Сипап сезу тїйсіктері

Адамдардыѕ еѕбек јрекетінде ерекше орын алатын тїйсіктердіѕ бірі-сипап сезу тїйсігі.Мўныѕ екі тїрі бар.1.Пассив сипап сезу.2.Актив сипап сезу.Актив сипап сезу тері жјне ќозєалыс тїйсіктерініѕ јлсіз немесе кїшті тітіркендіргіштердіѕ јсерін бўл заѕмен тїсіндіру ќиынєа соєады.

Тїйсіктіѕ негізгі заѕдылыќтары. Адаптация

Сезім мїшелерініѕ сезгіштігі јсер етуші тітіргендіргіштерге біртіндеп бейімделуге байланысты да ґзгеріп отырады. Бўл ќўбылысты адаптация дейді. Адаптация- латынша «адаптацио», ќазаќша «бейімделу» деген маєынаны білдіреді. Адаптация ќўбылысы адам сезгіштігініѕ артуын немесе тґмендеуін кґрсетіп отырады. Тїйсіктердіѕ ќай- ќайсысы да адаптацияланады. Мјселен, кґру тїйсігіндегі адаптацияны алайыќ. Жарыќ жерден ќараѕєы кіру бізде ќараѕєылыќ адаптациясын туєызады. Жарыќ жерден ќараѕєы бґлмеге кіргенде кґздіѕ ќарашыєы 17 есе ўлєаяды. Иіс тїйсіктеріндегі адаптация тїрлі дјрежеде кґрінеді мјселен, камфораныѕ иісі 1-2 минуттан кейін сезілмейтін болса, ќыша мен нашатыр спиртініѕ иісіне адаптациялану тезірек болады. Ауысрыну тїйсіктеріндегі адаптация ґте јлсіз, ауырсыну аєзаныѕ ќалыпты жўмысыныѕ бўзылєандыєын, осы сигналдыѕ биологиялыќ рґлін кґретеді. Адаптация ќўбылысы їнемі ґзгеріп отыратын сыртќы дїние тітіркендіргіштеріне анализаторлардыѕ ќалай да бейімделе алатындыєын байќатады. «Сенсибилизация»- латын сґзі, ќазаќша маєынасы- «сезгіш». Егер адаптация ќўбылысы талдаєыштар сезгіштігін тїрлі жаєдайларєа орай бјсеѕдеуініѕ кґрсеткіші болса, ал сенсибилизация- сезгіштіктіѕ тек артуын єана кґрсететін ќўбылыс. Мјселен, кґзге тїсен жарыќ мґлшері оныѕ кґру ќабілетімен ќатар, есту тїйсігініѕ де сезімталдыєын арттыруєа себеп болады. Јдетте, ќызыл тїс адамныѕ аќ, ќара тїстерді дїрыс ажыратуына жјрдемдемдеседі. Ўшќыштардыѕ тїнгі ўшуєа даярлану кезінде кґздеріне 20-30 минут бойы ќызыл кґзілдірік киетіндері осыдан. «Синестезия -грек сґзі. Ќазаќша мјнісі «ќосарланєан тїйсік» деген маєынаны білдіреді. Тітіркенгіштердіѕ сезім мїшелерініѕ біреуінде єана тїйсік туєызудыѕ орнына сол сјтте басќа тїйсіктердіѕ пайда болуына да жаєдай жасайды. Мјселен, кей бір адамдар естігенде, бўєан ќоса тїрлі дјмдермен тїстерді де сезінуі мїмкін. Сондай адамдардыѕ бірі ќызєылт тїстен-жылылыќты, екіншілері кґгілдір, жасыл тїстен –суыќты сезінеді. Тїйсіктердіѕ осылайша ќосарланып жїруін синестезия дейді. Синестезия –тїйсіктердіѕ ґзара байланысыныѕ шамадан тыс дамыєан бір кґрінісі.

Бір ізді бейнелер. Тітіркенгіш јсерініѕ тоќтаєанына ќарамастан, тїйсікітіѕ аз єаны уаќыт болса да ґз кїшінде ќалатын кездерін бір ізді бейнелер деп атайды. Бўлар кґру, есту, иіс, дјм тактиль тїйсіктеріне жие кездеседі. Мјселен, адам 2 - 3 секунд бойы кґз алмай, шамєа ќарап отырып, содан кейін жўмса, жарыќтыѕ ізін жаќсы кґре алады. Бір ізді бейненіѕ бўл тїрі оѕ ізді бейнелер делінеді. Бір ізді бейнелер кґбіне адамєа байќала бермейді. Себебі мўндайда тітіркенгіштіѕ бір тїрі екіншісі мен жалєасып, ілесіп отырады. Оныѕ байќалмауы - кґздіѕ тор ќабыєыныѕ ылєи ќозєалып тўруынан сондыќтан адамныѕ ґзі талмайды.

Психологияда адамныѕ тїйсіне алу ќабілетін сезгіштік деп аталады. Жануарларды бўл тек аєза ґмірініѕ биологиялыќ жаєдайларыныѕ ыќпалы мен єана дамиды. Мыс, ќўстардыѕ кґзі кґргіш келеді, бал, аралары иісті ґте сезгіш келеді.

Сезгіштік дегеніміз сезім - мїшелерініѕ ґте јлсіз тітіркенгіштерді тїйсіне алуы. Сезгіштік тїйсіктіѕ табалдырыєы мен тыєыз байланысты. Мјселен, абсолюттік сезгіштік тїйсікітіѕ абсолюттік табалдырыєынан тјуелді.

Тітіркендіргіштердіѕ байќалар байќалмас тїйсік туєызатын еѕ мґлшерін тїйсіктіѕ абсолюттік табалдырыєы деп атайды.

Тїйсіктіѕ абсолюттік табалдырыєынан басќа айыру табалдырыєы болады. Айыру табалдырыєы адамныѕ айыра білу сезгіштігі мен байланысты.

Айырма сезгіштік деп - сезім мїшелерініѕ тірікендіргіштіѕ арасындаєы болмашы айырмашылыќты тїйсіне алуын айтады. Айырма сезгішті сипаттау їшін де айыру мґлшері мен пайдаланылды. Мјселен, егер алаќанєа жїз грамм салмаќ салып, оєан таєы бір грамм ќосса, салмаќтыѕ артќаны білінбейді.