Оспанова Г.С., Бозшатаева Г.Т. Экология., А., 2002

Такырып-8 (2 сағат) № 13 дәріс.

Қоршаған ортаның мониторингісі.

Экологиялық мониторинг - табиғи құбылыстардың және антропогендік іс-

әрскеттердің әсерінен қоршаған орта жағдайын бақылау, бағалау, тексеру

және болжау жүйелері. «Мониторинг» деген термин "монитор" -

сақтандырушы, қадағалаушы деген латын сөзінен алынған. Бұл термин БҰҰ-

ның (қоршаған орта жөніндегі Стокгольм конференциясының алдында (1972

жыл, маусымда) "бақылау" ұғымын толықтыру ретіндс пайда болды.

Табиғи және антропогендік әсерлердің ерекшеліктері жеткілікті.

Антропогендік әссрдің деңгсйін шектеуші көрсеткіш болып экологиялық

шектеулі рауалы жүктсме саналады (ЭШРЖ). Былайша айтқанда, бұл

экожүйенің тұрақтылығы шегінен аспайтын адамның шаруашылық

қарекеті. Бұл шектен асулык экожүйенің тұрақтылығының бұзылуына және

ыдырауына апарып соғады. Барлық экологиялық жүктемелердің

жердсгі бүкіл жиынтығы биосфсраның шаруашылық сиымдылығы шсгнсн

асып кстксндс ғана қауіпті ахуал, экологиялық дағдарыс басталып, ол бүкіл

биосфсраның азуына, қоршаған ортаның адамның дснсаулығы мсн

оның шаруашылығының тұрақтылығы үшін ауыр зардаптары болатындай

болып өзгеруінс апарып соғады. Қазіргі уақытта бұл шсктен асушылык

орын алып отыр деп пайымдауға барлық негіз бар, ягни жергідікті

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 46 беті

экологиялық шектеулі жүктемелердін, жиынтығы ғаламдық экологиялық

шектеулі жүктемс шамасынан асып кетті.

Табиғи факторлардың әссрінсн биосфера жағдайының үзліксіз өзгеруі

кайтадап әдетте бастапқы жағдайға оралып отырады. Мысалы, ауа мен

топырақтың тсмпературасының, қысымының, ылғалдығының өзгеруі кейбір

тұрақты орташа шамалар шегіндс өтеді. Не болса да дағдыдағыдай, табиғи

процестердің әсерінен аумақты экожүйелер өте баяу түрде өзгерсді.

Себебі қоршаған ортаны өзгертетін сырткы әсерді жоюға бағытталганг

экожүйенін өзіне тән тұрақтылык қабілеті бар. Ғаламдық экожүйе қоршаған

ортанын тұрақтылығын антропогендік әссрлерге төтеп бере алатын жағдайна

дейін, ягни тұрактылық шегіне дейін сактап алады. Биота мен

қоршаған орта өздерінің тұрақтылығын ксз-келген геологиялық кезеңдерде

мыңдаған жылдар бойы өзгеріссіз сактап отырды. Табиги факторлармен

салыстырғанда антропогендік факторлар биосфераның жағдайын аз уақыттың

ішінде өзгерте алады. Осы

процесстердің өзгеруін бақылауды дүние жүзіндегі барлык экологиялық

тұрғыдан қызмет атқаратып (гидрометрологиялық, сейсмикалық, ионосферлык

және басқалар) жүйелер жүргізеді.

Биосферанын абиоталык құрамының антропогендік өзгеруін және осы

өзгерістерге биоталардың жауабын, сонымсн қатар, антропогендік әссрдің

арқасында ксзектегі экожүйелерде болатын өзгерістерді өлшеуге, бағалауға,

болжауға экологиялық мониторинттің информациялық жүйссі жасалды.

Антропогенді әссрлердің экологиялық мониторингінің негізгі міндеттері:

• антропогсндік әсер тигізетін көздерді бақылау;

• антропогендік әсер факторларын бақылау;

• антропогендік факторлардың әссрінсн табиғи ортада жүрстін

процестерді және оның жағдайынын өзгеруін бақылау;

• табиғи ортаның физикалық жағдайын бағалау;

• антропогендік факторлар әссрінсн табиғи ортада болатын

042-14.4.05.1.20 35/03-2013 №2 Басылым беттің 47 беті

өзгерістерді болжау және болжамдалған табиғи ортаның жағдайын бағалау.

Мониторинг жүйесін топтастыру

Экологиялық мониторинг үш сатыдан тұрады: жағдайды бақылау, бағалау

және болатын өзгерістерді болжау. Мониторинг объектілеріне атмосфера,

атмосфералық жауын-шашын, жердің беткі сулары, мұхит пен теңіздер, жср

асты сулары, криосфсра (клпматтық жүйені құрушылар) жатады.

Бақылау объектідері келесі түрлерге бөлінеді: атмосфералық,

гидросфералық (жиынтықты түрде гидрометеорологиялық), топырақтық,

климаттық мониторинг, ионосферлық, Күн, биологиялық, өсімдіктер,

жануарлар, тұрғындар денсаулығының мониторингі жәнс т. с.

Мониторинг жүйесі факторларға, көздерге жәнек әсер ауқымына байланысты