва над верхняй губой і вусікі — доўгія тонкія выступы якой-н. дэталі; прыстасаванне ў выглядзе спружынак, дроцікаў.
Не менш часта для стварэння новых тэрмінаў выкарыстоўваецца падабенства па функцыі: віхор — імклівая кругавая плынь ветру; ‘пра імклівае бурнае праяўленне чаго-н.’ і віхравы рух — рух вадкасці (або газу), пры якім яе часціцы (элементарныя аб’ёмы) рухаюцца паступальна і аварочваюцца вакол некаторай імгненнай восі; дзірка — адтуліна, шчыліна, праём у чым-н. і дзірка — не заняты электронам энергетычны стан у валентнай зоне; замок — прыстасаванне для запірання на ключ чаго-н. і замок — дэталь у некаторых відах агнястрэльнай зброі.
Нярэдка выкарыстоўваецца падабенства па дзеянню, што выконвае прадмет: ваўчок — цацка ў выглядзе круга або шарыка на шпяні, якая пры хуткім вярчэнні доўга захоўвае вертыкальнае становішча і ваўчок — 1) цвёрдае цела з апорай ніжэй цэнтра цяжару, якое верціцца вакол восі сіметрыі; 2) машына для здрабнення мяса пры прыгатаванні каўбас, катлет на мясакамбінатах; захоп — дзеянне паводле дзеяслова захопліваць — захапіць і захоп (электрона) — працэс, пры якім ядро спантанна захоплівае электрон з адной з унутраных абалонак атама з адначасовым выпрамяненнем электроннага нейтрына.
Часта выкарыстоўваецца падабенства па дзвюх прыкметах:
● па форме і месцаразмяшчэнню: лапа — ступня або ўся нага ў некаторых жывёл або птушак і лапа — расплюшчаны і загнуты канец у некаторых інструментах, прыстасаваннях; інструмент, прыстасаванне з такім канцом; шып на канцы бервяна, які ўстаўляецца ў выемку другога бервяна пры звязванні іх ў вянец;
● па форме і функцыі або прызначэнню: грэбень — пласцінка з зубамі для расчэсвання валасоў або для заколвання і ўпрыгожвання жаночай прычоскі і грэбень — прыстасаванне, якое формай і прызначэннем нагадвае грэбень; дарожка — памяншальна-ласкальнае да дарога; вузкая дарога, сцежка і дарожка — вузкае, доўгае паглыбленне на чым-н.; кастыль — апора для чалавека без ног або з хворымі нагамі і кастыль — металічны шпень, які забіваецца ў шпалу для прымацавання да яе рэйкі;
Метафарызацыя ажыццяўляецца і ў галіне абстрактнай лексікі (словы з адцягненым значэннем якасці, уласцівасці, дзеяння, стану: вывучэнне, уласцівасць, шум, аўтаматызацыя і інш.), дзе другаснае значэнне слоў літаратурнай мовы развіваецца на аснове падабенства па якасці: дакладнасць — уласцівасць дакладнага; які адпавядае ісціне, сапраўдны і дакладнасць — ступень прыбліжэння сапраўднага значэння параметраў працэсу, прадмета, рэчыва да іх тэарэтычнага намінальнага значэння; дакладнасць апрацоўкі — ступень прыбліжэння формы, памераў і становішча апрацаванай паверхні дэталі да патрабаванняў чарцяжа і тэхнічных умоў; даўгавечнасць — уласцівасць даўгавечнага; здольнасць жыць, існаваць доўгі час, многа гадоў і даўгавечнасць — уласцівасць тэхнічнага вырабу (прыстасавання, збудавання) захоўваць працаздольнасць да надыходу гранічнага стану, пры якім далейшая эксплуатацыя яго павінна быць спынена з‑за неадхільнага парушэння патрабаванняў тэхнікі бяспекі або выхаду параметраў за ўстаноўленыя межы.
