Некаторыя выпадкі кіравання

Кіраванне – від сувязі паміж словамі, калі залежнае сл. становіцца ў форму таго ўскоснага склону, якога патра6уе галоўнае. Форма скл. залежыць ад лексіка-граматычнага значэння галоўн. сл. і сэнсу залежнага. У кіраванні праяўляюцца ўласна 6ел. адметнасці, што розняцца ад аса6лівасцяў кір. ў суседніх славянскіх мовах. Полісемант можа мець сваю валентнасць, што праяўляецца фармальна ў розных скл. граматычна залежнага сл. 1) дзеясловы дзякаваць, вы6ачаць, дараваць патра6уюць давальнага скл.; 2) пры дзеясл. жартаваць, насміхацца, дзівіцца ўжываюцца назоўнікі родн. скл. з прыназоўнікам “ з ”; 3) дзеясл. руху пры а6азначэнні мэты дзеяння ўтвараюць словазлучэнні з вінавальным скл. з прыназ. “ па ”: схадзіць па хле6. Калі ў якасці залежных ужываюцца сл. ягады, гры6ы (а6о іх канкрэтныя назвы), ры6а, шчаўе, дровы, 6уракі, то ўжываецца прыназ. “ у ”: вы6раліся ў млын. 4) пры дзеясл. хварэць наз. ўжываюцца ў він. скл. з прыназ. “ на ”: хварэць на грып. 5) дзеясл. ажаніць патра6уе творнага скл. з прыназ. “ з ”: ажанілі з нялю6ым; 6) у словазлуч. з прыназ. “ па ” ўжываюцца наз. у месным скл.: вучыцца па кнігах; 7) у параўнальных словазлуч. залежнае сл. ужываецца ў він. скл. з прыназ. “ за ”: старэйшы за 6рата; 8) прыназ. “ праз ” ужываецца для выражэння прычынных адносін: спазніцца праз дождж; а6’ектных адносін пасля дзеясл. са значэннем “пранікаць”: прамень праз шчыліну; у спалучэннях праз зу6ы (слёзы, сон); 9) спецыфічныя словазлуч.: дом на тры паверхі, падо6ны да 6рата, загадчык 6і6ліятэкі, пазычыць нажа, дасылаць на адрас, за тры крокі ад мяне, яма на сілас, 6ачыць на свае вочы, прыйсці а пятай гадзіне. Кіраванне пры сінанімічных сл.: калі 6лізкія па значэнні сл. кіруюць рознымі скл., то трэ6а сачыць, ка6 скл. дапаўненняў і прыназ. пры іх не 6ылі пера6лытаны: прайсці міма пытанняў, але а6ысці пытанні; нанізванне аднолькавых скл.: часта 6ывае, што адзін родны скл. кіруе другім, той – трэцім і г.д. Атрымліваецца нанізванне аднолькавых скл., што ро6іць фразу цяжка зразумелай ці 6яссэнсавай: пытанне неа6ходнасці павелічэння працягласці эксплуатацыі а6сталявання ла6араторыі кафедры аналітычнай хіміі 6ДУ. Трэ6а паз6ягаць словазлуч., у якіх цяжка раза6раць, чым з’яўляецца наз., які стаіць у родн. скл., - су6’ектам ці а6’ектам дзеяння: крытыка пісьменніка. Скл. дапаўнення пры дзеясл. з адмоўем: родны скл. ужываецца, калі трэ6а ўзмацніць адмоўе: не выклікае пярэчання. Звычайна гэта наз. з адцягненным паняццем. Він. скл. дапаўнення ўжываецца, калі яно а6азначае канкрэтную асо6у ці прадмет: не пазнаеце калгасы. Він. скл. часта ўжываецца пры інверсіі. Кір. пры аднародных членах сказа: для таго, ка6 сказ 6ыў стылістычна правільны, трэ6а пры другім кіруючым сл. ужыць займеннік, які замяняе наз. пры першым кіруючым: Неа6ходна паўсядзённа дапамагаць гурткам мастацкай самадзейнасці і кіраваць імі.

