Ядвігін Ш

(сапр. Лявіцкі Антон Іванавіч; 25.6.1868—24.2.1922)

Беларускі пісьменнік; адзін з пачыналь-нікаў сучаснай беларускай прозы. Нара-дзіўся ў маёнтку Добасня (Кіраўскі р-н Магілёўскай вобл.). Вучыўся ў Маскоўскім універсітэце. У 1890 за ўдзел у студэнцкіх хваляваннях выключаны i арыштаваны. Супрацоўнічаў у польскім, рускім (1903—05) i беларускім (з 1906) друку. Першае апавя-данне на бел. мове «Суд» (1906). У натат-ках «Лісты з дарогі» (1910) глыбока спачу-ваў сялянам. Аўтар паэмы «Дзед Завала» (1910), зборнікаў апавяданняў «Бярозка» (1912), «Васількі» (1914), кнігі «Успаміны» (1921). Незакончаны раман «Золата»

(1920) — адна з першых спроб у беларус-кай часці літаратуры стварыць эпічны твор; у ім выкрываецца ўлада грошай. Творчасці пісьменніка ўласціва філасафічнасць, саты-рычныя адносіны да тагачаснай рэчаіснас-ці, гумар, вера ў чалавека i яго розум. Пе-раклаў на беларускую мову апавяданне У.Гаршына «Сігнал».

Тв.\ Выбраныя творы. Мн., 1976.

ЯЖОЎСКІ

Юзаф (1798—1855)

Удзельнік вызваленчага руху на Беларусі i ў Літве ў пачатку 19 ст., філосаф. Даклад-ных звестак пра яго паходжанне i месца нараджэння не выяўлена. Вучыўся ў Вілен-скім універсітэце i сур'ёзна рыхтаваўся да кар'еры выкладчыка філасофіі. У час вучо-бы ва універсітэце Я. — адзін з заснаваль-нікаў (1.10.1817) i на працягу 6 гадоў прэзі-дэнт таварыства філаматаў. Першапачатко-вай мэтай таварыства быў намер накіроў-ваць аднадумцаў на інтэнсіўную навуковую дзейнасць, удасканаленне ў мастацтве пісь-менніцтва, аказанне дапамогі адзін аднаму ў авалоданні навукамі. Праект статута тава­рыства, над якім працавалі І.Зан i А.Міц-кевіч, пашыраў сферу дзейнасці таварыства i ператвараў яго ў арганізацыю, якая б аб'ядноўвала шырокія колы моладзі. Але на сходзе членаў-заснавальнікаў зацвер-джаны варыянт статута, прапанаваны Я., арыентаваны на стварэнне, па сутнасці, зак-рытага, нешматлікага таварыства. У ходзе практычнай дзейнасці філаматы выпраца-валі праграму палітычнай барацьбы за са-цыяльнае i нацыянальнае вызваленне, наладзілі канспіратыўныя сувязі з арганізацы-ямі дзекабрыстаў, выступалі супраць феа-дальных абсалютысцкіх парадкаў, выказва-ліся за адмену прыгонніцтва, за паляпшэн-не i пашырэнне асветы. Дзякуючы развітой сістэме разгалінаваных арганізацый, філа-маты на працягу некалькіх гадоў сваёй дзейнасці здолелі паўплываць на ўсе ак-тыўныя элементы студэнцтва, на сярэднія школы ў іншых гарадах Літвы i Беларусі, прапагандавалі сярод насельніцтва свабода-любівыя ідэі. Палітычнае абуджэнне i рост нацыянальнай самасвядомасці выклікалі патрэбу ў вывучэнні гісторыі краю, народ-нага побыту, этнаграфіі, статыстыкі. Але ў Віленскім універсітэце ў час рэктарства Я.Снядэцкага яўна наглядалася недаацэнка гуманітарных навук (з 1807 па 1815 на ка­федры гісторыі нават не было прафесара). Зыходзячы з такой сітуацыі, Я. падкрэслі-ваў, што для членаў таварыства асабліва актуальнымі павінны быць не фізічныя i іншыя прыродазнаўчыя, a гісторыка-філа-софскія навукі, бо толькі яны здолеюць да-памагчы выявіць прычыны, што прыво-дзяць да ўзнікнення дэспатызму i ўмаца-вання яго ўлады, вызначыць сродкі, накі-раваныя на яго знішчэнне. Статут на 1822—23 абавязваў філаматаў мець пры са­бе творы філосафаў, палітыкаў, маралістаў, гісторыкаў і, вывучыўшы ix сістэмы, вылу-чаць з ix неабходныя кірункі дзейнасці. Добра вывучыўшы філасофію І.Канта, Я. шукаў у яго творах адказ на хвалюючыя пытанні: пра месца чалавека ў свеце i яго прызначэнне. Апіраючыся на кантаўскае даследаванне спецыфікі маралі, а таксама яго крытыкі этычнага натуралізму, Я. кры-тычна ставіўся да разумения прыроды ма-ральнага пачуцця Гельвецыем i адстойваў прынцып нязводнасці маральнага матыву да «натуральных» схільнасцей. Ён выступаў супраць утылітарысцкай трактоўкі гэтага пытання ў этыцы французскага мысліцеля, лічачы, што «нельга выводзіць з адной крыніцы пачуцці маральныя i фізічныя». Бясспрэчна, пад уплывам Канта Я. парваў з асветніцкім уяўленнем пра «залаты век» натуральнага стану. На яго думку, чым даў-жэй грамадства будзе знаходзіцца ў стане дзяцінства, тым больш у будучым яно заз-нае бедстваў. Падтрымліваў ён i ідэю раз-віцця народаў i ўдасканалення фамадства. Лісты Я. (да А.Міцкевіча i інш.) — каш-тоўная крыніца як для высвятлення філа-софскай арыентацыі ix аўтара, так i для ха~