Наступным спосабам лексіка-семантычнага ўтварэння тэрмінаў з’яўляецца метанімізацыя — перанясенне назвы аднаго прадмета на іншы на аснове знешняй ці ўнутранай сувязі, сумеснасці. Сярод тэхнічных тэрмінаў сустракаюцца наступныя мадэлі метанімічнага пераносу:
● назва дзеяння (працэсу) — назва месца — абрыў — дзеянне паводле дзеяслова абрываць — абарваць і абрыў — месца, дзе абарвана што-н.; злом — дзеянне паводле дзеяслова зламаць і злом — месца, на якім што-н. зламана, надламана;
● назва дзеяння (працэсу) — назва рэчыва (матэрыялу) — забойка — працэс запаўнення свабоднай ад выбуховых рэчываў часткі зараднай поласці інертным забоечным матэрыялам, які забяспечвае замкнутасць зарада, што перашкаджае пры выбуху дачаснаму вылету прадуктаў дэтанацыі і паляпшае за гэты кошт эфектыўнасць работы выбуху і забойка — матэрыял, які прымяняюць у зарадных камерах для ізаляцыі зарада выбуховых рэчываў ад адкрытай паверхні; замазка — дзеянне паводле дзеяслова замазаць і замазка — вязкае рэчыва для замазвання шчылін;
● назва дзеяння (працэсу) — вынік гэтага дзеяння (працэсу) — адгон — дзеянне паводле дзеяслова адганяць — адагнаць і адгон — прадукт адгонкі парай; адліўка — дзеянне паводле дзеяслова адліваць — адліць і адліўка — вырабы, атрыманыя з дапамогай ліцця; вёрстка — дзеянне паводле значэння дзеяслова вярстаць і вёрстка — звярстаны набор; адбітак звярстанага набору;
● дзеянне паводле адпаведнага дзеяслова; уласцівасць — адзінка вымярэння — аддача — дзеянне паводле дзеяслова аддаваць — аддаць і аддача — каэфіцыент карыснага дзеяння механізма; вязкасць — уласцівасць вязкага і вязкасць — велічыня, якая характарызуе вязкасныя ўласцівасці вадкасці і газаў; прабег — дзеянне паводле дзеяслова прабягаць — прабегчы і прабег — адлегласць, пройдзеная якім-н. транспартным сродкам;
● назва прыстасавання — назва рэчыва — выцяжка — прыстасаванне для вентыляцыі памяшканняў і выцяжка — рэчыва, здабытае выцяжэннем з расліннай або жывёльнай тканкі з дапамогай якой-н. вадкасці; экстракт; марылка — прыстасаванне, пры дапамозе якога мораць насякомых і марылка — вадкасць, якой насычаюць паверхню дрэва з мэтай афарбоўкі; пратрава;
● назва дзеяння (працэсу) — назва прыстасавання — працяжка — від гарачай штампоўкі для атрымання пустых (парожніх) паковак шляхам працягвання праз кольцы, у якіх паступова змяншаецца дыяметр і працяжка — многаразцовы металарэзны інструмент для апрацоўкі скразных адтулін і знешніх паверхняў металічных, пластмасавых дэталей на працяжных станках; раскатка — кавальская аперацыя для павелічэння знешніх і ўнутраных дыяметраў кальцавой загатоўкі пры нязначным павелічэнні даўжыні за кошт памяншэння таўшчыні сценкі і раскатка — кавальскі інструмент, які служыць для перадачы ціску ад верхняга байка молата або рабочай часткі прэса на плоскую або цыліндрычную полую загатоўку з мэтай памяншэння таўшчыні загатоўкі або выканання на ёй мясцовых паглыбленняў.
Лексіка-семантычны спосаб утварэння тэрмінаў характарызуецца значнай прадуктыўнасцю. Ён мае асаблівае значэнне для мовы навукі. Справядліва сцвярджаюць, што менавіта гэты спосаб быў адным з першых словаўтваральных прыёмаў стварэння тэрміналагічных найменняў. Даследчыкі канстатуюць выкарыстанне яго ў перыяд, які папярэднічаў фарміраванню мовы навукі.
ПЫТАННІ І ЗАДАННІ
1. У чым заключаецца семантычны спосаб утварэння тэрмінаў?