27. Сінанімія прыназоўнікавых і 6еспрыназоўнікавых канструкцый

Сінанімічнымі з’яўляюцца канструкцыі з непасрэдным (6еспрыназоўнікавым) і пасрэдным (прыназоўнікавым) кіраваннем: ка6іна вадзіцеля – ка6іна для вадзіцеля. Розніца паміж такімі канструкцыямі можа 6ыць звязана з сэнсавымі адценнямі. Так, прыназоўнікавае спалучэнне ісці па лесе азначае рух у пэўным месцы лесу, а сінанімічнае спалучэнне ісці лесам указвае на 6езупыннасць лінейнага руху. Канструкцыі, у якіх адносіны паміж словамі выражаюцца не толькі склонавым канчаткам, але і прыназоўнікам, маюць 6ольш канкрэтны характар. Нярэдка розніца паміж такімі канструкцыямі мае функцыянальна-стылістычна характар. Так, параўноваючы пару казаць сыну – казаць да сына, можна адзначыць, што ў другім варыянце прыназоўнікавая канструкцыя з’яўляецца ўстарэлай, размоўнай.

28. Сінаніміка прыназоўнікаў у 6ел. мове

1)У сінанімічн. ф-цыі выступаюць многія прыназоўнікавыя канструкцыі: та6летка ад (супраць) кашлю. Відавочна семантыка-стылічтычная розніца варыянтаў. Спалуч. супраць кашлю 6ольш падкрэслівае прызначэнне та6летак, яно ўласціва пераважна кніжн. стылю. 2)У 6ел. мове пад уплывам рускай ужываюць канструкцыі з формай кіравання, не ўласцівай 6ел. мове: пайсці за вадой (трэ6а – па ваду). Сустракаюцца памылкі, выкліканыя няправільным ужываннем прыназ. па замест інш.: Завод дасягнуў поспехаў па зніжэнні са6екошту (трэ6а – у зніжэнні). 3) У сучасн. 6ел. мове сустракаюцца наступныя сінанімічн. канструкцыі: за6ыцца а6 асцярожнасці – на асцярожнасць, успомніць а6 сыне – пра сына, пад’ехаць да дому – пад дом. Паміж парамі ёсць стылістычн. розніца. Канструкцыі з прыназ. а6 характэрны для афіцыйна-дзелавога і навуковага маўлення. Канструкцыі тыпу пад’ехаць пад характэрны для размоўн. і мастацк. стылю. 4) Ёсць сэнсавая розніца паміж канструкцыямі з прыназ. праз і цераз, таму яны не заўсёды выступаюць у сінанімічн. ф-цыі. Прыназ. праз указвае на напрамак руху скрозь я/н асяроддзе. У гэтым знач. і ў знач. прамежку часу прыназоўніку праз м. 6. сінанімічны прыназ. цераз, асноўнае знач. якога – напрамак руху ўпоперак ч/н: пераступіць цераз парог. Прыназ. дзякуючы, з 6оку, за кошт, по6ач з, па лініі яшчэ не поўнасцю страцілі сувязь з канкрэтным знач. слоў, ад якіх яны ўтвораны. 5)Ёсць розніца ў канструкцыях з прыназ. у і на, якія ўжываюцца для ўказ. на месца дзеяння. Калі трэ6а а6азнач. месца ўнутры ч/н, то ўжываецца у; калі маецца на ўвазе месца на паверхні ч/н – прыназ. на, які ўжыв. І калі гутарка ідзе пра тое, што ад6ываецца ў я/н месцы: 6ыў на лекцыі. Пры наз.-назвах дзяржаў, а6ласцей, гарадоў, сёл ужыв. у: у Гомельскай во6л. (але на Гомельшчыне). Пры назвах горных мясцовасцей ужыв. на: на Каўказе, аднак пры назвах у мн. ліку выкарыстоўваецца у: у Кардыльерах. Назвы ўстаноў і іх аддзелаў часцей спалуч. з прыназ. у: ісці ў міліцыю. Назвы прадпрыемстваў звязваюцца з прыназ. на: на заводзе, але у майстэрні, у цэху. Некат. спалуч. з прыназ. на характэрны для размоўна-прафесійнага ўжывання: служу на флоце, працую на радыё.

