Вуснасць

Вуснасць – натуральная форма стварэння, бытавання, распаўсюджання фальклору. Яго творы не маюць матэрыяльнай замацаванасці, захоўваюцца ў памяці, з’яўляюцца ў момант выканання, перадаюцца шляхам пераймання – з вуснаў у вусны, ад старэйшых да малодшых, паміж прадстаўнікамі сваёй полаўзроставай групы. Вуснасць забяспечвае бесперапыннасць творчага працэсу, фарміраванне сістэмы выразных сродкаў, пераемнасць мастацкіх традыцый. Напрыклад, спараджальная мадэль «каліна – сімвал гаротнай замужніцы» шматразова адгукнецца ў зачынах сямейных песень рознай пабудовы. У межах варыянтаў аднаго твора варыяцыі нязначныя: «Каліна-маліна над ракой (ярам) стаяла. // Што (чаго) ж ты, каліна, ад сонца завяла?» Завялая каліна выклікае вобраз нахілёнай, магчымы паварот – «Чырвоная каліначка на мора схілілася». Натуральнае спалучэнне двух роднасных сімвалаў жанчыны-каліны і зязюлі: «Ой, у лузе каліна, на каліне зязюля», адсюль успрыманне іншых птушак за ворагаў: «У лузе салавей калінку клюець» (маецца на ўвазе журлівая свякроў). Вуснасць фальклору спрыяе развіццю памяці, эстэтычнага густу, вобразнага мыслення, імправізацыйных здольнасцей чалавека. Напрыклад, трымаючы ў галаве баладную песню «Тры птушачкі ля забітага малойчыка», выканаўцы, свядома ці неўсвядомлена, уносяць новыя адценні ў вобраз рознай глыбіні гора маці, сястры, жонкі: «жонка плачыць – раса пала», «дробны дожджык ідзець», «там ракі няма», «там суха зямля», «расіцы няма», «сухусенька»; «сястра плачыць – ручайкі пашлі», «як руччы льюцца», «ручаі бягуць», «Дунай цячэ», «калодзезі», «крынічанька», «раса выступаіць»; «мамка плачыць – рэчка быстрая», «быстрай рэчанькай», «як рака льецца», «там рака цячэ», «раку разліваіць», «глыбокі калодзісь стаў», «там рэкі цякуць». Пры імправізацыі, спадарожніцы вуснасці, выканаўца вольны ў выбары слоў і сродкаў, але толькі ў межах традыцыйнасці, каб не парушыць стылявога адзінства твора. Так, пастаянны вобраз гора маці – рэкі, сястры – ручаі, жонкі – раса (або суш), яны і складаюць аснову вусных выражэнняў пры ненаўмыснай імправізацыі. Чалавечая памяць не ідэальная. Вуснае бытаванне фальклору запатрабавала выпрацоўкі пэўных прыёмаў, каб лепш утрымаць твор у памяці і лягчэй узнавіць яго пры выкананні. Так выкрышталізаваліся ўстойлівыя слоўныя комплексы, характэрныя для пэўных фальклорных жанраў. Гатовымі формуламі пачатку, канца, сярэдзіны аповеду карыстаўся казачнік, гаворачы пра прыгажосць царэўны, загады цара, бой героя з ворагам, яго зброю і каня. Замаўляльніку не трэба было прыдумляць, куды адаслаць, выгнаць, якім чынам знішчыць хваробу, – для гэтага існавалі свае магічныя клішэ. Дастаткова было першага радка лірычнай песні з формулай звароту да жураўкі, рабенькага салавейкі, белых гусей, гаю зеляного, бярозы кудравай, месячка-таргаўшчыка, лучыначкі і г. д., каб у памяці усплывала ўся песня. Агульныя месцы выконвалі функцыю стабілізацыі тэксту і сродку яго вобразнага ўзнаўлення. Спосабам іх жывога бытавання ў вуснай форме з’яўляецца варыятыўнасць.