2. Якія асноўныя віды пераасэнсавання слоў літаратурнай мовы пры семантычным утварэнні? Абгрунтуйце свой адказ.
3. На аснове чаго развіваецца другаснае значэнне слоў літаратурнай мовы пры метафарычным пераносе?
4. Назавіце асноўныя мадэлі метанімічнага пераносу ў галіне тэхнічнай тэрміналогіі? Абгрунтуйце свой адказ.
Заданне 1. Вызначце асацыятыўныя сувязі паміж словамі літаратурнай мовы і тэрмінамі? Абгрунтуйце свой адказ.
Грабёнка, грэбень, кастылёк, качалка, кішэнь, кружок, крыж, люлька, мяшок, паплавок, парог, пацерка, паясок, рукаў, сашчэпка, свечка, столік, стрэлка, ручка, шпілька.
Заданне 2. Карыстаючыся тэрміналагічнымі слоўнікамі, запішыце па пяць тэрмінаў, утвораных на аснове метафарычнага і метанімічнага пераносаў. Абгрунтуйце свой выбар.
Заданне 3. Запішыце дзесяць тэрмінаў па сваёй спецыяльнасці, утвораных семантычным спосабам.
Словазлучэнне як спосаб утварэння тэрмінаў
У тэхнічнай тэрміналогіі шырока ўжываюцца шматлікія тэрміны-словазлучэнні. Тэрміны-словазлучэнні, якія выражаюць адзінае цэласнае паняцце, валодаюць рознай ступенню сэнсавай раскладальнасці, у цэлым больш устойлівыя ў параўнанні са свабоднымі словазлучэннямі літаратурнай мовы.
Тэрміны-словазлучэнні актыўна ўжываюцца ў тэхнічнай тэрміналогіі таму, што яны маюць магчымасць найбольш поўна і дакладна адлюстроўваць асаблівасці таго ці іншага тэрміналагічнага паняцця або прадмета. На сучасным этапе гэта адзін з самых высокапрадуктыўных спосабаў намінацыі ў тэхнічнай тэрміналогіі.
У залежнасці ад ступені ўнутранай сувязі паміж кампанентамі тэрміны-словазлучэнні падзяляюцца на тры тыпы:
● свабодныя, у якіх кожны кампанент з’яўляецца тэрмінам і характарызуецца самастойнасцю: браджэнне гніласнае, водазабеспячэнне абаротнае, водазабеспячэнне гарачае, водазабор берагавы, водазабор горны, выпрабаванне канчатковае, увядзенне задавальнае, уздзеянне кіравальнае, унутранае адлюстраванне і інш.;
● несвабодныя, у якіх кожны кампанент сам па сабе не з’яўляецца тэрмінам: бетон лёгкі, бетон цяжкі, высакародныя металы, гліна тлустая, спакойная сталь, хвост хвалі, цвёрдыя растворы і інш.;
● фразеалагічна звязаныя, якія рэдка выкарыстоўваюцца ў тэхнічнай тэрміналогіі і адлюстроўваюць або толькі знешнія асаблівасці, або ўнутраныя якасці прадмета ці з’явы: вавёрчына клетка, вадзяная рубашка, ластаўчын хвост і інш.
У залежнасці ад колькасці кампанентаў словазлучэнні падзяляюцца на простыя (двухкампанентныя) і складаныя (больш двух паўназначных слоў).
Самую вялікую групу складаюць двухкампанентныя тэрміны-словазлучэнні: выпраменьвальнік цеплаты, вяршыня крывой, галоўка гуказдымальніка, галоўка запісу, галоўка ўзнаўлення, гасільнік ваганняў, глыбіня пранікнення, дакладнасць вымярэння, мацаванне адводаў, націсканне шчотак і інш.
Складаныя тэрміны-словазлучэнні характарызуюцца невялікай прадуктыўнасцю: даўжыня паветранага зазору, лямпа дзённага святла, паветравод аднолькавага сячэння, паветравод раўнамернай раздачы, рухавік адваротнай перамоткі, трымальнік плаўкай устаўкі, час адваротнага ходу і інш.