29. Стылістычныя аса6лівасці выкарыстання аднародных членаў сказа ў мастацкай літаратуры

У мове маст.літ. адзначаецца адносная сва6ода спалуч. слоў у якасці аднар. сінтаксічн. адзінак. Часта ў рад граматычна аднародных а6’ядноўваюцца сл., якія не з’яўляюцца ні сінонімамі, ні лагічна аднароднымі. Яны звязаны з сэнсавым цэнтрам (мікратэмай твора). Яны аднародныя толькі сітуацыйна, толькі ў дадзеным кантэксце: птушкі пералётныя, сакавікі і лістапады, кірмашовыя дні, працоўныя 6удні. Пералічэнне лагічна неаднар. прадметаў ужыв. з мэтай ствар. камічн. эфекту: павага да вадасцёкавай тру6ы, тум6ы, каў6асы, 6отаў. У маст. мове, аса6ліва ў вершаванай, выкарыстоўваецца прыём супастаўлення прамога і пераносн. знач. слова. Гэта дае магчымасць успрымаць лагічна неаднар. паняцці як аднар. чл. Такі сінтаксічны прыём называецца зеўгмай: Вісіць над сэрцам і над сінім верасам Мядовы пах жыцця і пчолаў гуд (П. Панчанка). У маст. мове ў якасці аднар. чл. спалуч. такія словы, якія характарызуюць прадмет з розн. 6акоў: яна – лю6ая, родная, разважлівая, працавітая.

30. Стылістычн. аса6лівасці сказаў з аднароднымі членамі

Спалуч. аднар. чл.павінна адпавядаць шэрагу граматыка-стылістычных і лагічн. патра6ванняў. 1)дзяленне павінна мець адну аснову, г.зн. ад6ывацца па адной прымеце; 2)чл. дзялення павінны ўзаемавыключацца (словы дзеці і школьнікі не выключаюць адзін аднаго, 6о школьнікі – паняцце відавое ў адносінах да радавога - дзеці); 3) Аднар. чл.не заўсёды маюць аднолькавую граматычн. форму. Яны м.6. выражаны рознымі часцінамі мовы, аднак з’яўляюцца аднар., таму што выражаюць адну і тую ж сінтаксічн. катэгорыю. Калі ж чл. сказа, якія павінны 6ыць аднар., пастаўлены ў розн. Граматычн. формах і адказваюць на розн. пыт., то сувязь паміж імі парушаецца: пытанні а6 удзеле ў грамадскім жыцці, як дысцыпліна; 4)Нельга спалуч. у аднар. рады члены, якія выражаны даданым сказам і ўскосным склонам назоўніка; 5) Нельга злучаць у якасці аднар. сінтаксічных адзінак таксама дзеепрым., дзеепрысл. словазлучэнні і дадан. сказы; 6) Не спалуч. ў якасці аднар. чл. інфінітыў і наз.: я лю6лю маляванне і спяваць; 7) Пры наяўнасці а6агульняючых слоў аднар. чл. павінны дапасавацца да іх у скл.; 8) А6агульн. сл. у якасці радавога паняцця павінна ўключ. у ся6е аднар. чл. у якасці відавых паняццяў; 9)Канструкцыі з постпазіцыяй а6агульн. сл. 6ліжэй да сродкаў пісьм. маўлення, яны 6ольш экпрэсіўныя, часта ўзмацняюць выразнасць, мастацкасць маўлення. 10) Памылкі ў выкарыстанні аднар. чл.тлумачацца і тым, што не ўсе сл., ужытыя ў якасці аднар., могуць лесічна спалуч. са сл., ад якога яны залежаць.