рактарыстыкі «філасофскай сітуацыі», што склалася ў Вільні ў канцы 1810 — пачатку 1820-х гадоў. Таварыства філаматаў было раскрыта ўладамі ў 1823, i члены яго, у т.л. Я., зазналі рэпрэсіі.

Літ:. Мохнач Н.Н. От Просвещения к ре­волюционному демократизму. Мн., 1976; Яго ж. Общественно-политическая и этическая мысль Белоруссии начала XIX в. Мн., 1985.

Я КУБ 3 КАЛІНАЎКІ

(Каліноўскі, Калінуўка, Каліновіус; (?—1583)

Беларуси гуманіст, ідэолаг левай, пле-бейска-сялянскай плыні радыкальна-рэ-фармацыйнага руху на Беларусі ў 2-й пал. 16 ст., антытрынітарый. Паслядоўнік Пят-ра з Ганёндза i М.Чаховіца. Паходзіў з ся-лян ці дробнай шляхты з Падляшша. Мяр-куюць, што напачатку ён быў ніжэйшым касцёльным служкай. 3 1560 прапаведнік у магната-кальвініста Яўстафія Валовіча. У 1568 пакінуў гэту службу, верагодна, з пры-чыны свайго актыўнага ўдзелу ў антытры-нітарскім руху ў Вялікім княстве Літоўскім. 3 1567 удзельнічаў у арыянскіх сінодах у Польшчы i Вялікім княстве Літоўскім. На сінодзе ў Скрынску (пад Радамам) абраны прадстаўніком ад уніятаў на дыспут з дытэ-істамі, што сведчыць пра яго шырокую арыентацыю ў тэалагічных справах. У 1568 разам з Паўлам з Візны палемізаваў з С.Будным на сінодзе ў Іўі (каля Валожына). У 1569 выехаў у Польшчу i там з групай сваіх прыхільнікаў з Вялікага княства Лі-тоўскага заснаваў у Ракаве рэлігійную су-полку. Каля 1575 знаходзіўся ў Любліне. На радзіму, напэўна, ён так i не вяртаўся.

Якуб меў значны аўтарытэт сярод рады-кальных польскіх братоў i нават сярод сваіх непрыяцеляў, якія вымушаны былі пава-жаць яго як віднага члена суполкі. Ён выс-тупаў супраць эксплуатацыі, свецкай ула-ды, войнаў, адстойваў сацыяльную i нацы-янальную роўнасць, свабоду веравызнання. «Не можа i не павінна быць сярод сапраў-дных хрысціян адрознення паміж яўрэем i грэкам, паміж рабом i свабодным — усе павінны быць роўныя.... Ці ж можна наз-ваць хрысціянскім тое грамадства, дзе лю-дзі валодаюць нявольнікамі, а брат пануе над братам i загадвае яму». Крыніцай са-цыяльнай несправядлівасці лічыў прыват-ную ўласнасць

Літ.: Подокшин С.А. Реформация и об­щественная мысль Белоруссии и Литвы: (Вторая пол. XVI — нач. XVII в.). Мн., 1970.