Сярод складаных тэрмінаў-словазлучэнняў сустракаюцца і чатырохкампанентныя. Яны адзінкавыя: гашэнне зваротнага ходу променя, збядненне гліністага раствору глінай.
Пераважная большасць тэрмінаў-словазлучэнняў “змешанага” тыпу: у склад такога словазлучэння побач з уласнабеларускім тэрмінаэлементам уваходзіць запазычаны: абсалютнае слізганне, аварыйнае сілкаванне, аварыйны выключальнік, амплітуднае скажэнне, аўтаматычнае зрушэнне, аўтаномная работа, высоканапорныя гідраэлектрастанцыі, высокачастотнае награванне, дыэлектрычнае награванне і інш.
Тэрміны-словазлучэнні характарызуюцца прадуктыўнасцю. Перавага ва ўжыванні аддаецца двухкампанентным канструкцыям, што адпавядае аптымальнай даўжыні тэрміна.
ПЫТАННІ І ЗАДАННІ
1. Чым адрозніваюцца тэрміны-словазлучэнні ад тэрмінаў-слоў? Абгрунтуйце свой адказ.
2. Якія тыпы тэрмінаў-словазлучэнняў вылучаюцца ў залежнасці ад ступені ўнутранай сувязі?
3. Якія тыпы тэрмінаў-словазлучэнняў вылучаюцца ў залежнасці ад колькасці кампанентаў?
4. Якія тэрміны-словазлучэнні адносяцца да “змешанага” тыпу?
Заданне 1. Прачытайце тэкст. Вызначце тэрміны-словазлучэнні.
Скрэперы
Па спосабу кіравання рабочым органам скрэперы дзеляць на скрэперы з канатным і гідраўлічным кіраваннем. У скрэпераў з канатным кіраваннем коўш падымаецца прымусова, а апускаецца і заглыбляецца разам з нажом пад дзеяннем сілы цяжару. У скрэпераў з гідраўлічным кіраваннем абодва гэтыя дзеянні выконваюцца прымусова, што павышае прадукцыйнасць і дазваляе выкарыстоўваць скрэперы на больш шчыльных грунтах. Сучасныя скрэперы вырабляюцца з гідраўлічным кіраваннем.
Да асаблівасцей хадавой часткі скрэпераў адносяць колькасць восяў, калёсную формулу, тып прывода колаў, наяўнасць дадатковага матора для прывода. (А.М.Карташэвіч, Я.І.Мажугін)
Заданне 2. Запішыце па пяць свабодных, несвабодных і фразеалагічназвязаныхтэрмінаў-словазлучэнняў па сваёй спецыяльнасці.
Заданне 3. Карыстаючыся падручнікамі па тэхнічных дысцыплінах, выпішыце па пяць тэрмінаў-словазлучэнняў рознай будовы.
Заданне 4. З падручнікаў па тэхнічных дысцыплінах (канспектаў) выпішыце пяць тэрмінаў-словазлучэнняў “змешанага” тыпу.
Тэндэнцыя да інтэрнацыяналізацыі ў сучаснай тэхнічнай тэрміналогіі
У сучасных умовах актыўнага міжнароднага супрацоўніцтва і абмену навуковай інфармацыяй асаблівую актуальнасць набывае не толькі праблема ўпарадкавання тэрміналогіі ў кожнай нацыянальнай мове, а і міжнародная каардынацыя тэрміналагічнай работы.
Ператварэнне практычнага тэрмінаўтварэння ў свядома скіраваны працэс і міжнародная каардынацыя тэрміналагічнай работы садзейнічаюць зносінам і міжнароднаму навуковаму супрацоўніцтву вучоных ва ўмовах масавага ўзнікнення новых тэрмінаў у выніку бурнага развіцця навукі і тэхнікі.
Улічваючы тое, што галіна тэхнікі патрабуе соцень тысяч тэрмінаў, якія выкарыстоўваліся вучонымі розных краін, многія мовы свету ўжо даўно пайшлі па шляху інтэрнацыяналізацыі тэрміналогіі, а гэта азначае, што запазычанняў у іх становіцца ўсё больш. Сучасная тэхнічная літаратура на развітых мовах свету мае ў лексічных адносінах вельмі вялікае падабенства. “Калі раней развіццё навук і адпаведна фарміраванне навуковых тэрміналогій ішло са значным спазненнем у параўнанні з заходнімі краінамі і па іх узоры і падабенстве, — адзначае В.П. Даніленка, — то зараз прычыны іншыя: яны заключаюцца ў агульным высокім узроўні развіцця навук у нашай краіне і ў іншых высокаразвітых краінах, у сінхронным зараджэнні адных і тых жа навуковых напрамкаў… у розных краінах, у павелічэнні навуковых кантактаў вучоных розных краін, у сумеснай распрацоўцы канкрэтных навуковых праблем, што патрабуе і збліжэння, аднастайнасці адпаведных тэрміналогій”.*
Неабходна адзначыць вялікую ролю лацінскай і грэчаскай моў у фарміраванні тэрміналогіі. Менавіта яны на пэўным гістарычным прамежку часу выступалі ў якасці асобных моў навукі ў заходнееўрапейскіх краінах і пакінулі значны след у фарміраванні нацыянальных моў навукі, у тым ліку і беларускай. “Грэчаскія і лацінскія мовы мёртвыя, таму яны асабліва зручныя для стварэння тэрмінаў у розных нацыянальных мовах навукі… Семантыка каранёў і афіксальных марфем уяўляецца для сучасных моў у закансерваваным выглядзе… што вельмі каштоўна для тэрміналогіі”*, — заўважае тая ж даследчыца. У тых выпадках, калі тэрміны ствараюцца на аснове грэчаскіх і лацінскіх моўных элементаў, яны без цяжкасцей становяцца інтэрнацыянальнымі. Гэта тэрміны: даэўтэктоідны, дэцыбел, дэцыметр, заэўтэктоідны, мегават, мегавольт, мегаджоўль, мілібар, мілівольт, міліметроўка, рэнтгенаграма, рэнтгенограф, эўтэктоідны, электраакустыка, электрааналіз, электраарматура і інш.
“Стварэнне, замацаванне, пашырэнне і засваенне інтэрнацыянальнага (міжнароднага) фонду тэрміналогіі ўплывае і на тэрміналагічнае словаўтварэнне, — зазначае С. Кейніс. — Няма кітайскай сцяны паміж нацыянальнай і інтэрнацыянальнай тэрміналогіяй. Гэтыя два пласты тэрміналагічнай лексікі не толькі мірна суіснуюць у сістэме адной нацыянальнай тэрміналогіі, але і ўзаемапранікаюць і шырока ўцягваюцца ў далейшую рэпрадукцыю новых тэрмінаў”*. Часта ў якасці запазычанага тэрмінаэлемента ў такіх тэрмінах выступае ўсечаная аснова грэчаскага назоўніка:
● электра- (ад гр. ēlektron — смала, бурштын), адпавядае па значэнню слову ‘электрычны’: электравоз, электравуглі, электравыраб, электрагадзіннік, электрадзяўбальнік, электразазямляльнік, электразапальнік, электранагравальнік, электрасушылка і інш.;
● мікра- (ад гр. micros — малы), паказвае на малы памер чаго-н., выражае паняцці ‘вельмі малы, дробны’, ‘звязаны з вывучэннем або з вымярэннем вельмі малых прадметаў, велічынь’, ‘мільённая доля адзінкі меры, названай у другой частцы слова’: мікраапрацоўка, мікраваганні, мікравагі, мікравыключальнік, мікравязкасць, мікрадабаўкі, мікрадаследаванне, мікраполе, мікрарухавік, мікраўключэнні, мікраўплаўленне, мікрахвалі і інш.;
● фота- (ад гр. phōs, phōtos — святло), адпавядае паняццям ‘які дзейнічае пры дапамозе святла’, ‘заснаваны на дзеянні святла’, ‘фатаграфічны’: фотаадбітак, фотааднаўленне, фотаадчувальнасць, фотаадшчапленне, фотанапружанне, фотанасадка, фотаносьбіт, фотапаглынанне, фотапераход, фотаўзбуджэнне, фотаўспышка і інш.;
● пнеўма- (ад гр. pneuma — дыханне, подых, дух), выражае паняцце ‘паветраны’: пнеўмаглушыцель, пнеўмазабойнік, пнеўмазакід, пнеўмазамок, пнеўмазараднік, пнеўмапопелавыдаленне, пнеўмапрывод, пнеўмапрыёмнік, пнеўмарухавік і інш.;
● аўта - (ад гр. autos — сам),адпавядае па значэнню словам ‘аўтаматычны’, ‘аўтамабільны’: аўтаадказчык, аўтаакісленне, аўтаваганні, аўтадарога, аўтазавод, аўтазагрузчык, аўтазапраўшчык, аўталесавоз, аўтапракладчык, аўтапрамысловасць, аўтасамазвал, аўтасані, аўтасправа, аўтаспуск, аўтасчэпка, аўтацягач і інш.;
● гідра- (ад гр. hydōr — вада), выражае паняцці ‘вада’, ‘водны’, ‘вадзяны’: гідраачыстка, гідраачышчальнік, гідравадкасць, гідравузел, гідравыключальнік, гідрапад’ёмнік, гідраперадача, гідрапомпа, гідрапрывод, гідрарухавік, гідраўдарнік, гідраўзмацняльнік, гідраўзрыванне, гідраўстаноўка і інш.;
● тэрма- (ад гр. thermē — жар, цяпло), выражае паняцце ‘які апрацаваны, атрыманы з дапамогай цяпла, высокіх тэмператур’: тэрмаапавяшчальнік, тэрмаапрацоўка, тэрмаасаджэнне, тэрмаацвярджэнне, тэрмавагі, тэрмастойкасць, тэрмасупраціўленне, тэрматок, тэрмаўкладыш, тэрмаўстаноўка, тэрмаўстойлівасць, тэрмафарба і інш.;
● тэле- (ад гр. tēle — далёка), выражае паняцці ‘які здзяйсняецца на адлегласці’, ‘які дзейнічае на далёкую адлегласць’, ‘тэлевізійны’: тэлеабслугоўванне, тэлеадключэнне, тэлеапавяшчальнік, тэлеапрацоўка, тэлебачанне, тэленазіранне, тэлеперадатчык, тэлеперадача, тэлесетка, тэлесувязь і інш.;
● аэра- (ад гр. aēr — паветра), адпавядае паняццям ‘авіяцыйны’, ‘паветраны’: аэраапырсквальнік, аэражолаб, аэраздымка, аэрапругкасць, аэрасані, аэрасумесь і інш.
Грэчаскія моўныя элементыхарактарызуюцца сваёй прадуктыўнасцю і выступаюць у ролі звязанага кампанента да ўжо наяўнага складанага тэрміна: аўтатэлекіраванне, аэрафотаабсталяванне, аэрафотаздымка, аэрафотаўстаноўка, кінафотаклей, макракіназдымка, мікрафотанасадка, тэлекінаўстаноўка, тэлефотаздымка, тэлефотапавелічэнне, электратэрмаапрацоўка і інш.
Лацінскія тэрмінаэлементы займаюць меншае месца:
● радыё- (ад лац. radiаre — выпраменьваць), выражае паняцці ‘які адносіцца да радыё’, ‘звязаны з радыё’: радыёбачанне, радыёбачнасць, радыёвымярэнне, радыёвыпраменьванне, радыёвышка, радыёвышынямер, радыёдальнамер, радыёпрамень, радыёўзмацняльнік, радыёўсплеск, радыёўстаноўка, радыёхваля, радыёхвалявод, радыёяркасць і інш.;
● вібра- (ад лац. vibrare — дрыжаць, вагацца), паказвае на сувязь з паняццем ‘вібрацыя’: вібравыпрамляльнік, вібрагасільнік, вібрагрохат, вібрадрабілка, вібразагрузчык, вібразаціранне, вібразачыстка, вібраіголка, вібракарчавальнік, вібраўстойлівасць, вібраўшчыльненне і інш.;
● турба- (ад лац. turbo — віхор, вярчэнне), паказвае на сувязь з паняццем ‘турбіна’, ‘турбінны’: турбабудаванне, турбабурэнне, турбаводапад’ёмнік, турбавоз, турбапрывод, турбасушылка, турбаўзбуджальнік, турбаўстаноўка, турбахаладзільнік, турбаход, турбацягнік і інш.;
● авія- (ад лац. avis — птушка), адпавядае па значэнню слову ‘авіяцыйны’: авіяапырсквальнік, авіяздымка, авіялінія, авіярухавік, авіятканіна, авіяўстаноўка і інш.;
● відэа- (ад лац. video — гляджу, бачу), паказвае на прыналежнасць слова да галіны адлюстравання электрычных сігналаў на экране электронна-прамянёвай трубкі: відэазапіс, відэаперадатчык, відэаперашкоды, відэаўзмацняльнік і інш.;
● мота- (ад лац. motor — які прыводзіць у рух), выражае паняцці ‘маторны’, ‘матарызаваны’, ‘матацыклетны’: мотавоз, мотапакрышка, мотапомпа і інш.;
● радые- (ад лац. radiare — прамень),паказвае на адносіны да радыю, радыеактыўнасці, да радыяцыі: радыеадчувальнасць, радыестойкасць, радыеўзроўнямер, радыеўстойлівасць і інш.
Меншай прадуктыўнасцю характарызуецца спалучальнасць лацінскіх моўных элементаў з замацаванымі ў мове складанымі тэрмінамі, у тым ліку з тымі, дзе ў якасці азначальніка выступае кампанент грэчаскага паходжання: радыегеаразведка, радыёкінаўстаноўка, радыётэлевымярэнне, радыётэлекіраванне і інш.
Такі неаднастайны склад тэрміналагічнай лексікі беларускай мовы сведчыць аб тым, што тэрміналогія бярэ вытокі і папаўняе свае рэсурсы з розных крыніц, што фарміраванне тэрмінасістэмы мае даволі доўгую гісторыю, у якой адлюстроўваюцца асаблівасці развіцця літаратурнай мовы пад уплывам унутраных і знешніх фактараў.
Неабходнасць міжнароднай уніфікацыі тэрмінаў павінна прымацца ў разлік пры ўпарадкаванні тэрмінасістэм нацыянальных моў. Пры ацэнцы таго ці іншага тэрміна неабходна ўлічваць не толькі ўнутрысістэмныя фактары, а і шырокі інтэрнацыянальны кантэкст мовы навукі. Заўважана, што некаторыя тэрміны, якія цалкам адпавядаюць унутрымоўным патрабаванням, з міжнароднага пункту погляду могуць аказацца неаптымальнымі, а тое, што з’яўляецца не зусім апраўданым у асобна ўзятай мове, можа апраўдаць сябе ў плане суадносін з іншымі мовамі.
Пэўныя вынікі ў рабоце па мэтанакіраванаму фарміраванню інтэрнацыянальнага слоя навуковых тэрмінаў дасягнуты Міжнароднай арганізацыяй па уніфікацыі тэрміналагічных неалагізмаў (МАУТН), каардынацыйны цэнтр якой створаны і працуе ў Варшаве пры падтрымцы ЮНЕСКА (заснавальнік і прэзідэнт МАУТН прафесар З. Стаберскі).
Аператыўнае выяўленне новых інтэрнацыянальных тэрмінаў, іх скаардынаваная апрацоўка і ўдакладненне тэрмінолагамі розных краін у напрамку міжнароднай уніфікацыі з’яўляецца першапачатковай задачай міжнароднага ўпарадкавання і мэтанакіраванага стварэння шырокага слоя тэрмінаў-інтэрнацыяналізмаў.